§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1A-2007

Ph©n lËp vµ nhËn d¹ng hîp chÊt steroit tõ rÔ c©y sµi hå nam (pluchea pteropoda hemsl.) ë vinh, nghÖ an

Tãm t¾t. Trans-stigmast-5, 22-dien-3β-O-glucopyranozit lÇn ®Çu tiªn ®−îc chóng t«i ph©n lËp tõ rÔ c©y sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) ë Vinh, NghÖ An. CÊu tróc cña nã ®−îc x¸c ®Þnh b»ng sù kÕt hîp c¸c ph−¬ng ph¸p phæ nh− EI - MS, 1H- NMR, 13C- NMR vµ DEPT.

I. Më ®Çu

NguyÔn ThÞ Chung (a), Lª V¨n H¹c (a)

Sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) thuéc hä Cóc (Compositae) lµ lo¹i c©y th¶o, sèng l©u n¨m ë nhiÒu n¬i, nhÊt lµ ë vïng n−íc mÆn, n−íc lî, th−êng mäc hoang d¹i ë c¸c cöa s«ng, c©y cao kho¶ng 30 - 63 cm. Th©n l¸ vµ rÔ c©y ®−îc dïng ®Ó ch÷a c¶m sèt, nhøc ®Çu, ®au tøc ngùc, h¹ huyÕt ¸p, tª thÊp... [1,4,5]. Nh©n d©n mét sè vïng cßn dïng l¸ ®Ó ¨n gái c¸, trÞ c¸c vÕt loÐt cã dßi ë tr©u bß.

ë ViÖt Nam, chi Pluchea míi ghi nhËn 4 loµi trong ®ã cã c©y sµi hå nam (cßn gäi lµ Nam sµi hå, Sµi hå ViÖt, Sµi hå ViÖt Nam, Løc, Løc c©y, cá da niªn [2].

Tõ c¸c bé phËn kh¸c nhau cña c©y nµy ®· ph©n lËp ®−îc mét sè tritecpenoit, nhãm hîp chÊt sterol, hîp chÊt thiophen [3,5,6]. Ngoµi ra cßn ph¸t hiÖn thÊy tinh dÇu trong lo¹i c©y nµy chñ yÕu lµ c¸c hîp chÊt secquitecpen [4].

II. Thùc nghiÖm

Trong c«ng tr×nh nµy chóng t«i tr×nh bµy kÕt qu¶ ph©n lËp vµ nhËn d¹ng mét hîp chÊt thuéc lo¹i steroit, lÇn ®Çu tiªn ®−îc t×m thÊy tõ loµi Pluchea pteropoda Hemsl. ë NghÖ An.

2.1. LÊy mÉu vµ x¸c ®Þnh tªn khoa häc MÉu thùc vËt (rÔ) ®−îc lÊy ë x· H−ng Hoµ - thµnh phè Vinh - NghÖ An vµ ®−îc TS. Lª Kim Biªn, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh häc, ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam x¸c ®Þnh lµ Pluchea pteropoda Hemsl. thuéc hä Cóc.

2.2. ChiÕt xuÊt vµ ph©n lËp RÔ ®−îc röa s¹ch, ph¬i kh«, t¸n nhá (10kg kh«), ng©m víi metanol 30 ngµy. CÊt lo¹i dung m«i d−íi ¸p suÊt gi¶m ®−îc cao metanol, sau ®ã thªm 100 ml n−íc cÊt vµ ph©n bè lÇn l−ît víi: n - hexan, clorofom, etylaxetat. Lo¹i dung m«i d−íi ¸p suÊt gi¶m thu ®−îc c¸c dÞch chiÕt t−¬ng øng.

NhËn bµi ngµy 21/8/2006. Söa ch÷a xong 13/10/2006.

