§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007
Nh©n vËt t«i trong mét sè truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn
Phan ThÞ Nga (a) Tãm t¾t. TruyÖn ng¾n cña Lç TÊn, ®Æc biÖt nh÷ng truyÖn mang tÝnh chÊt håi ký thÓ hiÖn sù c¸ch t©n lèi v¨n xu«i tù sù so víi v¨n xu«i truyÒn thèng. CÊu tróc truyÖn nh− lµ mét h×nh thøc tù truyÖn, thuËt l¹i c¸c sù kiÖn x¶y ra trong mèi liªn hÖ víi ng−êi trÇn thuËt x−ng t«i. TruyÖn tõ ®Çu ®Õn cuèi ®−îc kÓ b»ng nh©n vËt t«i, to¸t lªn quyÒn lùc cña nhµ v¨n trong viÖc mª hoÆc ®éc gi¶ chÊp nhËn ®iÒu m×nh nãi. Bµi viÕt nµy ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµm s¸ng tá lèi viÕt truyÖn ®éc ®¸o vµ s¸ng t¹o ®ã.
c¸c d¹ng thøc truyÖn ng¾n cña Lç TÊn, ®Æc biÖt nh÷ng chuyÖn mang tÝnh chÊt håi ký thÓ hiÖn sù c¸ch t©n cña lèi v¨n xu«i tù sù kh¸c h¼n v¨n xu«i truyÒn thèng.
1. TruyÖn ng¾n cña Lç TÊn thuéc ph¹m trï thi ph¸p hiÖn ®¹i cña v¨n häc Trung Quèc. Tõ nh÷ng n¨m 20, 30 cña thÕ kû XX, c¸c nhµ b×nh luËn v¨n häc Trung Quèc ®· gäi truyÖn cña Lç TÊn lµ tiÓu thuyÕt t©m lÝ, tiÓu thuyÕt ¢u d−¬ng. Nhµ v¨n Mao ThuÉn kh¼ng ®Þnh: H¬n 30 thiªn truyÖn, mçi thiªn mét kiÓu, kh«ng chØ míi l¹ ë ng«n tõ b¹ch tho¹i mµ cßn ®em l¹i mét sù ®æi míi vÒ kÕt cÊu, vÒ c¸ch dÉn truyÖn, vÒ ph©n tÝch t©m lÝ nh©n vËt [6,tr.52]. Nh÷ng thiªn truyÖn s¸ng t¸c thêi kú ®Çu cña Lç TÊn ®Òu ®−îc viÕt d−íi d¹ng truyÖn ng¾n nh−ng h×nh thøc tæ chøc t¸c phÈm th× hÕt søc ®éc ®¸o vµ ®a d¹ng. Cã truyÖn mang tÝnh chÊt nhËt ký nh− NhËt ký ng−êi ®iªn. Cã nh÷ng truyÖn mang tÝnh chÊt håi ký nh− MÈu chuyÖn nhá, Cè h−¬ng, LÔ cÇu phóc, H¸t tuång ngµy r−íc thÇn, Ng−êi c« ®éc. Cã truyÖn cã h×nh thøc gièng tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi nh− AQ chÝnh truyÖn. L¹i cã truyÖn gièng mét vë kÞch nh− KÞch vui vÒ ®µn vÞt, Thá vµ mÌo. Mçi d¹ng thøc truyÖn ng¾n Êy ®Òu gi÷ mét vai trß quan träng trong viÖc thÓ hiÖn t− t−ëng t×nh c¶m cña t¸c gi¶, gãp phÇn c¶i t¹o x· héi vµ ch÷a ch¹y c¨n bÖnh tinh thÇn cho quÇn chóng Trung Hoa ®ang mª muéi ch×m ®¾m trong bÖnh tËt. H¬n n÷a, cã thÓ kh¼ng ®Þnh
NhËn bµi ngµy 01/11/2006. Söa ch÷a xong 28/11/2006.
2. Kh¶o s¸t c¸c truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn ®· nãi trªn, chóng t«i nhËn thÊy c¸c truyÖn nµy ®Òu thuéc ph−¬ng thøc tù sù chñ quan, ®Òu cã mÆt cña nh©n vËt t«i. Nh©n vËt t«i ®¶m nhiÖm hai vai trß: vai trß ng−êi kÓ chuyÖn vµ vai trß mét nh©n vËt trong truyÖn. Víi vai trß ng−êi kÓ chuyÖn, t«i ë ng«i thø nhÊt kÓ vÒ c©u chuyÖn b»ng c¸i nh×n mang tÝnh chñ quan. Ng−êi kÓ chuyÖn x−ng t«i b»ng c¸ch ®−a ra c¸i nh×n håi cè cuéc ®êi ®Ó t¸i hiÖn nh÷ng c©u chuyÖn trong qu¸ khø: T«i bá quª nhµ lªn B¾c Kinh thÊm tho¸t ®· 6 n¨m ... nh−ng cã mét viÖc tÇm th−êng ®èi víi t«i l¹i cã ý nghÜa, khiÕn t«i ph¶i bá tÝnh gµn dë ®i vµ cho ®Õn nay vÉn kh«ng hÒ quªn (MÈu chuyÖn nhá) hoÆc T«i kh«ng qu¶n trêi l¹nh gi¸, vÒ th¨m lµng cò, xa nh÷ng hai ngh×n dÆm mµ t«i ®· tõbiÖt h¬n 20 n¨m nay (Cè h−¬ng) hoÆc Nh÷ng ngµy cuèi n¨m ©m lÞch qu¶ thËt cã vÎ ®óng lµ cuèi n¨m ... thØnh tho¶ng ph¸o tiÔn ®−a «ng T¸o vÒ chÇu trêi l¹i lãe s¸ng, råi næ vang... T«i vÒ ®Õn Lç- TrÊn, quª nhµ, ®óng vµo mét ®ªm nh− thÕ.
