Báo cáo tổng kết chuyên đề nghiên cứu khoa học: Phương pháp luận nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên vũng

ViÖn Khoa häc vµ c«ng nghÖ ViÖt Nam ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn _____________________________________________ §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KC. 09 - 22 §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven bê biÓn ViÖt Nam TS. TrÇn §øc Th¹nh Chñ nhiÖm: Phã chñ nhiÖm: TS. Mai Träng Th«ng

Th− ký:

TS. §ç C«ng Thung TS. NguyÔn H÷u Cö

b¸o c¸o tæng kÕt chuyªn ®Ò

Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu

sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh

Thùc hiÖn: TS. TrÇn §øc Th¹nh, TS. NguyÔn H÷u Cö

CN. Bïi V¨n V−îng, KS. NguyÔn ThÞ Kim Anh

6125-8 26/9/2006

H¶i Phßng, 2005

ViÖn Khoa häc vµ c«ng nghÖ ViÖt Nam ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc KC. 09 - 22 §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven bê biÓn ViÖt Nam Chñ nhiÖm: TS. TrÇn §øc Th¹nh Phã chñ nhiÖm: TS. Mai Träng Th«ng

Th− ký:

TS. §ç C«ng Thung TS. NguyÔn H÷u Cö

Chuyªn ®Ò

Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu

sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh

Thùc hiÖn: TS. TrÇn §øc Th¹nh, TS. NguyÔn H÷u Cö

CN. Bïi V¨n V−îng, KS. NguyÔn ThÞ Kim Anh

H¶i Phßng, 2005

Më ®Çu

Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét chñ ®Ò träng t©m cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Vòng - vÞnh lµ mét bé phËn cña vïng biÓn ven bê, nªn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh còng n»m trong khu«n khæ cña sö dông hîp lý tµi nguyªn d¶i ven bê. Tuy nhiªn, ë d¶i ven bê biÓn tån t¹i c¸c thùc thÓ tù nhiªn kh¸c nhau nh− cöa s«ng, ®Çm ph¸, vòng - vÞnh vµ vïng biÓn hë. Mçi thùc thÓ cã chñng lo¹i vµ cÊu tróc tµi nguyªn kh¸c nhau, ®ång thêi, ®Æc ®iÓm ®éng lùc vµ tiÕn ho¸ chóng, nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh khi khai th¸c tµi nguyªn, møc ®é rñi ro do thiªn tai khi sö dông tµi nguyªn còng rÊt kh¸c nhau, ®ßi hái nh÷ng c¸ch thøc riªng cho tõng lo¹i h×nh thuû vùc ven bê. ë ViÖt Nam, vòng - vÞnh lµ ®èi t−îng ®Þa lý kh¸ quen thuéc, nh−ng cßn Ýt ®−îc nghiªn cøu cã hÖ thèng. V× vËy, cßn rÊt thiÕu c¸c ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ quy chuÈn vÒ khoa häc ®Ó cã c¸c m« h×nh qu¶n lý, khai th¸c vµ sö dông hîp lý.

Do tÝnh chÊt míi mÎ cña vÊn ®Ò, ®Ò tµi KC.09 - 22 “§¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng, dù b¸o biÕn ®éng vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý tµi nguyªn mét sè vòng - vÞnh chñ yÕu ven biÓn ViÖt Nam” ®Æt ra nhiÖm vô chuyªn ®Ò x¸c ®Þnh c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cho nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Néi dung chñ yÕu chuyªn ®Ò nh»m lµm râ c¸c luËn cø sau ®©y:

- Ph©n lo¹i hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn vµ c¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña

chóng.

- C¸c chØ tiªu h×nh th¸i ®éng lùc vòng - vÞnh vµ ph©n vïng tù nhiªn chóng.

- NhËn thøc míi vÒ gi¸ trÞ, ph−¬ng thøc vµ môc ®Ých sö dông tµi nguyªn

vòng - vÞnh.

- TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh.

- NhËn thøc vÒ m« h×nh sö dông hîp lý cho mét ®èi t−îng vòng - vÞnh cô

thÓ.

NhËn thøc vÒ ph−¬ng ph¸p luËn lµ mét qu¸ tr×nh. V× vËy, nh÷ng ý t−ëng ®Ò xuÊt trong chuyªn ®Ò nµy míi chØ lµ b−íc ®Çu. Thùc tiÔn sö dông cho nh÷ng nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ chuyªn s©u sau nµy hy väng sÏ ®ãng gãp vµ hoµn chØnh Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh.

I. Nh÷ng vÊn ®Ò chung

1. TÇm quan träng cña vòng - vÞnh ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi

C¸c vòng - vÞnh rÊt phæ biÕn ë bê biÓn nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi, v× thÕ tµi nguyªn cña chóng lµ ®èi t−îng ®iÒu tra nghiªn cøu quan träng vµ chñ yÕu nh»m môc ®Ých ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng. C¸c n−íc ph¸t triÓn cã nhiÒu vòng - vÞnh nh−: Mü, Nga, NhËt B¶n, Canada vµ Italia tõ l©u ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra nghiªn cøu toµn diÖn vµ chi tiÕt tµi nguyªn phi sinh vËt vµ sinh vËt. ë c¸c n−íc nµy c¸c ho¹t ®éng ®iÒu tra kh¶o s¸t hiÖn nay tËp trung vµo gi¸m s¸t, b¶o vÖ nguån tµi nguyªn vµ ®Æc biÖt chó träng ®Õn c¸c d¹ng tµi nguyªn m«i tr−êng nh»m ph¸t triÓn du lÞch sinh th¸i g¾n víi b¶o tån tù nhiªn biÓn. Do cã chiÕn l−îc quy ho¹ch vµ sö dông tµi nguyªn hîp lý, nhiÒu vòng - vÞnh cã c¶ng thuéc lo¹i lín nhÊt thÕ giíi (vÝ dô c¶ng: Yakohama, Osaka, Kobª ë NhËt, Pusan ë Hµn Quèc, Cao Hïng ë §oµi Loan, Vancourver ë Canada, Los - Angeles vµ Long Beaches ë Mü, v.v), ®ång thêi lµ c¸c trung t©m du lÞch, nghØ d−ìng næi tiÕng.

