Sự lễ phép phải phát tự đáy lòng

Sự lễ phép phải phát tự đáy lòng

Chúng ta là những con người có giáo dục nên biết thế nào là lễ phép.

Chúng ta biết phải giới thiệu nhau ra sao, chào hỏi ra sao, nhường bước

những ai, ngồi ăn ra sao... Những cái đó của cha mẹ dạy cho chúng ta từ hồi

nhỏ. Có những cuốn sách chuyên môn chỉ tỉ mỉ các quy tắc xã giao nữa.

Nhưng nói thực ra, mới chỉ học những quy tắc đó thôi thì chưa đủ, vì

quan trọng nhất là phải thực hành cho thành thói quen. Phải làm sao phải

phản ứng cho nhanh như cái máy chứ không thể gặp mỗi trường hợp lại suy

nghĩ tự hỏi phải làm ra sao, đừng làm ra sao. Nếu được gia đình dạy dỗ cho

từ hồi nhỏ thì tốt hơn cả: thấy cha mẹ cư xử mà mình bắt chước, lâu rồi

thành được "bản tính nhất nhì", tức một thói quen.

Triết gia Schopenhauer viết một ngụ ngôn để giảng quan niệm của

ông về sự lễ phép như sau: gặp một mùa đông lạnh quá, mấy con nhím phải

ngồi sát lại nhau cho ấm, nhưng lông con nọ đâm vào con kia, chúng lại phải

dang ra, dang ra thì lại thấy lạnh, chúng lại phải ngồi xích lại, và lần này

chúng kiếm được cách làm sao ngồi kề nhau mà lông không đâm nhau.

Schopenhauer cho sự xích lại gần nhau một cách vừa phải đó gọi là "lễ

phép".

Loài người mà ráng có những cử chỉ, ngôn ngữ, vẻ nhìn ra sao cho

không mất lòng nhau, như vậy đã là quý rồi. Nếu ai cũng xích lại gần nhau

một cách vừa phải, ân cần, nhã nhặn với nhau thì mọi thứ sẽ tốt đẹp hơn

nhiều rồi.

Nhưng Schopenhauer vốn ghét đời nên không thấy rằng thứ lễ phép

của những con nhím đó chưa đủ cho loài người.

Tôi biết một số người rất có gia giáo, có thể coi là lễ độ rất mực.

Không khi nào họ làm trái phép xã giao, nhưng lễ độ của hạng người lịch sự

đó sao mà lạnh nhạt thế. Họ tự cao tự đại, có thái độ cách biệt đối với người

khác. Sự lễ phép lạnh lùng đó trái hẳn với sự lễ phép chân thực, trái với tình

thương. Trong tiểu thuyết Thanh khí (Les affinitiés élective) của Goethe,

nàng Ottilic duyên dáng và hay suy tư, viết trong nhật kí câu này: "Có một

sự lễ phép của lòng phát từ đáy lòng ra, nó gần với tình thương. Nhờ đó mà

cử chỉ của ta mới thật là tế nhị".

Nhưng thế nào là lễ phép phát tự đáy lòng?

Tôi thí dụ bà là một người phong lưu, lương khá cao. Một ông bạn

đồng sự của bà mời bà đi ăn nhà hàng mà bà biết ông ta lương ít, cần kiệm

lắm mới đủ tiêu. Bà phải xử sự ra sao bây giờ? Nếu thấy ông ta nghèo mà bà

kiếm lẽ này lẽ khác để từ chối thì ông ta sẽ phật lòng. Còn nếu như nhận thì

ngại ông ta sẽ phải nhịn chi tiêu trong vài ngày. Nếu nhận lời đi ăn rồi, mà

bà thu xếp, lén trả trước tiền ăn để ông ta không kịp trả, hoặc nếu bà cứ đòi

trả phần ăn của bà, thì bà làm cho lòng tự ái của ông ta còn thương tổn nhiều

hơn nữa vì ông ta là đàn ông. Tóm lại bà hành động cách nào thì cũng không

êm. Lúc đó bà không thể tin cậy vào những bài học xã giao của bà được.

Vậy thì phải làm sao? Tôi có thể gợi cho bà một cách nhã nhặn để thoát ngã

bí đó: bà cứ vui vẻ nhận lời, như vui vẻ đi dự một buổi tiệc nhỏ vậy, tới nhà

hàng đừng lựa món nào rẻ nhất (ông ta sẽ thấy rõ ý của bà mất), mà lựa

những món trung bình, rồi khen là ngon, cho ông ta có cảm tưởng rằng buổi

tiệc đó thật vui, ít lâu sau bà sẽ gửi cho ông ấy một chi phiếu mà giấu sao

cho ông ấy không đoán được người gửi là ai.