81
n¨ng dÉn d¾t, miªu t¶ c¸c biÕn cè, sù kiÖn lµm nªn cèt truyÖn. C©u chuyÖn ®−îc kÓ bëi t«i mang tÝnh chÊt håi øc bëi v× c¸c sù kiÖn, t×nh tiÕt trong c©u chuyÖn do t«i dÉn d¾t ®· tõng x¶y ra c¸ch thêi ®iÓm hiÖn t¹i mét kho¶ng thêi gian thuéc vÒ qu¸ khø. C©u chuyÖn do t«i kÓ ë MÈu chuyÖn nhá ®· x¶y ra c¸ch hiÖn t¹i ba n¨m trêi (Dùa vµo thêi ®iÓm ®¨ng “MÈu chuyÖn nhá” th¸ng 7/1920): Mïa ®«ng n¨m D©n quèc thø 6. ë H¸t tuång ngµy r−íc thÇn c¸ch thêi ®iÓm hiÖn t¹i kho¶ng 20 n¨m. ë Cè h−¬ng 30 n¨m. ë Ng−êi c« ®éc thêi gian kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch cô thÓ nh− c¸c truyÖn trªn nh−ng còng thuéc thêi qu¸ khø, thÓ hiÖn qua c¸c chØ dÉn Mïa thu n¨m nä, Mïa ®«ng n¨m nä råi Mïa hÌ n¨m sau ®ã. Toµn bé c¸c sù kiÖn lµm nªn néi dung c©u chuyÖn ®−îc t¸i hiÖn mét c¸ch chÆt chÏ, m¹ch l¹c nhê vai trß cña ng−êi kÓ chuyÖn. Ng−êi kÓ chuyÖn t«i chÝnh lµ ng−êi ®· chuyÓn t¶i t− t−ëng, quan ®iÓm vÒ cuéc sèng, vÒ con ng−êi cña t¸c gi¶ ®Õn víi ®éc gi¶. T«i lµ ®Çu mèi ®Ó c©u chuyÖn ®−îc kÓ ra, lµ tÊm g−¬ng soi chiÕu c¸c nh©n vËt. C©u chuyÖn ®−îc kÓ bëi nh©n vËt t«i kh«ng diÔn ra theo mét tr×nh tù tr−íc sau cña sù kiÖn, t×nh tiÕt nh− trong tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn mµ c¸c sù kiÖn, t×nh tiÕt ®−îc nèi kÕt trong mét cÊu tróc míi, trËt tù míi b»ng lèi ®¶o ng−îc, r¸p nèi tõ mét ®iÓm mèc thêi gian nhÊt ®Þnh: thêi hiÖn t¹i. Cã nh÷ng sù viÖc x¶y ra tr−íc l¹i ®−îc ®−a ra sau, sù viÖc x¶y ra sau l¹i ®−îc kÓ tr−íc. C©u chuyÖn vèn cã trong hiÖn thùc ë Cè h−¬ng ®−îc x¶y ra theo tr×nh tù sau:
(1) Ba m−¬i n¨m tr−íc: NhuËn Thæ lµ mét chó bÐ kháe m¹nh, nhanh nhÑn, quen råi trë thµnh th©n thiÕt víi t«i vµo dÞp nhµ t«i cã c«ng viÖc.
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 Víi t− c¸ch ng−êi kÓ chuyÖn, nh©n vËt t«i ®· dÉn ra c¸c c©u chuyÖn cÇn kÓ. Do vËy, chuyÖn kÓ ë ng«i thø nhÊt nh− lµ mét h×nh thøc tù truyÖn t−êng thuËt l¹i c¸c sù kiÖn ®· qua trong mèi liªn hÖ víi ng−êi trÇn thuËt x−ng t«i. ë Cè h−¬ng lµ nh©n vËt t«i víi c©u chuyÖn vÒ nh÷ng con ng−êi ë quª cò. ë H¸t tuång ngµy r−íc thÇn lµ håi øc vÒ mét buæi xem h¸t tuång t¹i quª ngo¹i thuë Êu th¬. ë LÔ cÇu phóc, ng−êi kÓ chuyÖn nh− mét nh©n chøng, nh− mét ng−êi thuyÕt minh c©u chuyÖn vÒ sè phËn bi ®¸t cña thÝm T−êng L©m - mét ng−êi ®Çy tí g¸i. T«i kh«ng chØ xuÊt hiÖn trong nh÷ng truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký, ë nhiÒu truyÖn ng¾n kh¸c nh− NhËt ký ng−êi ®iªn, Khæng Êt Kû, TiÕc th−¬ng nh÷ng ngµy ®· mÊt, nh©n vËt t«i còng cã mÆt trong vai ng−êi kÓ chuyÖn. §©y lµ mét c¸ch t©n nghÖ thuËt viÕt truyÖn cña Lç TÊn so víi tiÓu thuyÕt Minh Thanh. Ng−êi kÓ chuyÖn trong tiÓu thuyÕt Minh Thanh lµ ng−êi kÓ chuyÖn hµm Èn ®øng ë ng«i thø ba, hä kh«ng trùc tiÕp xuÊt hiÖn trong t¸c phÈm ®Ó kÓ vÒ c©u chuyÖn mµ chØ cã hµnh ®éng, ng«n ng÷ cña nh©n vËt míi lµm nªn cèt truyÖn. H×nh thøc kÓ chuyÖn víi ng−êi kÓ chuyÖn ë ng«i thø nhÊt x−ng t«i míi xuÊt hiÖn trong mét vµi t¸c phÈm v¨n häc Trung Quèc thuéc dßng tiÓu thuyÕt khiÓn tr¸ch thêi cËn ®¹i. §Õn Lç TÊn, h×nh thøc nµy ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é thuÇn thôc, ®em l¹i sù ®æi míi cho tiÓu thuyÕt Trung Quèc nãi riªng, v¨n häc Trung Quèc nãi chung. Ng−êi kÓ ë ng«i thø nhÊt x−ng t«i lµ ng−êi biÕt tÊt c¶, cã mÆt lóc nµy, lóc kh¸c nh− lµ mét nh©n vËt trung t©m theo dâi, l¾p ghÐp, r¸p nèi c¸c sù kiÖn giao nhau theo luËt t−¬ng t¸c ®Ó chuyÖn thµnh chuyÖn. Víi vai trß ng−êi kÓ chuyÖn, t«i cã chøc
82
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007
L©m bÞ gia ®×nh chång ®uæi khái nhµ, ph¶i ®i ë lÇn thø hai.