C¸c vòng - vÞnh thuéc c¸c n−íc trong d¶i nhiÖt ®íi cã tµi nguyªn sinh vËt phong phó vµ ®a d¹ng cho phÐp ph¸t triÓn nghÒ c¸ biÓn. C¶nh quan ®Ñp vµ tµi nguyªn sinh vËt c¸c vÞnh, ®Æc biÖt lµ c¸c r¹n san h« trong vÞnh ®· mang l¹i lîi Ých kinh tÕ du lÞch biÓn rÊt lín cho c¸c n−íc trong khu vùc §«ng Nam ¸ nh− Malaysia, Indonesia, Philippin. Tuy nhiªn, còng ë nhiÒu n¬i, tµi nguyªn vòng - vÞnh bÞ khai th¸c c¹n kiÖt hoÆc bÞ suy tho¸i nghiªm träng do t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi. VÞnh Manila (Philippin) bÞ « nhiÔm do ho¹t ®éng c¶ng vµ c«ng nghiÖp gÇn nh− hñy ho¹i hoµn toµn tµi nguyªn sinh vËt trong vÞnh vµ cã mét dù ¸n dù kiÕn 3 tØ USD ®Ó phôc håi tµi nguyªn vµ m«i tr−êng cho vÞnh nµy.

HiÖn nay, trªn thÕ giíi cã nh÷ng quan ®iÓm míi vÒ qu¶n lý vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh cho mùc ®Ých ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Theo ®ã, tµi nguyªn m«i tr−êng vòng - vÞnh lµ mét nhãm tµi nguyªn ®Æc biÖt liªn quan ®Õn chÊt l−îng cuéc sèng vµ kh¶ n¨ng khai th¸c du lÞch, dÞch vô. Gi¸ trÞ tµi nguyªn còng ®−îc ®¸nh gi¸ theo ph−¬ng thøc sö dông trùc tiÕp, gi¸n tiÕp, l−u l¹i vµ b¶o tån. ViÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn cã xu h−íng ®Æt trong khu«n khæ qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh vµ dung hoµ c¸c m©u thuÉn lîi Ých. §Þnh h−íng nµy thÓ hiÖn trong kÕt qu¶ cña mét sè dù ¸n tr×nh diÔn cña UNDP ®èi víi tr−êng hîp vÞnh Batangas ë Philippin, vÞnh H¹ M«n ë Trung Quèc.

Nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra, nghiªn cøu ®· cã cho thÊy, mÆc dï diÖn tÝch mÆt n−íc c¸c vòng - vÞnh chØ b»ng kho¶ng 1,1% diÖn tÝch ®Êt liÒn vµ kho¶ng 0,4% diÖn tÝch vïng biÓn, nh−ng lµ c¸c vÞ trÝ träng ®iÓm, v« cïng quan träng ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng cña ®Êt n−íc.

C¸c vòng - vÞnh lµ cöa më h−íng ra biÓn, ®èi ngo¹i, khai th¸c biÓn vµ b¶o vÖ chñ quyÒn l·nh h¶i. C¸c khu bê vòng - vÞnh, th−êng lµ ®ång b»ng thÒm biÓn hoÆc ®ång b»ng aluvi - biÓn tËp trung c¸c trung t©m d©n c−, kinh tÕ cña d¶i ven biÓn. NhiÒu thµnh phè vµ thÞ x· n»m trªn bê vÞnh nh−: CÈm Ph¶, H¹ Long, §µ N½ng, Quy Nh¬n, Nha Trang, Phan ThiÕt, R¹ch Gi¸. NhiÒu thµnh phè, thÞ x· lín kh¸c n»m c¹nh bê vòng - vÞnh trong tÇm d−íi 30 km nh− H¶i Phßng, §µ N½ng, Dung QuÊt, v.v. NhiÒu vòng - vÞnh cã vÞ trÝ chiÕn l−îc ®Æc biÖt quan träng ®èi víi an ninh quèc phßng nh− Cam Ranh, B¸i Tö Long, H¹ Long, §µ N½ng.

Søc hÊp dÉn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi nãi trªn lµ nhê cã tµi nguyªn thiªn nhiªn vòng - vÞnh giµu vµ ®a d¹ng, kÓ c¶ tµi nguyªn phi sinh vËt, sinh vËt vµ tµi nguyªn m«i tr−êng. §iÒu kiÖn kÝn giã, n−íc s©u, Ýt bÞ sa båi cho phÐp nhiÒu c¶ng biÓn lín ®· vµ ®ang ®−îc quy ho¹ch x©y dùng ë c¸c vòng - vÞnh nh−: vÞnh B¸i Tö Long, Cöa Lôc, Ch©n M©y, §µ N½ng, Dung QuÊt, Quy Nh¬n, V¨n Phong vµ ®Æc biÖt lµ qu©n c¶ng ë vÞnh Cam Ranh. Sù ph¸t triÓn cña c¶ng vòng - vÞnh lµ tiÒn ®Ò ph¸t triÓn c¸c khu c«ng nghiÖp, dÞch vô khu vùc ven bê vÞnh kÌm theo ®« thÞ ho¸. Sù ph¸t triÓn giao th«ng - c¶ng cßn t¹o ra qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ lan to¶ trªn c¸c "vïng hÊp dÉn" réng lín, t¹o nªn m¹ch m¸u giao l−u kinh tÕ ch¶y kh¾p ®Êt n−íc vµ sang c¶ c¸c n−íc l©n cËn.

