Aurelianus
Hoàng đế của Đế quốc La Mã
Hoàng đế La Mã thời loạn
Tháng 9 năm 270 – tháng 9 hoặc tháng 10 năm 275 Trị vì
Quintillus Tiền nhiệm
Marcus Claudius Tacitus Kế nhiệm
Tên đầy đủ
Lucius Domitius Aurelianus
Khủng hoảng vào thế kỷ thứ III Giai đoạn
9 tháng 9 năm 214 hay 215 Sinh
Sirmium
tháng 9 hay tháng 10 năm 275 (60 tuổi) Mất
Caenophrurium, Thrace
Lucius Domitius Aurelianus[1] (9 tháng 9 năm 214 hay 215 – tháng 9 hay tháng
10 năm 275), còn được gọi là Aurelian, là Hoàng đế của Đế quốc La Mã, trị vì từ
năm 270 đến năm 275. Trong suốt triều đại ông, ông đánh tan tác quân Alamanni
sau một cuộc chiến tranh tàn khốc, và dẹp tan cả quân Goth và Vandal, nên được gọi là Nhà chinh phạt của man tộc Goth. [2]
Hoàng đế Aurelianus cũng đánh tan tác quân Palmyra của Nữ hoàng Zenobia và
đồng minh của bà ta là Zaba, chinh phạt được Đế quốc Palmyra vào năm 273 và
tái chiếm các tỉnh phía Đông của Đế quốc La Mã sau khi ông chinh phạt được Đế
quốc Palmyra, cứu vãn Đế quốc La Mã khỏi tình trạng cát cứ. Là một nhà chinh
phạt, ông còn xem mình là vị vua có công khôi phục lại phương Đông, qua lá thư chiêu hàng gửi Nữ hoàng Zenobia.[3]
Năm sau (275), ông tiếp tục chinh phạt Đế quốc Gaul ở phía Tây, thống nhất hoàn
toàn Đế quốc La Mã. Không những thế, ông còn truyền lệnh xây dựng những bức
tường Aurelianus ở kinh thành Roma, và xóa bỏ tỉnh Dacia của Đế quốc La Mã. Được xem là một vị Hoàng đế vĩ đại của Đế quốc La Mã,[3] những chiến thắng của
ông đã chấm dứt giai đoạn khủng hoảng vào thế kỷ thứ III của Đế quốc này. Sau
khi đưa niềm tự hào của Đế quốc La Mã trở về với thời kỳ huy hoàng, ông bị giết và Marcus Claudius Tacitus lên nối ngôi vua. [4]
Mục lục
1 Những năm tháng đầu tiên
2 Nhà chinh phạt kiêm nhà cải cách
o 2.1 Thống nhất Đế quốc La Mã
2.1.1 Dẹp tan quân Alamanni
2.1.2 Đánh bại và tiêu diệt Đế quốc Palmyra
2.1.3 Cuộc chinh phạt Đế quốc Gaul
3 Di sản
4 Chú thích
5 Tài liệu tham khảo
o 5.1 Nguồn sơ cấp
o 5.2 Nguồn thứ cấp
6 Đọc thêm
7 Liên kết ngoài
[ ] Những năm tháng đầu tiên
Aureus của Hoàng đế Aurelianus.