(5) Lo sî v× bÞ trõng ph¹t vÒ téi lÊy hai ®êi chång vµ ®au ®ín v× nh÷ng bÊt h¹nh dån dËp, T−êng L©m mÊt dÇn kh¶ n¨ng lao ®éng, bÞ ®Þa chñ T− ®uæi khái nhµ, ph¶i ®i ¨n xin. (2) Ba m−¬i n¨m sau: t«i vÒ cè h−¬ng chuyÓn ®¹i gia ®×nh lªn thµnh phè. Nh÷ng ngµy ë cè h−¬ng, t«i l¹i ®−îc gÆp NhuËn Thæ, bÊy giê ®· thµnh mét ng−êi n«ng d©n th« kÖch, mô mÉm; quan hÖ gi÷a t«i vµ NhuËn Thæ ®· hoµn toµn kh¸c tr−íc.
(6) DÞp lÔ cÇu phóc, t«i vÒ quª ch¬i, t×nh cê gÆp T−êng L©m vµ ph¶i tr¶ lêi mÊy c©u hái cña thÝm. t«i ng¾c ngø. H«m sau, T−êng L©m qua ®êi gi÷a lóc mäi ng−êi ®ang t−ng bõng lµm lÔ cÇu phóc. (7) Nh÷ng suy nghÜ cña t«i tr−íc c¸i (3) Trªn chÆng hµnh tr×nh tõ cè h−¬ng vÒ thµnh phè, ch¸u Hoµng, ch¸u t«i nh¾c vÒ quan hÖ gi÷a Hoµng víi Thñy Sinh, con NhuËn Thæ, khiÕn t«i day døt khi nghÜ ®Õn quan hÖ gi÷a t«i víi NhuËn Thæ, gi÷a Hoµng víi Thñy Sinh. chÕt cña T−êng L©m. (4) T«i «m Êp mét niÒm hy väng vÒ t−¬ng lai t−¬i s¸ng.
§−îc dÉn d¾t, kÓ l¹i bëi t«i, c¸c sù kiÖn ®−îc tæ chøc s¾p xÕp theo mét trËt tù kh¸c h¼n. Tõ (6) trë vÒ (1) (2) (3) (4) (5)vµ ®Õn (7).
C©u chuyÖn nµy d−íi sù dÉn d¾t cña ng−êi kÓ ng«i thø nhÊt t«i ®· kh«ng ®−îc kÓ l¹i theo tr×nh tù trªn mµ ®−îc b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm vµ c¸c sù kiÖn ®· x¶y ra ë thùc t¹i (2) sau ®ã míi theo dßng håi øc cña t«i trë vÒ víi qu¸ khø 30 n¨m tr−íc (1), råi c©u chuyÖn l¹i tiÕp tôc triÓn khai theo trËt tù tr−íc sau tõ (3) ®Õn (4).
ë LÔ cÇu phóc t×nh h×nh còng t−¬ng tù. C©u chuyÖn trong LÔ cÇu phóc vèn ®−îc x¶y ra theo trËt tù:
(1) ThÝm T−êng L©m v× chång chÕt, kh«ng chÞu ®−îc sù cay nghiÖt cña gia ®×nh chång, trèn ®Õn lµm thuª cho nhµ ®Þa chñ T−.
(2) ThÝm T−êng L©m an phËn víi kiÕp n« lÖ t¹i nhµ ®Þa chñ T− nh−ng l¹i bÞ mÑ chång lõa b¾t vÒ.