Vòng - vÞnh lµ n¬i neo ®Ëu an toµn cho hÇu hÕt tµu thuyÒn vËn t¶i vµ ®¸nh c¸ trªn vïng biÓn ViÖt Nam mçi khi cã gi«ng b·o, sãng lín, ®¶m b¶o sinh m¹ng vµ tµi s¶n cho nh÷ng ng−êi khai th¸c biÓn. C¸c vòng - vÞnh cßn lµ n¬i cã hµng tr¨m bÕn c¸, c¶ng c¸ vµ c¸c c¬ së dÞch vô nghÒ c¸ biÓn ®i kÌm. §©y lµ n¬i xuÊt ph¸t ra kh¬i ®¸nh c¸, lµ ®Çu mèi tËp trung s¶n phÈm ®¸nh b¾t, tiªu thô cña hµng chôc ngµn ng− thuyÒn tõ c¸c ng− tr−êng xa gÇn. TÊt c¶ c¸c vòng - vÞnh ®Òu lµ ng− tr−êng ®¸nh b¾t truyÒn thèng ven bê cña nh©n d©n. TiÒm n¨ng nu«i trång h¶i s¶n cña chóng rÊt lín, ®Æc biÖt lµ nghÒ nu«i lång giµn n−íc mÆn ®ang ph¸t triÓn m¹nh c¸c ®èi t−îng cã gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cao, cã nhu cÇu xuÊt khÈu lín nh−: t«m hïm, t«m só, c¸ song, ngäc trai, bµo ng−, v.v.

Víi tæ hîp tµi nguyªn c¶nh quan rÊt ®Ñp, næi vµ ngÇm (hÇu hÕt c¸c vòng - vÞnh ®Òu cã r¹n san h«), n−íc biÓn trong s¹ch, b·i t¾m tèt, nhiÒu vòng - vÞnh trë thµnh c¸c trung t©m du lÞch næi tiÕng nh−: H¹ Long - B¸i Tö Long, Ch©n M©y, V¨n Phong, Phan ThiÕt, v.v. HiÖn nay, du kh¸ch ®Õn biÓn, phÇn lín g¾n víi vòng - vÞnh, ngµy cµng t¨ng, mang l¹i lîi Ých lín cho kinh tÕ du lÞch.

C¸c vÞnh lµ n¬i cã nhiÒu kho¸ng s¶n quan träng nh−: c¸t thñy tinh, c¸t x©y dùng, ®¸ v«i, ®¸ èp l¸t, mÜ nghÖ, sa kho¸ng titan - zircon - monazit, v.v. C¸c vòng - vÞnh cã tµi nguyªn sinh vËt phong phó, ®a d¹ng. §a d¹ng sinh häc c¸c vòng - vÞnh ®Òu cao víi c¸c hÖ sinh th¸i ®Æc thï nh−: r¹n san h«, th¶m cá biÓn, b·i c¸t biÓn, b·i triÒu ®¸ ®¸y cøng vµ ®¸y mÒm. C¸c hÖ sinh th¸i vòng - vÞnh cã cÊu tróc, chøc n¨ng kh¸c nhau nh−ng nh×n chung ®Òu lµ n¬i c− tró, b·i gièng, b·i ®Î cña hµng ngµn loµi sinh vËt biÓn, v× thÕ cã ®a d¹ng sinh häc cao vµ tiÒm chøa nguån tµi nguyªn sinh vËt lín ë d¶i ven biÓn.

Víi tµi nguyªn vËt thÓ phong phó, ®Æc biÖt lµ ®a d¹ng sinh häc cao, nhiÒu loµi quý hiÕm vµ c¶nh quan thiªn nhiªn ®Ñp, chÊt l−îng m«i tr−êng cßn tèt, nhiÒu vòng - vÞnh cã gi¸ trÞ vµ tiÒm n¨ng lín b¶o tån tù nhiªn. T¹i ®©y tÊt c¶ c¸c loµi ®éng, thùc vËt quý hiÕm, c¸c gi¸ trÞ c¶nh quan, gi¸ trÞ tù nhiªn kh¸c sÏ ®−îc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ g×n gi÷ cho c¸c thÕ hÖ mai sau. VÞnh H¹ Long hai lÇn ®−îc c«ng nhËn lµ di s¶n thÕ giíi vÒ mü häc vµ ®Þa chÊt häc. NhiÒu vòng - vÞnh kh¸c chøa ®ùng hoÆc kÒ cËn c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn biÓn ®· hoÆc ®ang ®−îc x©y dùng nh−: B¸i Tö Long; Lan H¹ - H¹ Long (C¸t Bµ); Ch©n M©y (S¬n Chµ - H¶i V©n), Nha Trang (Hßn Mun), v.v.

2. Nhu cÇu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh

HiÖn nay, søc Ðp ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ d©n sè ®· dÉn ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò bÊt hîp lý vµ bøc xóc vÒ qu¶n lý vµ khai th¸c, sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. NhiÒu lo¹i tµi nguyªn kÓ c¶ t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o cã nguy c¬ bÞ khai th¸c qu¸ møc, c¹n kiÖt. Mét trong nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu lµ sù huû ho¹i c¸c r¹n san h« t¹i c¸c vòng - vÞnh g©y tæn h¹i rÊt lín trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, tr−íc m¾t vµ l©u dµi.

Mét sè lo¹i tµi nguyªn quý, ch−a ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ ®· bÞ suy gi¶m nghiªm träng do c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi hñy ho¹i trùc tiÕp, hoÆc th«ng qua t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ « nhiÔm, ph¸ vì c¶nh quan, c©n b»ng ®éng lùc vµ sinh th¸i vòng - vÞnh.

ViÖc khai th¸c sö dông tµi nguyªn nhiÒu khi kh«ng ®óng môc ®Ých vµ gi¸ trÞ dÉn ®Õn hiÖu qu¶ thÊp vµ chÞu nhiÒu rñi ro, thiªn tai, hoÆc g©y ra c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng tiªu cùc, hoÆc hËu qu¶ xÊu cho ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c.