Lucius Domitius Aurelianus chào đời tại Dacia ripensis hay Sirmium (nay là Sremska Mitrovica, Serbia),[5] trong một gia đình vô danh ở tỉnh; thân phụ ông là
tá điền của một viên nguyên lão vô danh tên là Aurelius, và Aurelius đã đặt cái tên của mình cho gia đình của Aurelianus.[6] Aurelianus trở thành Tướng quân trong
các cuộc chiến tranh thời đó, và những chiến công của ông đã khiến cho Hoàng đế
Gallienus phong ông làm chỉ huy cánh phải của Quân đội La Mã, và dux equitum
(Tổng chỉ huy của lực lượng Kỵ binh). Vào năm 268, lực lượng Kỵ binh của ông
đập tan tác một lực lượng Kỵ binh hùng mạnh của người Goth trong trận Naissus ,
và đánh đuổi một cuộc xâm lược nguy hiểm nhất vào chính quốc La Mã kể từ thời
Hannibal. Có tài liệu cho hay ông đã tham gia trong vụ ám sát vua Gallienus (268), và tôn vua Claudius Gothis lên ngai vàng La Mã. [7]
Hai năm sau, Hoàng đế Claudius Gothicus qua đời, hoàng đệ Quintillus lên nối
ngôi vua nhưng không được triều đình ưng thuận. Với một hành động đặc trưng
trong thời kỳ loạn lạc vào thế kỷ thứ III, Quân đội La Mã từ chối việc Hoàng đế
Quintillus chính vị hiệu, thay vì đó là khuyến khích một trong những viên Tổng tư
lệnh Quân đội lên nối ngôi vua: Aurelianus được lực lượng Lê dương tấn phong
làm Hoàng đế vào tháng 9 năm 270 tại Sirmium. Ông đánh tan tác Quân đội của
Hoàng đế Quintillus, và được triều đình La Mã tấn phong làm Hoàng đế sau khi
vua Quintillus qua đời. Người ta còn tuyên truyền tâng bốc rằng Aurelianus đã
được Hoàng đế Claudius Gothicus chọn làm vua kế tục khi vị Hoàng đế này đang hấp hối[8]; sau này, vào khoảng năm 272, tân Hoàng đế Aurelianus chọn ngày mất
của cố Hoàng đế Claudius Gothicus là dies imperii của ông, qua đó, ông hoàn toàn công nhận Hoàng đế Quintillus là một tên vua soán ngôi.[9]
Sau khi chính vị hiệu, ông chuyển tâm trí của mình vào việc giải quyết những vấn
đề nghiêm trọng nhất của Đế quốc La Mã - chiếm lại phần lãnh thổ rộng lớn đã bị
mất trong hai thập kỷ trước đó, và tiến hành cải cách res publica.
[ ] Nhà chinh phạt kiêm nhà cải cách
Vua Aurelianus là một Thống soái của Quân đội La Mã, và luôn lấy lòng các quân
đoàn trong những năm ông trị vì; đồng tiền này ca ngợi CONCORDIA MILITVM,
"Tình bạn giữa ba quân" – tức mối quan hệ vua - tôi tốt đẹp. Mỉa mai thay, những
Vệ binh Praetorian đã sát hại ông (275).
Vào năm 248, Hoàng đế Marcus Julius Philippus đã kỷ niệm một nghìn năm kinh
thành Rô-ma, tổ chức nhiều chò chơi và lễ hội hoành tráng - làm cho nhân dân La
Mã trở nên tự hào về Đế quốc của mình hơn. Tuy nhiên, trong những năm sau đó,
Đế quốc La Mã phải chịu áp lực lớn từ họa ngoại xâm; trong khi đó, nhiều cuộc
nội chiến khốc liệt đã đe dọa đến sự tồn vong của Đế quốc, và sức mạnh của Nhà
nước La Mã cũng suy thoái với việc nhiều kẻ cướp ngôi vôi. Không những thế,
nền kinh tế của Đế quốc cũng không vững mạnh, nên nền nông nghiệp và thương
mại của Đế quốc suy yếu. Vào năm 205, thần dân trên toàn Đế quốc chịu một cơn
bệnh dịch nghiêm trọng, với hậu quả là Đế quốc chịu mất nhiều nhân lực cho cả
Quân đội và nền nông nghiệp. Do đó, Đế quốc La Mã không thể tránh khỏi thất
bại thảm hại, đó là việc Hoàng đế Valerianus bị quân Ba Tư bắt làm tù binh vào
năm 260. Ở miền Đông của Đế quốc, các quan cai trị thành phố Palmyra, tại Syria,
ngày càng có nhiều quyền hạn cho đến khi Đế quốc Palmyra ra đời - Đế quốc này
là một mối đe dọa còn nguy hiểm hơn cả Đế quốc Ba Tư đối với La Mã. Ở miền
Tây của Đế quốc La mã, những kẻ sống gần limes của sông Ranh đều ly khai, họ
thành lập một quốc gia thứ ba, một quốc gia tự trị trong Đế quốc La Mã - đó là Đế
quốc Gaul. Ở inh thành Rô-ma, quyền lợi của Hoàng đế luôn bị đe dọa, phải gìn
giữ Ý và vùng Balkan. Các vị tiên đế Gallienus và Claudius Gothicus phải đối đầu
với những vấn đề này, và tân Hoàng đế Aurelianus quyết định đối phó với chúng sau khi chính vị hiệu. [10]
[ ] Thống nhất Đế quốc La Mã
Đế quốc La Mã (271), trước khi vua Aurelianus thân chinh đánh dẹp Đế quốc
Palmyra và Đế quốc Gaul.