(3) T−êng L©m bÞ mÑ chång b¸n cho mét ng−êi ®µn «ng vïng nói ®Ó lÊy tiÒn. ThÝm ph¶n kh¸ng nh−ng vÉn kh«ng thay ®æi ®−îc t×nh h×nh, cuèi cïng ®µnh chÊp nhËn lÊy ng−êi ®µn «ng nµy lµm chång, sinh ®−îc mét ®øa con trai. ViÖc r¸p nèi c¸c sù kiÖn theo mét trËt tù míi kÐo theo sù xuÊt hiÖn cña nh©n vËt t«i tõ ®Çu chÝ cuèi t¸c phÈm. T«i chøng kiÕn, hiÓu biÕt, vµ kÓ cho ®éc gi¶ nghe mét c¸ch t−êng tËn, nhê vËy mµ nh÷ng g× ¸m ¶nh nhÊt ®èi víi t«i ®−îc chuyÓn t¶i, t− t−ëng quan ®iÓm cña t«i ®−îc béc lé mét c¸ch râ rÖt, ch©n thùc. Trong c¸c truyÖn ng¾n nµy, yÕu tè thêi gian kh«ng ®¶m nhiÖm vai trß lµ trôc chÝnh, x©u chuçi, dÉn d¾t sù kiÖn, t×nh tiÕt ph¸t triÓn nh− trong v¨n xu«i truyÒn thèng. §¶m nhiÖm viÖc dÉn d¾t c¸c t×nh tiÕt cèt truyÖn lµ diÔn biÕn t©m lÝ, lµ thÕ giíi néi t©m cña ng−êi kÓ chuyÖn ng«i thø nhÊt x−ng t«i. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ thêi gian trong truyÖn cña Lç TÊn ®· cã nh÷ng cÊp ®é kh¸c nhau: thêi gian cña hiÖn thùc, thêi gian cña chuyÖn kÓ tøc lµ thêi gian cña hiÖn thùc ®−îc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù míi vµ thêi gian cña ng−êi kÓ chuyÖn (nh©n vËt t«i).
(4) Chång thø hai cña T−êng L©m èm chÕt, con trai bÞ sãi ¨n thÞt. T−êng
83
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007
V× m¹ch c¶m xóc cña nh©n vËt t«i gi÷ vai trß dÉn d¾t cèt truyÖn nªn thêi gian trong c¸c truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn còng hoµn toµn kh¸c víi thêi gian trong tiÓu thuyÕt Minh Thanh. ë Cè h−¬ng vµ LÔ cÇu phóc thêi gian ®ång hiÖn. HiÖn t¹i vµ qu¸ khø lu«n song hµnh cïng nhau. Trong Cè h−¬ng, h×nh ¶nh cè h−¬ng hai m−¬i n¨m tr−íc ®−îc miªu t¶ trong sù ®èi lËp víi cè h−¬ng thêi hiÖn t¹i; cËu bÐ NhuËn Thæ ba m−¬i n¨m tr−íc ®èi lËp víi anh n«ng d©n NhuËn Thæ ba m−¬i n¨m sau; Hai D−¬ng T©y Thi ®Ëu phô víi chiÕc compa Hai D−¬ng; t×nh b¹n gi÷a t«i vµ NhuËn Thæ ba m−¬i n¨m tr−íc víi ba m−¬i n¨m sau. Trong LÔ cÇu phóc, mô ¨n mµy T−êng L©m ®−îc miªu t¶ trong sù ®èi lËp víi thÝm T−êng L©m n¨m n¨m tr−íc.
Thñ ph¸p ®ång hiÖn vÒ thêi gian ë hai truyÖn ng¾n nµy ®· rót ng¾n ®−îc kho¶ng c¸ch vÒ thêi gian ®Ó lµm næi bËt sù tµn t¹ vÒ thÓ x¸c vµ sù tha hãa vÒ tinh thÇn mét c¸ch nhanh chãng cña con ng−êi vµ cè h−¬ng còng nh− sù tµn t¹ vÒ thÓ x¸c cña thÝm T−êng L©m.
Thêi gian trong H¸t tuång ngµy r−íc thÇn vµ Ng−êi c« ®éc cã kh¸c víi thêi gian trong c¸c truyÖn ng¾n trªn, ®−îc b¾t ®Çu tõ thêi hiÖn t¹i, sau ®ã quay trë vÒ qu¸ khø vµ cuèi cïng l¹i trë vÒ víi thùc t¹i.
Sù phong phó cña c¸c d¹ng thøc thêi gian gióp cho t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh ®−îc béc lé mét c¸ch ch©n thùc, cã chiÒu s©u, ®¸p øng ®−îc kh¸t väng gi·i bµy t− t−ëng, quan ®iÓm cña t¸c gi¶.