M©u thuÉn lîi Ých sö dông tµi nguyªn ngµy cµng c¨ng th¼ng, ®Æc biÖt gi÷a c¸c lÜnh vùc giao th«ng c¶ng, du lÞch vµ nghÒ c¸. Nhu cÇu b¶o vÖ tµi nguyªn ngµy cµng bøc xóc. Mét trong nh÷ng vÝ dô ®iÓn h×nh lµ vÊn ®Ò t−¬ng quan ph¸t triÓn c¶ng víi du lÞch vµ b¶o tån tù nhiªn ë c¸c vÞnh H¹ Long vµ V¨n Phong.

Mét sè ®iÒu tra, nghiªn cøu b−íc ®Çu cho thÊy, sau nhiÒu n¨m, tµi nguyªn c¸c vòng - vÞnh ®· cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ do t¸c ®éng cña tù nhiªn vµ con ng−êi. NhËn thøc vÒ tiÒm n¨ng vµ gi¸ trÞ sö dông cña chóng còng thay ®æi theo thêi gian. MÆt kh¸c, ¸p lùc ph¸t triÓn vµ m©u thuÉn lîi Ých sö dông ngµy cµng lín, ®ßi hái ph¶i cã mét nhËn thøc míi vÒ tµi nguyªn vòng - vÞnh ®Æt ra yªu cÇu cÊp b¸ch ph¶i dù tr÷, duy tr× vµ b¶o vÖ tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ - x· héi c¸c khu vùc vòng - vÞnh, t©m ®iÓm cña kinh tÕ - x· héi d¶i ven bê. Tr−íc t×nh h×nh nh− vËy, viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi nµy lµ hÕt søc cÇn thiÕt.

3. Môc ®Ých nghiªn cøu sö dông hîp lý vòng - vÞnh

3.1. §èi víi kinh tÕ - x∙ héi

KÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ phôc vô trùc tiÕp cho c¸c dù ¸n ®Çu t− ph¸t triÓn kinh tÕ vòng - vÞnh, c¸c dù ¸n b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o tån tù nhiªn vµ c¸c ph−¬ng ¸n phßng thñ quèc gia; sÏ ®−îc sö dông cho c¸c c¬ quan qu¶n lý, lËp qui ho¹ch trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lµ c¸c tØnh träng ®iÓm cã vòng - vÞnh nh− Qu¶ng Ninh, H¶i Phßng, Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, Kh¸nh Hßa, v.v (c¸c Së Khoa häc vµ C«ng nghÖ, Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng, KÕ ho¹ch vµ §Çu t−, Du lÞch, Thñy s¶n, C«ng nghiÖp, v.v.), c¸c c¬ quan nghiªn cøu khoa häc vµ b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng, c¸c chñ dù ¸n ®Çu t− vµ c¸c ®¬n vÞ quèc phßng (H¶i qu©n, Biªn phßng, Bé ®éi ®Þa ph−¬ng).

- øng dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p, m« h×nh ®Ò xuÊt cña sÏ gióp cho sö dông tµi nguyªn vµo môc ®Ých ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng.

- N©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ khai th¸c, sö dông c¸c d¹ng tµi nguyªn, gi¶m tæn thÊt tµi nguyªn, tr¸nh vµ gi¶m thiÓu c¸c rñi ro xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh sö dông, ®Çu t− ph¸t triÓn.

- M« h×nh sö dông hîp lý vµ tèi −u gi¶i quyÕt ®−îc nh÷ng m©u thuÉn gay g¾t trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn, hµi hßa gi÷a kinh tÕ vµ quèc phßng, hîp lý gi÷a ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ, mang l¹i lîi Ých tæng thÓ vµ cã trÞ sè tæng hîp cao nhÊt.

- Duy tr× kh¶ n¨ng t¸i t¹o tµi nguyªn, ®Æc biÖt lµ tµi nguyªn sinh vËt, ®¶m b¶o ®êi sèng æn ®Þnh, thu nhËp æn ®Þnh cho céng ®ång ®Þa ph−¬ng, nhÊt lµ ng− d©n.

- Khai th¸c vµ chuyÓn ®æi c¸c gi¸ trÞ gi¸n tiÕp cña tµi nguyªn thµnh lîi Ých

kinh tÕ cao t¹o c¬ héi viÖc lµm vµ n©ng cao ®êi sèng céng ®ång.

- Thùc hiÖn ®¶m b¶o an ninh tµi nguyªn vµ dù tr÷ chiÕn l−îc tµi nguyªn cho ph¸t triÓn t−¬ng lai, l−u tån vµ ®Ó giµnh tµi nguyªn cho c¸c thÕ hÖ mai sau.

- Cã thªm nh÷ng c¨n cø ®Ó ®iÒu chØnh, bæ sung thÓ chÕ, chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Cã c¨n cø vµ c¬ së ®Ó gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc céng ®ång vÒ gi¸ trÞ vµ ý thøc b¶o vÖ tµi nguyªn vòng - vÞnh.

3.2. §èi víi khoa häc

Nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh nh»m ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸ hÖ thèng vµ liªn kÕt c¸c mèi quan hÖ vÒ b¶n chÊt tù nhiªn, tµi nguyªn, kinh tÕ - x· héi, m«i tr−êng vµ quan hÖ ph¸t triÓn kinh tÕ, an ninh quèc phßng, b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o tån tù nhiªn vòng - vÞnh, ®−a ra nh÷ng nhËn ®Þnh tÇm vÜ m« ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn hÖ thèng vòng - vÞnh ven biÓn vµ c¸c m« h×nh ®Æc thï cho c¸c vòng - vÞnh cô thÓ, nh−ng cã thÓ ¸p dông më réng cho c¸c vòng - vÞnh cã b¶n chÊt tù nhiªn t−¬ng tù.

- KÕt qu¶ nghiªn cøu nh»m ®ãng gãp t− liÖu vµ g¾n kÕt c¸c lÜnh vùc khoa häc liªn quan ®Õn d¶i ven biÓn nh− thñy v¨n vµ thñy ®éng lùc, ®Þa chÊt - ®Þa m¹o, sinh häc vµ sinh th¸i häc, khoa häc m«i tr−êng vµ kinh tÕ d¶i ven biÓn.