5

DÞch chiÕt clorofom ®−îc t¸ch b»ng s¾c ký cét víi hÖ dung m«i röa gi¶i lµ n - hexan / etylaxetat cã hµm l−îng etylaxetat t¨ng tõ 0 ÷ 20% theo thÓ tÝch, thu ®−îc nhiÒu ph©n ®o¹n kh¸c nhau. CÊt thu håi dung m«i, ®Ó yªn tù nhiªn trong kh«ng khÝ thÊy cã nh÷ng ph©n ®o¹n t¹o ®−îc tinh thÓ. Hîp chÊt chóng t«i tr×nh bµy trong c«ng tr×nh nµy (ký hiÖu: A) thu ®−îc khi röa gi¶i cét b»ng hÖ dung m«i n - hexan/ etylaxetat = 80 : 20. A ®−îc kÕt tinh l¹i nhiÒu lÇn trong metanol. §é s¹ch cña A ®−îc kiÓm tra b»ng ph−¬ng ph¸p s¾c ký líp máng cho mét

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1A-2007

vÖt trßn víi hÖ dung m«i triÓn khai lµ clorofom/ metanol = 9/1, thuèc thö hiÖn vÕt lµ h¬i ièt hoÆc vanilin trong axit sunfuric.

2.3. X¸c ®Þnh cÊu tróc ho¸ häc CÊu tróc cña A ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c d÷ liÖu phæ EI- MS, 1H- NMR; 13C- NMR.

III. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn

EI - MS: m/z(%) ®−îc ghi trªn m¸y HP 5989 B - MS; 1H - NMR (CDCl3) ®o trªn m¸y BRUKER 500 MHz; 13C- NMR (CDCl3) kÕt hîp kü thuËt DEPT ®−îc ®o trªn m¸y BRUKER 125 MHz. C¸c kü thuËt trªn ®−îc tiÕn hµnh t¹i ViÖn Hãa häc, thuéc ViÖn KH & CN ViÖt Nam.

,

-2

1H- NMR (500 MHz, DMSO): δ (ppm): 3,642 (1 H, m, H-3); 5,329 (1H, m, H- 6); 11,830 (3 H, s, 18 - Me); 0,961 (3 H, s, 19 - Me); 0,997 ( 3 H, d, J21-20 = 7,5 Hz, 21 - Me); 0,825 (3 H, d, J26-25 = 6,0 Hz, 26 - Me); 0,773 (3 H, d, J27-25 = 5,0 Hz, 27 - Me); 0,778 (3 H, t, J1 = J2 = 7,0 Hz, 29 - Me); 5,026 (1H, dd, J22-20 = 9, J22-23 =15 Hz, H-22); , = 6 Hz, H-1'); 2,893 (1H, m, H- 5,159 (1H, d, J23-24 = 8,5 Hz, H-23); 4,221 (1H, d, J1 2') ; 3,126 (1H, m, H-3') ; 3,079 (1H, m, H- 4') ; 3,009 (1H, m, H-5') ; 3,463 vµ 3,420 (1H ×2, m, 2H- 6') ; 4,849 (1H,d, JH-2' =3Hz, - OH- 2'); 4,866 (1H,d, JH-3' =4,5 Hz, - OH- 3'); 4,839 (1H,d, JH-4' = 3 Hz, - OH- 4'); 4,412 (1H,t, J1 = J2 = 6 Hz, - OH- 6'). Nh− vËy phæ 1H- NMR thÓ hiÖn côm pic cña mét gèc ®−êng lµ rÊt ®Æc tr−ng: tÝn hiÖu (d) ë δ = 4,221 ppm lµ cña (- CH-) anomeric, c¸c pic cßn l¹i cña gèc ®−êng n»m tõ 2,8 ppm ®Õn 3,2 ppm. §iÒu ®¸ng chó ý lµ do mÉu ghi trong dung m«i DMSO nªn phæ 1H - NMR xuÊt hiÖn ®Çy ®ñ 4 pic (-OH) cña gèc ®−êng.