3. Kh«ng chØ gi÷ vai trß ng−êi kÓ chuyÖn ë ng«i thø nhÊt, t«i trong c¸c truyÖn ng¾n trªn cßn ®ãng vai mét nh©n vËt trong truyÖn chøng kiÕn c¸c biÕn cè, sù kiÖn cã liªn quan ®Õn nh©n vËt chÝnh, hoÆc trùc tiÕp tham gia vµo c¸c sù kiÖn, biÕn cè. T«i lµ ng−êi chøng kiÕn toµn bé c¸c sù kiÖn cã liªn quan ®Õn c¸c chÆng ®−êng ®êi cña nh©n vËt chÝnh T−êng L©m trong LÔ cÇu phóc. T«i lµ mét phÇn cña c©u chuyÖn, võa chøng kiÕn l¹i võa tham gia vµo c¸c sù kiÖn trong Cè h−¬ng, Ng−êi c« ®éc. ë ®©y t«i cïng víi nh©n vËt chÝnh song hµnh tån t¹i, t«i nh− chØ cho ng−êi ®äc thÊy râ nguyªn nh©n, lÝ gi¶i lÝ do cña tõng sù kiÖn còng nh− sè phËn cña nh©n vËt chÝnh. Vµ t«i cßn lµ nh©n vËt chÝnh trong truyÖn, kÓ l¹i c©u chuyÖn cña chÝnh m×nh nh− trong MÈu chuyÖn nhá, H¸t tuång ngµy r−íc thÇn. C©u chuyÖn ®−îc kÓ l¹i bëi t«i lµ nh÷ng håi øc vÒ mét qu·ng ®êi, mét sù kiÖn ®· x¶y ra víi t«i, ®Ó l¹i mét Ên t−îng s©u s¾c, ¸m ¶nh ng−êi ®äc. T«i, ng−êi kÓ chuyÖn, nh©n vËt TÊn lµ mét, kh«ng cã kho¶ng c¸ch gi÷a ng−êi kÓ chuyÖn t«i vµ nh©n vËt t«i trong truyÖn. T«i còng lµ mét nh©n vËt nh− mäi nh©n vËt kh¸c. Cã khi t«i ®−îc gäi b»ng mét c¸i tªn cô thÓ, còng cã khi chØ lµ mét nh©n vËt kh«ng tªn. ë H¸t tuång ngµy r−íc thÇn vµ Cè h−¬ng, t«i chÝnh lµ nh©n vËt TÊn, mét nh©n vËt cã mÆt trong c©u chuyÖn ®−îc kÓ. TÊn ®· cïng c¸c b¹n bÌ niªn thiÕu Song HØ, Ph¸t cïng c©u t«m, xem h¸t tuång, h¸i trém ®Ëu. TÊn ®· tõng cã mét t×nh b¹n s¸ng trong, ®Ñp ®Ï víi NhuËn Thæ lóc Êu th¬, TÊn còng tõng ng¹c nhiªn xãt xa v× sù c¸ch bøc trong t×nh b¹n, v× sù ®æi thay qu¸ lín ë NhuËn Thæ, Hai D−¬ng sau qu·ng thêi gian xa c¸ch 30 n¨m. ë Ng−êi c« ®éc, t«i mang tªn Th©n Phi, Th©n Phi cã mÆt cïng víi Ngôy Liªn Thï trong c¸c lÇn gÆp gì, tõ lóc Ngôy Liªn Thï lµ mét ng−êi c« ®éc ph¶n kh¸ng x· héi ®Õn lóc
84
bÊt h¹nh, cùc nhäc cña T−êng L©m, NhuËn Thæ, Hai D−¬ng ®ång thêi võa ch©m biÕm, chØ trÝch nh÷ng khuyÕt tËt cña hä. ë H¸t tuång ngµy r−íc thÇn t«i tr©n träng n©ng niu t×nh c¶m trong s¸ng, ©n t×nh cña ®¸m b¹n bÌ quª ngo¹i. Trong MÈu chuyÖn nhá, t«i c¶m phôc, kÝnh träng c¸ch c− xö ®µng hoµng cao c¶ cña anh phu xe. Trong Ng−êi c« ®éc, t«i l¹i ngËm ngïi xãt xa cho sù thay ®æi quan niÖm sèng, cho khÝ ph¸ch cña mét con ng−êi.
§Æt trong t−¬ng quan víi nh÷ng truyÖn cïng ®−îc kÓ bëi t«i nh−ng kh«ng mang tÝnh chÊt håi ký chóng ta sÏ thÊy sù kh¸c biÖt vÒ ph−¬ng diÖn t− t−ëng t×nh c¶m gi÷a chóng. Tuy còng ®−îc kÓ bëi t«i nh−ng trong nh÷ng truyÖn kh«ng ph¶i lµ håi ký th× kh«ng cã sù thèng nhÊt cao ®é, hßa lµm mét gi÷a t«i víi t¸c gi¶. T«i trong NhËt ký ng−êi ®iªn còng c¨m thï nh÷ng kÎ ¨n thÞt ng−êi, −íc mong cøu lÊy trÎ em nh−ng nhËn thøc cña t¸c gi¶ vÒ b¶n chÊt x· héi phong kiÕn tØnh t¸o s©u s¾c vµ mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t h¬n. Còng vËy, ë Khæng Êt Kû, t«i còng cã sù ®ång t×nh víi Khæng Êt Kû nh−ng th¸i ®é l¹nh lïng, khinh rÎ cña t«i - chó bÐ b¸n r−îu, kh«ng ph¶i lµ th¸i ®é cña t¸c gi¶. 4. Vai trß cña ng−êi kÓ chuyÖn t«i cßn ®em l¹i cho nh÷ng truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn kiÓu kÕt cÊu kh«ng gièng víi kÕt cÊu trong v¨n xu«i tù sù tr−íc ®ã. Lµm nªn kÕt cÊu cña truyÖn Lç TÊn lµ m¹ch t©m lÝ, dßng ch¶y c¶m xóc cña nh©n vËt t«i chø kh«ng ph¶i lµ yÕu tè thêi gian. Sù t¸c ®éng cña ngo¹i giíi vµ quan hÖ víi c¸c nh©n vËt kh¸c ®· t¹o nªn c¶m xóc vµ qu¸ tr×nh t©m lÝ cña nh©n vËt, dÉn d¾t m¹ch truyÖn ph¸t triÓn, ph¸ vì lèi kÕt cÊu truyÒn thèng theo trËt tù thêi