- Gãp phÇn lµm s¸ng tá b¶n chÊt sinh thµnh vµ gi¸ trÞ tµi nguyªn c¸c vòng -

vÞnh nhiÖt ®íi giã mïa víi c¸c tÝnh chÊt ®Þa ®íi vµ phi ®Þa ®íi.

- N©ng cao hiÓu biÕt vµ tiÕp cËn mét sè ®Þnh h−íng khoa häc míi cña thÕ giíi nh− t−¬ng t¸c lôc ®Þa - biÓn ë d¶i ven bê vµ biÕn ®éng bê, t¸c ®éng tµi nguyªn vµ m«i tr−êng d¶i ven biÓn.

- TiÕp cËn t− duy míi vÒ hÖ thèng tµi nguyªn d¶i ven biÓn, kÓ c¶ nhËn d¹ng

vµ ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn.

- KÕt qu¶ nghiªn cøu sÏ lµ c¬ së quan träng ®Ó tiÕn tíi qu¶n lý tæng hîp

vòng - vÞnh h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

- Ph−¬ng ph¸p luËn vµ hÖ ph−¬ng ph¸p triÓn khai cña ®Ò tµi cã thÓ tham kh¶o më réng cho c¸c lo¹i h×nh thuû vùc kh¸c ë ven biÓn ViÖt Nam nh− c¸c vïng cöa s«ng vµ ®Çm ph¸.

4. C¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh

§Ó sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, cÇn ph¶i cã ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi vÒ nghiªn cøu, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ vµ kh¶ n¨ng sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh.

- TiÕp cËn hÖ thèng: b¶n th©n mçi vòng - vÞnh ven bê biÓn cÇn ®−îc xem lµ mét d¹ng tµi nguyªn tæng hîp ven bê, mét hÖ thèng tµi nguyªn hoµn chØnh. §i vµo c¸c d¹ng cô thÓ, tµi nguyªn vòng - vÞnh ®−îc xem nh− lµ c¸c hîp phÇn cÊu tróc trong mét ®Þa hÖ - hÖ sinh th¸i ven bê biÓn. ViÖc khai th¸c, sö dông mét d¹ng tµi nguyªn nµo ®ã cã thÓ ph¸ vì c©n b»ng ®Þa hÖ - sinh th¸i vµ g©y tæn h¹i cho d¹ng tµi nguyªn kh¸c trong hÖ thèng. V× thÕ, khai th¸c, sö dông tµi nguyªn ph¶i dùa trªn quan ®iÓm ®éng, kh«ng ph¸ vì c©n b»ng tù nhiªn - sinh th¸i vµ c¬ cÊu cña hÖ thèng tµi nguyªn.

- TiÕp cËn nhËn thøc míi vÒ kiÓu lo¹i vµ gi¸ trÞ tµi nguyªn. Ngoµi c¸c nhãm tµi nguyªn sinh vËt, phi sinh vËt truyÒn thèng cßn cã tµi nguyªn m«i tr−êng. Gi¸ trÞ tµi nguyªn m«i tr−êng cña vòng - vÞnh ®−îc hiÓu lµ gi¸ trÞ thay thÕ mµ con ng−êi ph¶i chÞu ®Ó ®¶m b¶o an toµn m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Ngoµi c¸ch ®¸nh gi¸ truyÒn thèng tµi nguyªn t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o, gi¸ trÞ tµi nguyªn ®−îc ®¸nh gi¸ theo c¸c nhãm gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ kh«ng sö dông.

- TiÕp cËn nhËn thøc míi vÒ tiÒm n¨ng vµ kh¶ n¨ng sö dông tµi nguyªn. Mét d¹ng tµi nguyªn cã thÓ ®−îc sö dông cho mét hay nhiÒu môc tiªu, lîi Ých kh¸c nhau. Ng−îc l¹i, nhiÒu d¹ng tµi nguyªn cã thÓ sö dông kÕt hîp cho mét môc tiªu, lîi Ých.

- TiÕp cËn sö dông hÖ sinh th¸i trong vÊn ®Ò sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, trªn nguyªn t¾c tµi nguyªn lµ c¸c hîp phÇn cña hÖ sinh th¸i vµ viÖc khai th¸c, sö dông chóng kh«ng g©y tæn th−¬ng, kh«ng lµm ®¶o lén c©n b»ng sinh th¸i vòng - vÞnh.

- TiÕp cËn liªn ngµnh ®èi víi sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh. Tµi nguyªn mét vòng - vÞnh cã thÓ sö dông ph¸t triÓn mét sè lÜnh vùc kinh tÕ quan träng nh− thuû s¶n, giao th«ng - c¶ng, du lÞch sinh th¸i, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng phôc vô ®« thÞ ho¸, phßng thñ bê biÓn ®¶m b¶o cho an ninh - quèc phßng. ViÖc sö dông tµi nguyªn ph¶i b¶o ®¶m tæng hiÖu qu¶ hiÖu kinh tÕ, dung hßa m©u thuÉn lîi Ých sö dông, ®¶m b¶o t«n träng c¸c yÕu tè cÊu tróc céng ®ång, truyÒn thèng sö dông, b¶o tån vµ ph¸t huy ®−îc c¸c gi¸ trÞ tù nhiªn vµ nh©n v¨n.

- TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh trong sö dông, qu¶n lý tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ViÖc khai th¸c, sö dông tµi nguyªn cÇn ®Æt trong khu«n khæ, hoÆc h−íng theo, tíi qu¶n lý tæng hîp nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng vòng - vÞnh vµ d¶i ven bê biÓn.

II. B¶n chÊt tù nhiªn vòng - vÞnh

1. Ph©n tÝch hÖ thèng

XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm mçi vòng - vÞnh lµ mét d¹ng tµi nguyªn tæng hîp, mét hÖ thèng tµi nguyªn, nªn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh theo c¸ch tiÕp cËn nªu trªn cÇn ph¶i hiÓu râ ®−îc b¶n chÊt tù nhiªn vòng - vÞnh, tøc lµ cÇn ph¶i hiÓu râ b¶n chÊt vËt chÊt, h×nh thÓ, cÊu tróc, ph©n bè, ®éng th¸i cña c¸c hîp phÇn vµ quan hÖ gi÷a chóng víi nhau vµ tiÕn ho¸ cña vòng - vÞnh.