Hîp chÊt A kÕt tinh v« ®Þnh h×nh, kh«ng mµu, kh«ng tan trong clorofom vµ n/c 2990C. CÊu tróc hãa häc cña A trong metanol. KÕt tinh l¹i trong metanol nãng, t0 ®−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c sè liÖu phæ:

6

Trong khung ph©n tö tån t¹i hai nèi ®«i v× sù cã mÆt cña 3 proton olefin øng víi 3 pic ë δ = 5,329; 5,159 vµ 5,026 ppm. Gi¸ trÞ J22-23 = 15 Hz cho biÕt ®ång ph©n nµy ë d¹ng trans. Côm pic ë δ = 3,642 ppm ®Æc tr−ng cho nhãm (- CH- O-) cña khung. Cã thÓ nhËn ra pic cña 6 nhãm CH3 øng víi δ = 0,673 (s); 0,773 (d); 0,778 (t); 0,825 (d); 0,961 (s) vµ 0,997 (d) ppm. Vïng cßn l¹i lµ vïng chen lÉn gi÷a c¸c pic - CH-, - CH2 cña khung sterol. 13C- NMR (125 MHz, DMSO): kÕt hîp kü thuËt DEPT cho biÕt A cã 35 nguyªn tö C gåm 6 nhãm CH3, 10 nhãm CH2, 16 nhãm CH vµ 3 C bËc 4 cô thÓ: δ (ppm): 36,216 (t, C1); 29,249 (t, C2);76,932 (d, C3); 39,496 (t, C4); 140,454 (s, C5); 121,146 (d, C6); 31,354 (t, C7); 31,403 (d, C8); 49,619 (d, C9); 36,813 (s, C10); 20,563 (t, C11); 38,302 (t, C12); 41,729 (s, C13); 56,249(d, C14); 23,866 (t, C15); 28,469 (t, C16); 55,342 (d, C17 ); 11,830 (q, C18); 19,081(q, C19); 39,997 (d, C20); 20,911 (q, C21); 138,005 (d, C22); 128,821 (d, C23); 50,570 (d, C24); 31,307 (d, C25); 18,833 (q, C26); 21,089 (q, C27); 24,844 (d, C28); 12,095 (q, C29); 100,784 (d, C1'); 73,456 (d, C2'); 76,719 (d, C3'); 70,097 (d, C4'); 76,753 (d, C5'); 61,087 (t, C6').

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1A-2007

DEPT (125 MHz, DMSO): DEPT 90 cho 16 tÝn hiÖu gåm: δ = 100,784 ppm cña nhãm (- O - CH- O-) lµ pic ®Æc tr−ng cho nhãm - CH- anomeric cña ®−êng, 4 tÝn hiÖu δ = 76,753; 76,719; 73,456 70,097 ppm cña 4 nhãm (-O- CH-) cña gèc ®−êng.

C¸c tÝn hiÖu δ = 121,146; 128,821; 138,005 ppm suy ra ph©n tö cã 3 nhãm CH anken, 7 v¹ch øng víi δ = 31,307; 31,403; 39,997; 49,619; 50,570; 55,342; 56,246 ppm cho biÕt trong ph©n tö cã 7 nhãm (- CH-) thuéc khung sterol.TÝn hiÖu ë δ = 76,932 ppm ®Æc tr−ng cho nhãm (- CH- O-) ë vÞ trÝ C-3. DEPT 135 (phÇn trªn) cã 6 v¹ch øng víi δ = 11,830; 12,095; 18,833; 19,081;

C13CPD cho biÕt ph©n tö cã 3 nguyªn tö C kh«ng liªn kÕt víi H øng víi c¸c pic 20,911; 21,089 ppm, cho biÕt trong ph©n tö cã 6 nhãm CH3. DEPT 135 (phÇn d−íi) cã 10 v¹ch øng víi δ = 20,563; 23,866; 24,844; 28,469; 29,246; 31,354; 36,216; 38,302; 39,496; 61,087 ppm, cho biÕt trong ph©n tö cã 10 nhãm - CH2. Trong ®ã tÝn hiÖu ë δ = 61,087 cña nhãm (-CH2- OH) lµ côm pic rÊt phæ biÕn cña ®−êng glucopyranoz¬ ®−îc g¾n vµo mét khung ph©n tö. cã δ = 36,813; 41,729, 140,454 ppm.