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 dao ®éng, quay l¹i hîp t¸c víi c¸c thÕ lùc ®· chèng ®èi tr−íc ®©y. ë MÈu chuyÖn nhá, t«i trong vai mét trÝ thøc, nh©n vËt ngåi trªn xe kÐo. ë LÔ cÇu phóc lµ ng−êi kh¸ch vÒ quª vµo dÞp tÕt ®· chøng kiÕn toµn bé c©u chuyÖn cã liªn quan ®Õn nh©n vËt chÝnh T−êng L©m. Trong t− c¸ch mét nh©n vËt cã mÆt trong c©u chuyÖn ®−îc kÓ l¹i, cïng tham gia vµo c¸c sù kiÖn biÕn cè víi nh©n vËt chÝnh nªn t«i võa cã chøc n¨ng kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn ra thÕ giíi bªn trong cña ng−êi kÓ chuyÖn, võa ph¶i béc lé th¸i ®é, ng«n ng÷, vµ giäng ®iÖu cña mét nh©n vËt trong truyÖn. Nh− vËy, c¸i t«i tù thuËt víi ph−¬ng thøc trÇn thuËt chñ quan cã kh¶ n¨ng nh×n thÊy ®−îc mäi biÕn cè cña c©u chuyÖn, cã kh¶ n¨ng ®i s©u kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t©m cña nh©n vËt. B»ng ph−¬ng thøc nµy, nh©n vËt t«i cã ®iÒu kiÖn ®Ó ph« diÔn tÊt c¶ biÓu hiÖn s©u th¼m trong t©m hån. C¸i t«i kÝ øc cã thÓ kh¸m ph¸ sù ®a d¹ng, sù phøc t¹p trong ®êi sèng néi t©m cña chÝnh m×nh, nãi lªn ®−îc nh÷ng −íc m¬ thÇm kÝn, nh÷ng nçi ®au riªng t−, nh÷ng ¸m ¶nh v« thøc. §óng nh− lêi nhËn xÐt cña MauGam: Môc ®Ých cña thñ ph¸p nµy lµ gióp chóng ta cã thÓ ®¹t tíi sù thËt mét c¸ch ®Çy ®Æn nhÊt: nÕu cã ai nãi víi b¹n mét ®iÒu g× x¶y ra ®èi víi chÝnh hä, b¹n thËt dÔ tin, h¬n lµ hä kÓ vÒ mét chuyÖn x¶y ra víi nh÷ng ng−êi kh¸c /DÉn theo 5, tr.404/. Trong c¸c truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn, t«i vµ t¸c gi¶ ®øng cïng mét b×nh diÖn. Tuy nhiªn, t«i vµ Lç TÊn kh«ng ph¶i lµ mét dï cã mét sè truyÖn t«i mang tªn TÊn. Gi÷a t«i víi t¸c gi¶ cã sù thèng nhÊt cao ®é vÒ quan ®iÓm t− t−ëng. T«i trong Cè h−¬ng, LÔ cÇu phóc võa xãt th−¬ng, c¶m th«ng víi nh÷ng sè kiÕp
85
®iÕng ng−êi ®i...kh«ng nãi nªn lêi, mÑ t«i vµ t«i ®Òu than thë, buån cho c¶nh nhµ anh, t«i vµ mÑ t«i còng ®Òu cã ý buån, lßng t«i kh«ng chót l−u luyÕn, t«i v« cïng lÎ loi, sÇu muén, cµng thªm ¶o n·o... Cã mÆt nhiÒu nhÊt trong m¹ch c¶m xóc cña nh©n vËt t«i lµ suy nghÜ cña t«i: t«i nghÜ bông (3 lÇn) t«i nghÜ (1 lÇn) t«i mong −íc (4 lÇn). Kh¶o s¸t LÔ cÇu phóc, t×nh h×nh còng t−¬ng tù. M¹ch c¶m xóc trong LÔ c©u phóc lµ lßng c¶m th−¬ng, nçi tr¨n trë cho th©n phËn, cho cuéc ®êi cay ®¾ng, bÊt h¹nh cña mét con ng−êi. C¸c c¶m gi¸c khã chÞu trong ng−êi, ng¹c nhiªn hÕt søc, rîn c¶ ng−êi, c¶m gi¸c nh− gai ®©m vµo l−ng, trong lßng c¶m thÊy bøt røt qu¸, vÉn kh«ng yªn t©m, lßng t«i l¹i thªm day døt, tim t«i bçng th¾t l¹i, råi ®Ëp d÷ déi, kinh hoµng ®−îc phèi hîp víi ng«n ng÷ ®èi tho¹i cña t«i ®· lµm nªn c¶m xóc chñ ®¹o cña truyÖn. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i cña t«i Êp óng, m¾c mí khi tr¶ lêi c¸c c©u hái cña T−êng L©m: - T«i nghÜ...cã thÓ cã ®Êy - §Þa ngôc µ, lÝ ra th× ph¶i cã ®Êy. Mµ còng vÞ tÊt
Hõ! Cã thÓ gÆp mÆt nhau n÷a hay kh«ng µ? C¸i ®ã thùc t×nh t«i còng kh«ng ®−îc râ...Thó thùc, chÕt råi cßn linh hån n÷a hay kh«ng t«i còng kh«ng ®−îc râ.