ViÖc x¸c ®Þnh ®óng ph¹m vi, ranh giíi cña vòng - vÞnh cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh x¸c ®Þnh ®óng ®¾n b¶n chÊt cña chóng (Pritchard. D. W, 1967). Trong tr−êng hîp ph¹m vi vòng - vÞnh ®−îc x¸c ®Þnh réng h¬n hoÆc hÑp h¬n ranh giíi thËt cña nã, nã sÏ bít ®i hoÆc thªm vµo mét sè thuéc tÝnh, hîp phÇn lµm sai lÖch b¶n chÊt hÖ. Bèn chiÒu ranh giíi cña thñy vùc vòng - vÞnh cã kh¶ n¨ng ph©n ®Þnh kh¸c nhau. ChiÒu phÝa lôc ®Þa, th−êng lµ biªn cøng dÔ ph©n ®Þnh ®èi víi c¸c vòng - vÞnh (tr−êng hîp víi vïng cöa s«ng ®«i khi kh¸ phøc t¹p, cã khi theo h×nh th¸i, cã khi theo thñy v¨n - ¶nh h−ëng cña triÒu, x©m nhËp mÆn vµ cã khi ph¶i theo chØ thÞ sinh häc, nh− sù xuÊt hiÖn cña c¸c ®éng thùc vËt −a mÆn lî. Hai chiÒu phÝa däc bê ®−îc ph©n ®Þnh còng t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n, v× th−êng vòng - vÞnh ®−îc ph©n ®Þnh b»ng c¸c mòi nh«. Tuynhiªn, ranh giíi chiÒu phÝa biÓn ®«i khi ph©n ®Þnh kh¸ phøc t¹p trong tr−êng hîp cã nhiÒu ®¶o tham gia che ch¾n phÝa ngoµi vòng - vÞnh nh− tr−êng hîp vÞnh H¹ Long, B¸i Tö Long.

Trong tr−êng hîp nµy ph¶i sö dùng tæ hîp c¸c yÕu tè: biÕn ®æi ®Þa h×nh ®¸y, trÇm tÝch ®¸y, tÝnh chÊt hãa, lý cña c¸c khèi n−íc, chØ thÞ sinh häc (sù cã mÆt cña c¸c r¹n san h«, rõng ngËp mÆn, th¶m cá biÓn, sù thay ®æi cÊu tróc quÇn x· ®éng vËt ®¸y, v.v.).

CÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu quan hÖ cña vòng - vÞnh víi c¸c thñy vùc, ®Þa hÖ bªn c¹nh, ®Æc biÖt quan hÖ víi l−u vùc th−îng nguån v× vòng - vÞnh ven bê lµ n¬i x¶y ra t−¬ng t¸c m¹nh mÏ gi÷a lôc ®Þa vµ biÓn (TrÇn §øc Th¹nh, 1999).

1.1. §¸nh gi¸ c¸c yÕu tè tù nhiªn cña vòng - vÞnh

Nhê tµi liÖu thu thËp vµ kh¶o s¸t, cã thÓ ®¸nh gi¸ cã hÖ thèng c¸c yÕu tè tù nhiªn cña vòng - vÞnh. Theo truyÒn thèng, c¸c yÕu tè tù nhiªn ®−îc ®¸nh gi¸ lÇn l−ît theo c¸c vÊn ®Ò h×nh th¸i, ®Þa m¹o - ®Þa chÊt, khÝ t−îng - khÝ hËu, thñy v¨n vµ sinh vËt. Mét bøc tranh tæng thÓ, toµn diÖn c¸c yÕu tè tù nhiªn lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, theo lo¹i h×nh vòng - vÞnh vµ t− t−ëng ®Þnh h−íng sö dông mµ cã thÓ lùa chän ®¸nh gi¸ s©u c¸c yÕu tè träng ®iÓm. VÝ dô, chØ riªng víi c¸c yÕu tè thñy v¨n, ®èi víi vÞnh biÓn cÇn −u tiªn chÕ ®é sãng, kh¸c víi cöa s«ng h×nh phÔu −u tiªn chÕ ®é thñy triÒu vµ víi cöa s«ng ch©u thæ rÊt chó träng dßng ch¶y s«ng, cßn ®èi víi ®Çm ph¸ nªn quan t©m ®Õn dßng mËt ®é vµ tÝnh ph©n tÇng cña khèi n−íc, dï r»ng ®é s©u ®Çm ph¸ rÊt nhá.

1.2. Nghiªn cøu cÊu tróc vµ c¸c hîp phÇn cÊu tróc cña vòng - vÞnh

C¸c vòng - vÞnh ven bê biÓn, ®−¬ng nhiªn bao gåm c¸c hîp phÇn cña 4 quyÓn (®Þa quyÓn, thñy quyÓn, khÝ quyÓn vµ sinh quyÓn). Tuy nhiªn sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt gi÷a chóng ®−îc b¾t ®Çu tõ nÒn t¶ng ®Þa quyÓn. §ång thêi kh¸c biÖt vÒ ®Þa quyÓn cña c¸c vòng - vÞnh dÔ nhËn biÕt vµ cã tÝnh æn ®Þnh cao. V× thÕ, nghiªn cøu cÊu tróc vòng - vÞnh, c¨n b¶n nªn dùa trªn ph©n tÝch cÊu tróc ®Þa hÖ (Ixachenco. A. G, 1979).

CÊu tróc th¼ng ®øng cña ®Þa hÖ ®−îc xem xÐt theo phÇn mãng ®¸ cøng gÇn bÒ mÆt, líp phñ trÇm tÝch bë rêi, líp phñ n−íc vµ sinh vËt. Líp phñ trÇm tÝch cã thÓ ph©n ®Þnh thµnh c¸c thµnh t¹o nhá h¬n nh− trÇm tÝch Pleistocene, Holocene vµ trÇm tÝch míi nhÊt. Líp phñ n−íc theo chiÒu th¼ng ®øng cã thÓ gÇn ®ång nhÊt, ph©n tÇng hoÆc thËm chÝ xuÊt hiÖn c¸c nªm, c¸c khèi n−íc phñ chêm lªn nhau.