Ai dạy cho ta những "quy tắc lễ độ" đó? Không ai cả. Chính lòng ta

chỉ cho ta. Chính cái lễ phép "gần với tình thương" đó (cao gấp mấy thứ lễ

phép bất đắc dĩ của những con nhím trong ngụ ngôn của Schopenhauer) mà

Goethe gọi là thứ "lễ phép của lòng".

Vì theo tôi biết thì loài người có những phương tiện mà loài nhím

không có, vì loài người có thể cụp những "lông nhọn" xuống, tức lòng đố kị,

ghen ghét, tham lam, kiêu căng, cáu kỉnh, nghĩa là có thể tự chủ được. Bỏ

những lông nhọn đó đi rồi thì con người hóa ra thân ái, nhã nhặn, ân cần,

kiên nhẫn.

Cách đây ít lâu tôi được mục kích một tai nạn lưu thông: hai chiếc xe

đụng nhau, hai người lái xe đều có lỗi cả, và tôi tưởng rằng họ sẽ đấu khẩu

dữ dội với nhau một hồi như chúng ta thường thấy. Nhưng lạ chưa, khi một

người nổi cơn lôi đình, bắt đầu quát tháo, văng tục, thì người kia tái mặt đi,

nhưng vẫn giữ vẻ nhã nhặn, ân hận, kiên nhẫn nghe, vừa nghe vừa nhìn

chăm chăm con người nóng nảy nọ. Đợi khi người này ngưng, ông ta mới ôn

tồn nói: "Tôi thực ân hận đã làm hư chiếc xe của ông, lỗi đó không tha thứ

được".

Con người nóng tính kia hóa ra chưng hửng, không lớn tiếng nữa. Và

hai bên hòa giải với nhau. Tôi không biết ông lái xe cực kì bình tĩnh, hiếu

hòa đó là ai. Nhưng tôi biết rằng trong trường hợp như vậy thường thì người

lái xe nào dù có lỗi hay không cũng dễ dàng nổi quạu lên, mà ông ta lễ độ tới

mức thì không phải chỉ nhờ những nguyên tắc xã giao mà thôi đâu. Ông ta

phải tập lâu lắm mới tự chủ được, nhưng thứ nhất là do ông biết tôn trọng

nhân vị, mà sư tôn trọng đó phát từ thâm tâm của ông.

Ông không cho "người kia" là một kẻ thù, một thằng "đểu giả" mà coi

là người ngang hàng với mình về quyền lọi, một người đồng loại, đồng bào

của mình.

Chúng ta thường có xu hướng coi một số người là hạng thấp kém.

Thời nay chúng ta rán "lễ độ" với người ăn kẻ ở hoặc các nhân viên của ta,

nhưng thái độ đó là do bắt buộc, ta sợ làm phật ý họ thì họ bỏ ta mà đi làm

chỗ khác, thế thôi. Còn những người không "quan hệ" gì với ta, như các

người bán hàng, bồi khách sạn hoặc có người ngồi ghi-sê, không phải là con

người mà chỉ như những người máy để phục vụ ta, mà phải phục vụ một

cách lễ phép nữa chứ. Vô phúc cho họ, nếu họ cáu kỉnh thì ta sẽ cho họ một

bài học liền.

Ở tiệm cà phê San Pietro tại Rome, tôi biết một chiêu đãi viên trước

kia rất ân cần đón ý khách, bỗng nhiên hóa ra ương ngạnh và vô ý vô tứ lạ

lùng. Một hôm tôi trách chú ta, thì nhận thấy trên mặt chú, có nhiều vết tỏ

rằng chú đau, mà có lẽ đau nặng nữa. Sáu tháng sau chú từ trần vì căn bệnh

căng xe. Mặc dầu đau đớn mà chú vẫn ráng làm việc, như vậy thì làm sao

chú hóa ra vô ý vô tứ!

Ai biết được cô bán hàng nộ lại hay gắt như vậy? Biết đâu chừng

chẳng tại con cô đau hay chồng cô có ngoại tình?

Ai biết được tại sao thầy ngồi ghi-sê này lại khó tính? Biết đâu chừng

chẳng tại thầy chán ngán phải làm một công việc, chán cả sống nữa, nếu

không vậy thì là vì một kẻ nào lường gạt rồi đâm oán luôn cả nhân loại?

Ai biết được tại sao ông hàng xóm của ta luôm kiếm cách gây chuyện

với ta? Biết đâu chừng chẳng tại trong nhà ông ta có lục đục rồi bất bình lây

với ta, hoặc ghen với sự thành công của ta mà coi ta như cái gai trong mắt.

Phải thực sự coi mỗi người khác như anh em của ta, nghĩa là nhận

rằng họ cũng có những nhược điểm, ưu tư như ta, cũng gặp những nỗi khó

khăn, đau khổ như ta, và đáng cho ta kính trọng, thì ta mới có được cái đức

mà Goethe gọi là "lễ phép của lòng" nó "gần như là tình thương" ấy.