Vµ nh÷ng c©u hái cña t«i dån dËp, hèi h¶ khi ®−îc tin T−êng L©m qua ®êi: - ThÝm T−êng L©m µ? Sao thÕ? - ChÕt råi µ? - ChÕt lóc nµo? - Lµm sao mµ chÕt hë? T©m tr¹ng t«i ®Æc biÖt râ ë lêi ®éc tho¹i néi t©m, còng chÝnh lµ sù tù kh¸m ph¸, mæ xÎ b¶n th©n tr−íc mét sù viÖc, mét sè phËn con ng−êi. Ch¼ng h¹n, t«i ®· day døt, xÊu hæ tr−íc hµnh vi cao
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 gian.Thêi gian trong c¸c truyÖn ng¾n kÓ trªn kh«ng tu©n theo trËt tù tuyÕn tÝnh, vËn ®éng tõ qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i råi t−¬ng lai mµ hoµn toµn phô thuéc vµo m¹ch c¶m xóc cña ng−êi kÓ x−ng t«i. Trong c¸c truyÖn ng¾n nµy cã sù kÕt hîp gi÷a sù kiÖn vµ t©m t− cña t«i mét c¸ch chÆt chÏ. Nh÷ng sù kiÖn t©m lÝ nh− håi t−ëng ký øc, ph¸n xÐt dÝnh chÆt víi sù kiÖn cuéc sèng khã mµ t¸ch ra ®−îc. ë Cè h−¬ng t×nh c¶m da diÕt, niÒm th−¬ng nhí cè h−¬ng cña t«i g¾n chÆt víi c¸c sù kiÖn tõ viÖc chøng kiÕn c¶nh tiªu ®iÒu, thª l−¬ng cña cè h−¬ng trong thùc t¹i, tõ cuéc t¸i ngé víi NhuËn Thæ, ng−êi b¹n thuë thiÕu thêi, víi Hai D−¬ng ng−êi l¸ng giÒng cò. T×nh c¶m Êy ®· kÕt tinh thµnh nçi niÒm day døt trong t«i khi nghe c©u hái cña ch¸u Hoµng vµo thêi ®iÓm gia ®×nh t«i rêi xa quª h−¬ng. Trong LÔ cÇu phóc, nh÷ng c©u hái cña T−êng L©m víi t«i lóc sang xãm §«ng th¨m ng−êi b¹n, c¸i chÕt cña thÝm, th¸i ®é cña mäi ng−êi Lç TrÊn tr−íc c¸i chÕt Êy ®· g©y x¸o ®éng trong t©m hån t«i, khiÕn mèi ®ång c¶m s©u s¾c víi T−êng L©m ë t«i ngµy cµng lín. M¹ch t©m tr¹ng cña t«i, nh©n vËt trung t©m, chñ thÓ tr÷ t×nh trong c¸c truyÖn ng¾n nµy ®· dÉn d¾t c©u chuyÖn ph¸t triÓn. C¶m xóc cña t«i trong c¸c truyÖn nµy ®−îc hiÖn ra ë nhiÒu s¾c th¸i, b»ng nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau nh− hµnh ®éng, c¸c tr¹ng th¸i c¶m xóc, suy nghÜ cña nh©n vËt t«i... gièng nh− sîi chØ ®á xuyªn suèt c¸c truyÖn ng¾n. M¹ch c¶m xóc cña t«i ë Cè h−¬ng ®−îc béc lé qua hµnh ®éng t«i kh«ng qu¶n sù kh¾c nghiÖt cña thêi tiÕt, v−ît qua c¸ch trë cña kh«ng gian vµ thêi gian trë vÒ quª cò, qua nhiÒu tr¹ng th¸i c¶m xóc lßng t«i se l¹i, ký øc t«i bçng d−ng nh− bõng s¸ng lªn trong chèc l¸t, t«i nh−
86
chuÕnh cho¸ng gi÷a kh«ng trung" (LÔ cÇu phóc) lµ th¸i ®é xãt xa cho kiÕp sèng bÊt h¹nh cña T−êng L©m, lµ sù mØa mai vµo kh«ng khÝ t−ng bõng cña buæi lÔ cÇu phóc nh»m t« ®Ëm thãi sèng v« t©m, Ých kû cña ng−êi ®êi.
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 th−îng cña anh phu xe, mét ng−êi Ýt häc vÊn h¬n so víi t«i, ®Õn nçi tù xØ v¶ m×nh, tù nhËn thÊy m×nh chØ lµ mét th»ng t«i nhá nhen, cßn anh phu xe lµ mét ng−êi khæng lå ®Ó råi tù chÊt vÊn d»n vÆt b»ng hµng lo¹t c©u hái trong suy nghÜ:
Th«i th× h½ng t¹m kh«ng nãi ®Õn viÖc x¶y ra võa råi, nh−ng c¸i n¾m xu kia lµ cã ý nghÜa g×? Th−ëng cho anh ta ph¶i kh«ng? T«i mµ cßn xøng ®¸ng ®Ó th−ëng cho mét ng−êi nh− anh xe kia −? T«i kh«ng thÓ tù tr¶ lêi ®−îc.
Tãm l¹i, víi ng−êi kÓ chuyÖn ng«i thø nhÊt truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn ®· xuÊt hiÖn d¹ng thøc truyÖn trong truyÖn nghÜa lµ nh©n vËt ng−êi kÓ chuyÖn ®ång thêi còng lµ nh©n vËt chÝnh cña truyÖn. Dïng h×nh thøc trÇn thuËt chñ yÕu ë ng«i thø nhÊt, truyÖn ng¾n cña Lç TÊn ®· t¹o ®−îc mét b−íc tiÕn quan träng trong viÖc t¸i t¹o vµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Ng«i thø nhÊt trong h×nh thøc trÇn thuËt t¹o nªn mét nh©n vËt t«i mang tÝnh chÊt x· héi trµn ®Çy søc m¹nh ph¶n kh¸ng vµ kh¸t väng lµm chñ x· héi.