CÊu tróc n»m ngang cña ®Þa hÖ ®−îc xem xÐt theo mèi quan hÖ ph©n bè cña c¸c phô hÖ hoÆc c¸c tiÓu phô hÖ tïy theo møc ®é chi tiÕt. Chóng th−êng t−¬ng øng víi c¸c phô hÖ sinh th¸i n»m trong hÖ sinh th¸i vùc n−íc. Mét vÞnh biÓn, theo cÊu tróc ngang cã thÓ bao gåm c¸c tiÓu hÖ (hîp phÇn) nh− bê ®¸ gèc, b·i t¶ng, b·i c¸t, ®¸y cøng, ®¸y mÒm, r¹n san h« ¸p s¸t bê hoÆc ch¾n bê, v.v. Trong khi ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu yÕu tè quan träng lµ c¸c kªnh, l¹ch triÒu vµ b·i triÒu, cßn ë ®Çm ph¸ yÕu tè quan träng nhÊt l¹i lµ vùc n−íc ®Çm ph¸, cån ch¾n vµ l¹ch cöa.

1.3.Nghiªn cøu t−¬ng t¸c gi÷a c¸c hîp phÇn vµ ®éng lùc, tiÕn hãa vòng - vÞnh

B¶n chÊt tù nhiªn cña thñy vùc ven bê cã thÓ bÞ thay ®æi phô thuéc vµo t−¬ng t¸c gi÷a c¸c hîp phÇn tù nhiªn. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c mèi t−¬ng t¸c quyÕt ®Þnh b¶n chÊt ®éng lùc hÖ lµ rÊt quan träng (Permetta et all, 1995).

C¸c mèi t−¬ng t¸c ë tÇm vÜ m« ë mét vòng - vÞnh cÇn ®−îc xem xÐt lµ: néi sinh - ngo¹i sinh, lôc ®Þa - biÓn, biÓn - khÝ. S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c lµ sù thay ®æi vÒ h×nh thÓ, dßng vËt chÊt vµ n¨ng l−îng cña hÖ còng cÇn ®−îc ®¸nh gi¸ kÌm theo. Mçi lo¹i h×nh thñy vùc ven bê biÓn cã thÓ cã nh÷ng t−¬ng t¸c cã tÝnh quyÕt ®Þnh ®Õn ®éng lùc vµ tiÕn hãa hÖ. VÝ dô, ë c¸c vïng cöa s«ng, t−¬ng t¸c lôc ®Þa - biÓn cã vai trß rÊt quan träng, trong khi ë c¸c vòng - vÞnh ven biÓn, t−¬ng t¸c biÓn - khÝ, t¹o nªn c¸c t¸c nh©n sãng, n−íc d©ng trong b·o cã thÓ g©y biÕn c¶i s©u s¾c h×nh thÓ (®¸y, bê) vµ ph©n bè vËt chÊt trong vòng - vÞnh.

T¸c ®éng t−¬ng t¸c cña c¸c yÕu tè, hîp phÇn tù nhiªn cã thÓ ë qui m« nhá h¬n vµ g©y ra nh÷ng hÖ qu¶ cô thÓ. §èi víi t−¬ng t¸c vËt chÊt, cÇn quan t©m ®Õn c¸c dßng vËt chÊt trÇm tÝch, n−íc, dinh d−ìng bao gåm c¸c qu¸ tr×nh cung cÊp, ph©n t¸n, tËp trung, ®Æc biÖt lµ sù chuyÓn hãa vËt chÊt gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn vµ sinh vËt. §−¬ng nhiªn, môc tiªu ®Þnh h−íng sö dông vòng - vÞnh cho phÐp ph©n tÝch lùa chän t−¬ng t¸c ®éng lùc chñ ®¹o. NÕu lµ ®Þnh h−íng sö dông vòng - vÞnh cho ph¸t triÓn c¶ng - giao th«ng cÇn chó träng t−¬ng t¸c biÓn - khÝ vµ ®éng lùc biÕn d¹ng luång ®¸y. NÕu lµ sö dông theo h−íng ph¸t triÓn nghÒ c¸ hay b¶o vÖ tù nhiªn, vÊn ®Ò t−¬ng t¸c vËt chÊt dinh d−ìng vµ ®éng lùc hÖ sinh th¸i, quan hÖ chuçi thøc ¨n trë thµnh quan träng hµng ®Çu.

T−¬ng t¸c ®éng lùc dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ h×nh thÓ vµ cÊu tróc tiÕn hãa cña vòng - vÞnh. §Ó hiÓu tiÕn hãa vòng - vÞnh ph¶i hiÓu ®−îc nguån gèc h×nh thµnh nã, nh÷ng diÔn biÕn ph¸t triÓn trong qu¸ khø ®Ó dù b¸o t−¬ng lai thñy vùc kh«ng thÓ kh«ng hiÓu tiÕn hãa cña nã (Roy. P. S, 1984), nhÊt lµ tiÕn hãa tù nhiªn thñy vùc cã thÓ rót ng¾n thêi kho¶ng do nh÷ng t¸c ®éng s©u s¾c cña ho¹t ®éng nh©n sinh. Nh− vËy, ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn, tiÕn hãa vòng - vÞnh ph¶i ®−îc coi lµ c¬ së quan träng ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sö dông bÒn v÷ng, tr¸nh ®−îc nh÷ng sai lÇm khi chØ c¨n cø vµo hiÖn tr¹ng.