Những hành động đầu tiên của vị tân Hoàng đế là củng cố uy quyền của mình ở
chính quốc La Mã. Cuối năm 270, vua Aurelianus thân chinh đánh quân Vandal,
Juthungi và Sarmatia trên đất Ý, quét sạch các man tộc ra khỏi Đế quốc La Mã. Để
tôn vinh những chiến thắng này, người ta tôn nhà vua làm Germanicus Maximus.[11] Uy quyền của Hoàng đế bị đe dọa bởi một vài kẻ cướp ngôi —
Septimius, Urbanus, Domitianus, và cuộc binh biến của Felicissimus — kẻ lợi
dụng tình hình bất an của Đế quốc và ảnh hưởng lớn lao hơn cả của Quân đội
trong nền chính trị La Mã. Hoàng đế Aurelianus, vốn là một vị thống soái giàu
kinh nghiệm, lo sợ mình không được lòng toàn quân; do đó, ông tiến hành tuyên
truyền thông qua các đồng tiền của ông, rằng ông cần các quân đoàn La Mã hỗ trợ. [9]
[ ] Dẹp tan quân Alamanni
Tuy nhiên, họa ngoại xâm từ các man tộc phương Bắc vẫn chưa kết thúc. Vào năm
271, quân Alamanni tiến vào Ý, kéo quân đến thảo nguyên Po và tấn công làng
mạc; họ vượt sông Po, chiếm đóng Placentia và tiến đến Fano. Lúc bấy giờ, Hoàng
đế Aurelianus đang ở Pannonia để theo dõi cuộc rút quân của người Vandal, biết
quân Alamanni đến ông nhanh chóng thân chinh kéo quân vào Ý, nhưng bị đánh
bại trong một trận chiến ở gần Placentia vào tháng 1 năm 271. Khi nhà vua bại
trận được lan truyền tới kinh thành Rô-ma, làm Triều đình La Mã trở nên vô cùng
lo sợ họa ngoại xâm.
Cổng Porta Asinara trong Những bức tường thành Aurelianus.
Tuy nhiên, Hoàng đế Aurelianus đã tấn công quân Alamanni đang đóng gần sông
Metaurus, đánh bại quân Alamanni trong trận Fano, và đánh đuổi họ ra khỏi sông
Po; cuối cùng, nhà vua đã đập tan tác quân Alamanni trong trận đánh tại Pavia
(271). Để ghi nhớ chiến công này, người ta phong cho ông Đế hiệu Germanicus
Maximus. Tuy nhiên, nhân dân La Mã vẫn còn lo sợ các man tộc Đức sẽ còn xâm
lược và trả thù, do đó, Hoàng đế Aurelianus quyết định xây những bức tường thành Aurelianus xung quanh kinh đô Rô-ma.[12]
Hoàng đế cũng thân chinh dẫn các quân đoàn La Mã vào vùng Balkan, tại đây ông
đánh tan tác quân Goth ở phía bên kia sông Danube, giết được thủ lĩnh của người
Goth là Cannabaudes, và được phong làm Gothicus Maximus. Tuy nhiên, ông
quyết định xóa sổ tỉnh Dacia, nằm trên bờ Bắc của dòng sông Danube, vì Quân đội
La Mã sẽ hết sức khó khăn để bảo vệ tỉnh này nếu có họa ngoại xâm. Ông thiết lập
lại một tỉnh Dacia mới ở phía Nam sông Danube, trong vùng Moesia xưa, được gọi là Dacia Ripensis, với thành phố Serdica là thủ phủ. [13]
[ ] Đánh bại và tiêu diệt Đế quốc Palmyra
Vua Aurelianus, hiện thân của Sol, đánh bại Đế quốc Palmyra và ca khúc khải
hoàn ORIENS AVG – oriens Augusti: Mặt Trời/Ngôi Sao mọc lên của Augustus.
Vào năm 272, Hoàng đế Aurelianus để ý đến những tỉnh bị mất ở miền Đông của
Đế quốc, và cái gọi là "Đế quốc Palmyra do Nữ hoàng Zenobia trị vì, đóng đô tại thành phố Palmyra.[14] Nữ hoàng Zenobia đã sáng lập ra Đế quốc này và sáp nhập
các vùng đất Syria, Palestine, Ai Cập và những phần đất rộng lớn ở vùng Tiểu Á.