ë LÔ cÇu phóc, lêi ®éc tho¹i néi t©m chÝnh lµ nh÷ng d»n vÆt cña t«i sau nh÷ng c©u tr¶ lêi thiÕu tr¸ch nhiÖm víi T−êng L©m vµ khi ®−îc tin T−êng L©m qua ®êi. T«i ®· bèn lÇn nghÜ bông ®Ó kiÓm ®iÓm b¶n th©n, ®Ó tù bªnh vùc cho m×nh, ®Ó day døt m·i vÒ mét kiÕp ng−êi ®Çy bÊt h¹nh, khæ ®au.
5. T×m hiÓu nh©n vËt t«i ë c¸c truyÖn ng¾n cã tÝnh chÊt håi ký cña Lç TÊn sÏ cã ®−îc c¸i nh×n trän vÑn vÒ h×nh t−îng t«i. §Êy chÝnh lµ mét nh©n vËt chÝnh diÖn, tÝch cùc, lu«n quan t©m ®Õn vËn mÖnh quÇn chóng Trung Hoa, ®Õn viÖc c¶i t¹o x· héi Trung Hoa. §ã lµ nh©n vËt chóng ta cã thÓ h×nh dung ®−îc d¸ng dÊp nh©n vËt nµy. §ã lµ mét ng−êi trÝ thøc yªu n−íc, cã lßng −u ¸i s©u xa ®èi víi vËn mÖnh cña Tæ quèc vµ cña nh©n d©n, ®ang nghiªm kh¾c phÊn ®Êu c¶i t¹o m×nh theo ph−¬ng h−íng ®¹o ®øc cña ng−êi lao ®éng. Bøc ¶nh mµ cã ng−êi t−ëng t−îng ra ®−îc sau khi ®äc Gµo thÐt, Bµng hoµng chÝnh lµ ch©n dung cña nh©n vËt nµy. Nã mang nhòng nÐt c¬ b¶n cña ch©n dung t¸c gi¶ Lç TÊn trong thêi gian viÕt Gµo thÐt, Bµng hoµng [6, tr.63].
ë Cè h−¬ng, lêi ®éc tho¹i néi t©m lµ nh÷ng tr¨n trë cña t«i vÒ NhuËn Thæ, vÒ mèi quan hÖ gi÷a t«i víi NhuËn Thæ, gi÷a Hoµng víi Thñy Sinh, ®−îc tËp trung cao nhÊt ë niÒm mong −íc cña nh©n vËt t«i. Cßn n÷a, ®o¹n kÕt cña c¸c truyÖn ng¾n, nh©n vËt t«i béc lé râ nhÊt quan ®iÓm t− t−ëng vµ th¸i ®é ®èi víi cuéc sèng. Dï hiÖn thùc ®−îc ph¶n ¸nh trong c¸c truyÖn nµy bi th¶m, ®au th−¬ng (Cè h−¬ng, LÔ cÇu phóc) nh−ng kh«ng v× thÕ mµ hy väng vÒ mét t−¬ng lai t−¬i s¸ng ë t«i bÞ thui chét. C¶nh t−îng mét vÇng tr¨ng trßn vµng th¾m treo l¬ löng trªn bÇu trêi vµ h×nh ¶nh nh÷ng con ®−êng trªn mÆt ®Êt (Cè h−¬ng) lµ niÒm hy väng cña t«i vÒ mèi quan hÖ tèt ®Ñp cho thÕ hÖ trÎ, c¶m t−ëng "nh− nh×n thÊy trêi ®Êt quû thÇn sau khi vÒ h©m h−ëng r−îu thÞt, h−¬ng hoa, ®Òu say mÒm, b©y giê ®ang b−íc ®i
87
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007
Tµi liÖu tham kh¶o
[1] NguyÔn ThÞ BÝch H¶i, V¨n häc Ch©u ¸ trong tr−êng phæ th«ng, NXB Gi¸o
dôc, 2002.
[2] NguyÔn Th¸i Hßa, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p cña truyÖn, NXB Gi¸o dôc, 2000. [3] Ph−¬ng Lùu (chñ biªn), LÝ luËn v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 2003. [4] Lç TÊn, TruyÖn ng¾n, Tr−¬ng ChÝnh dÞch, NXB V¨n ho¸, 2004. [5] Bïi ViÖt Th¾ng, TruyÖn ng¾n nh÷ng vÊn ®Ò lý thuyÕt vµ thùc tiÔn thÓ lo¹i,
NXB §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2000.
[6] L−¬ng Duy Thø, Lç TÊn ph©n tÝch t¸c phÈm, NXB Gi¸o dôc, 2004. [7] TrÇn §×nh Sö (chñ biªn), Tù sù häc, NXB §¹i häc s− ph¹m, 2004.
SUMMARY The character named “I” in some Lo Tan’s reminiscenes short stories
Lo Tan’s short stories, especially the reminiscences ones, display the renovation of the reporting prose compared with the traditional prose. Its structure is the same as the autobiographical way, telling the events happening in the link with the teller addressed “I”. From the beginning to the end, Lo Tan’s short stories are told by the character named “I” revealing the authority of the writer in misleading the readers to admit what he says. This article, to some extent, makes clear that creative and unique way of writing.