EI-MS: m/z: M+: 412 øng víi c«ng thøc ph©n tö lµ C29H48O, dù b¸o cña phæ khèi lµ trans - stigmast -5,22 - dien -3β - ol víi ®é trïng lÆp 78%. §iÒu nµy hoµn toµn phï hîp, do ®Æc ®iÓm cña phæ khèi b¾n ph¸ b»ng dßng electron 70 eV cã n¨ng l−îng cao nªn phÇn ®−êng bÞ c¾t ra gÇn nh− hoµn toµn.

26 H3C

27 CH3

25

H

24

29 CH3

21 H3C

22

28

23

20

12

18 CH3

17

H

11

13

16

1

19 CH3

9

14

2

H

OH

15

8

10

6'

H

4'

O

7

3

5'

5

HO

4

6

HO

O

2'

3'

H

1'

OH

H

H

Tõ c¸c sè liÖu phæ cho thÊy hîp chÊt A lµ: trans - stigmast - 5, 22 - dien - 3β - O - glucopyranozit, lÇn ®Çu tiªn t¸ch ®−îc tõ loµi Pluchea pteropoda Hemsl. ë NghÖ An. C«ng thøc cÊu t¹o cña A lµ:

trans-stigmast-5, 22-dien-3β- O-glucopyranozit

7

§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1A-2007

IV. KÕt luËn

Tõ rÔ sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) ë Vinh, NghÖ An chóng t«i ®· ph©n lËp vµ nhËn d¹ng ®−îc hîp chÊt trans - stigmast - 5, 22 - dien - 3β - O - glucopyranozit, lµ mét hîp chÊt thuéc lo¹i steroit lÇn ®Çu tiªn ph¸t hiÖn thÊy trong rÔ c©y sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) ë NghÖ An.

Tµi liÖu tham kh¶o

[1] §ç TÊt Lîi, Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam, NXB KHKT, 1997. [2] M. H. Lecomte, F. Gagnepain, Flore generale L’ Indo – Chine, Septembre 1924; p.520 - 525.

[3] §oµn Thanh T−êng, Nghiªn cøu mét sè thµnh phÇn ho¸ häc cña sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) vµ c©y cóc tÇn (Pluchea indica (L.) Less) ViÖt Nam, LuËn ¸n TiÕn sÜ Ho¸ häc, Hµ Néi 2001.

[4] NguyÔn ThÞ Chung, Lª V¨n H¹c, NguyÔn Xu©n Dòng, Thµnh phÇn ho¸ häc cña tinh dÇu c©y sµi hå (Pluchea pteropoda Hemsl.) DiÔn Ch©u, NghÖ An, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh Héi nghÞ Khoa häc vµ C«ng nghÖ Ho¸ h÷u c¬ - Ph©n héi Ho¸ h÷u c¬ - Héi nghÞ toµn quèc lÇn thø 2, Hµ Néi, 12 – 2001, trang 301 - 302.

[5] NguyÔn ThÞ Chung, Lª V¨n H¹c, NguyÔn Xu©n Dòng, Ph¹m Hoµng Ngäc, Nh÷ng kÕt qu¶ b−íc ®Çu nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc cña c©y sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) ë DiÔn Ch©u - NghÖ An, Héi nghÞ Ho¸ häc toµn quèc lÇn thø 4. Hµ Néi - ViÖt Nam, 2003, trang 292 - 293.

[6] NguyÔn ThÞ Chung, Lª V¨n H¹c, NguyÔn Xu©n Dòng, Ph©n lËp vµ nhËn d¹ng hîp chÊt thiophen tõ rÔ c©y sµi hå nam (Pluchea pteropoda Hemsl.) ë DiÔn Ch©u, NghÖ An, T¹p chÝ d−îc häc, tËp 7 (2005), sè 351 (n¨m thø 45).

Summary

Isolation and identification of steroide compound from root of Pluchea pteropoda Hemsl at vinh, nghe an

Trans-stigmaste-5, 22-dien-3β-O-glucopyranoside was isolated from the roots of Pluchea pteropoda Hemsl. in Vinh, Nghe An. Its structure was assigned by combination of spectroscopic methods like EI - MS, 1H- NMR, 13C- NMR and DEPT.

(a) Khoa ho¸ häc, tr−êng §¹i häc vinh

8