Lúc đầu, vua Aurelianus được thừa nhận là Hoàng đế La Mã, trong khi vua
Vaballathus, con trai của Zenobia, chính vị hiệu rex và imperator ("Quốc vương"
và "Tổng tư lệnh tối cao của Quân đội"); tuy nhiên, vị Hoàng đế quyết định giành
lại các tỉnh miền Đông, sau khi ông nhận thấy Quân đội La Mã đã đủ mạnh.
[ ] Cuộc chinh phạt Đế quốc Gaul
Vào năm 274, vị Hoàng đế chiến thắng chuyển tầm nhin của mình sang phía Tây,
và cái "Đế quốc Gaul" vốn đã bị tiên đế Claudius Gothicus chiếm đất. Trong cuộc
chiến tranh chống Đế quốc Gaul, vua Aurelianus giành chiến thắng chủ yếu nhờ
ngoại giao; "Hoàng đế Gaul" là Tetricus sẵn sàng thoái vị và nhượng lại xứ Gaul
và đảo Anh cho Đế quốc La Mã, nhưng không thông bái công khai với Hoàng đế
La Mã. Thay vì đó, hai bên chỉ bắt đầu hợp tác với nhau vào mùa thu năm 274, khi
Quân đội La Mã giáp mặt với quân Gaul tại vùng Châlons-en-Champagne: Vua
Tetricus chỉ đào ngũ khỏi quân Gaul, chạy về phe La Mã và Hoàng đế Aurelianus
đã dễ dàng đập tan tác đội quân Gaul đối mặt với ông. Do có công giúp Quân đội
La Mã thắng trận, cựu hoàng Tetricus được Hoàng đế La Mã phong làm quan lớn
ở bán đảo Ý.
Vua Aurelianus ca khúc khải hoàn trở về kinh đô Rô-ma, triều đình La Mã tôn
vinh ông với Vương hiệu cuối cùng – Restitutor Orbis ("Người tái lập của cả thế
giới"). Trong vòng bốn năm, ông đã bảo vệ các vùng biên giới của Đế quốc và
thống nhất chúng, nhờ đó, tạo một bước ngoặt cho lịch sử Đế quốc La Mã trong
vòng 200 năm tới.
[ ] Di sản
Ông là một trong những vị Hoàng đế vĩ đại nhất trong lịch sử Đế chế La Mã.[4]
Ông là một thiên tài quân sự và là một ông vua vô cùng năng nổ; thiên tài quân sự
này là vị Hoàng đế chinh phạt và chiến thắng một thiên tài quân sự khác trong thời bấy giờ là Nữ hoàng Palmyra Zenobia ở phương Đông.[15][2][16] Cùng với các vị
Hoàng đế Claudius Gothicus và Diocletianus, ông là một người con của những
vùng đất của người Illyrian đã trở thành vị Hoàng đế lừng danh của Đế quốc La Mã cổ đại. [17]
Nhờ có thiên tài quân sự của ông, hàng chục năm sau khi Hoàng đế Valerianus thất trận và qua đời,[16] triều đại ngắn ngủi của ông đã đưa Đế quốc La Mã thoát
khỏi tình trạng cát cứ, trong khi bảo vệ Đế quốc khỏi các cuộc xâm lược của man
tộc vốn đã tiến đến cả bán đảo Ý. Cái chết của ông đã làm cho Đế quốc La Mã
không còn hoàn toàn khôi phục được thịnh trị, và không có một triều đại lâu dài có
thể chấm dứt việc một loạt các Hoàng đế bị ám sát trong thời kỳ khủng hoảng.
Cũng phải kể đến rằng ông đã đưa Đế quốc thoát khỏi một giai đoạn hết sức nguy
kịch và nếu lịch sử Đế chế La Mã mà không có Hoàng đế Aurelianus, Đế quốc sẽ
còn chịu những cuộc xâm lược và cát cứ trong suốt thập kỷ mà ông trị vì. 20 năm
sau đó, Hoàng đế Diocletianus sẽ hoàn toàn khôi phục nền thịnh trị và chấm dứt
thời kỳ Khủng hoảng vào thế kỷ thứ III. Phần đất phía Tây sẽ còn tồn tại trong
khoảng 200 năm nữa trong khi phần đất phía Đông sẽ còn phát triển thịnh vượng
trong một thiên niên kỷ nữa.