2. Ph©n lo¹i hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam

2.1. Tæng quan hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam

ë ven bê ViÖt Nam cã mÆt 3 lo¹i ®Þa hÖ ven bê tiªu biÓu lµ c¸c vòng - vÞnh, vïng cöa s«ng (h×nh phÔu, ch©u thæ vµ liman) vµ ®Çm ph¸. Chóng lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c qu¸ tr×nh néi sinh vµ ngo¹i sinh, lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c yÕu tè ®éng lùc ngo¹i sinh s«ng, sãng vµ triÒu ë d¶i bê biÓn. Mçi lo¹i cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng kh«ng chØ vÒ h×nh th¸i mµ vÒ qu¸ tr×nh tiÕn hãa bê, ®éng lùc h×nh thµnh vµ tæ hîp c¸c d¹ng ®Þa h×nh ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng h×nh th¸i ®ã.D−íi gãc ®é ®Þa lý tù nhiªn - ®Þa m¹o chóng lµ c¸c ®Þa hÖ ven bê; D−íi gãc ®é ®Þa chÊt ®ã lµ c¸c thÓ ®Þa chÊt hiÖn ®¹i; D−íi gãc ®é trÇm tÝch häc, chóng lµ c¸c nhãm t−íng trÇm tÝch theo nguån gèc ph¸t sinh; D−íi gãc ®é sinh th¸i, chóng ®ã lµ c¸c hÖ sinh th¸i lín vµ quan träng ë d¶i bê biÓn, bao gåm c¸c tiÓu hÖ thµnh phÇn. B¶ng 1. TÝnh chÊt h×nh th¸i ®éng lùc ®Æc tr−ng cña c¸c thuû vùc ven bê biÓn ViÖt Nam

C¸c vïng cöa s«ng

TÝnh chÊt

Vòng - vÞnh

§Çm ph¸

Liman

H×nh phÔu

Ch©u thæ

Møc ®é ®ãng kÝn

hë

kÝn

nöa kÝn

nöa kÝn - hë

rÊt kÝn

sãng

triÒu

s«ng, sãng hoÆc triÒu

YÕu tè thuû ®éng lùc thèng trÞ

sãng hoÆc triÒu

s«ng hoÆc sãng

Ph©n tÇng n−íc

rÊt yÕu

kh¸ m¹nh

yÕu

m¹nh

rÊt m¹nh

Båi tô - x©m thùc

x©m thùc xãi lë −u thÕ

båi tô m¹nh, kiÓu lÊn tiÕn

båi tô m¹nh, kiÓu lÊp ®Çy

båi tô kh¸ m¹nh, kiÓu lÊp ®Çy

båi tô rÊt chËm, kiÓu lÊp ®Çy

KiÓu bê −u thÕ

bê c¸t

bê bïn

bê bïn vµ c¸t

bê c¸t

®¸ gèc, bê c¸t

§é æn ®Þnh cöa

kh¸ æn ®Þnh

æn ®Þnh l©u dµi

biÕn ®éng mïa m¹nh

biÕn ®éng m¹nh

Ph©n bè −u thÕ

Trung Bé

Trung Bé vµ B¾c Bé

B¾c Bé vµ Nam Bé

Nam Bé, B¾c Bé vµ Trung Bé

2.1.1. C¸c vïng cöa s«ng

H×nh th¸i vµ nguån gèc c¸c vïng cöa s«ng thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®éng lùc

s«ng - sãng - triÒu, ®éng lùc néi sinh ®ãng vai trß nÒn.

- C¸c vïng cöa s«ng ch©u thæ (deltas) ViÖt Nam cã hai ch©u thæ lín lµ s«ng Hång phÝa B¾c (diÖn tÝch 17 000 km2) vµ Mª K«ng (diÖn tÝch 35 000 km2 thuéc ViÖt Nam). Ngoµi ra cßn cã c¸c ch©u thæ ë Trung bé (M·, C¶, Thu Bån, §µ R»ng, v.v). §Æc tr−ng cña ch©u thæ lµ qu¸ tr×nh s«ng −u thÕ ®èi víi ph¸t triÓn bê vµ nãi chung bê ch©u thæ båi lÊn ra phÝa biÓn. Ch©u thæ cã hai phÇn: phÇn næi (kÓ c¶ vïng triÒu rÊt réng) vµ phÇn ngÇm (Delta front) tr¶i réng ®Õn ®é s©u 15 - 20m ë s«ng Hång, 20 - 30m ë s«ng Cöu Long. VÒ nguån gèc, ch©u thæ ®−îc t¹o nªn do sù båi ®¾p tõ phï sa cña c¸c dßng s«ng. C¸c ch©u thæ lín nh− s«ng Hång vµ Mª K«ng ®Òu h×nh thµnh trªn nÒn sôt vâng cña c¸c bån tròng Kainozoi, cã båi tô ®Òn bï trÇm tÝch. BÒ dµy trÇm tÝch §Ö tam ë ®©y ®¹t ®Õn hµng ngh×n mÐt vµ trÇm tÝch §Ö tø ®¹t tíi bÒ dµy hµng tr¨m mÐt. VÒ ®éng lùc ph¸t triÓn, c¸c vïng cöa s«ng ch©u thæ lµ n¬i t−¬ng t¸c cña ba qu¸ tr×nh ®éng lùc ngo¹i sinh chñ yÕu. §ã lµ qu¸ tr×nh s«ng, sãng vµ triÒu. Sù thèng trÞ hoÆc kÕt hîp cña mçi mét qu¸ tr×nh nµy t¹o nªn h×nh d¸ng t−¬ng øng cña ch©u thæ. §iÓn h×nh cho ch©u thæ s«ng thèng trÞ lµ Missisipi, triÒu thèng trÞ lµ H»ng - Brastama pur vµ ®iÓn h×nh cho sãng thèng trÞ lµ ch©u thæ Xªnªgan. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh båi ®¾p hiÖn t¹i kh«ng ®ång ®Òu ®«i khi t¹o ra h×nh th¸i låi lâm cña ®−êng bê vµ t¹o nªn c¸c vòng - vÞnh kh«ng ®iÓn h×nh, nh− tr−êng hîp vông mòi Cµ Mau vµ vÞnh R¹ch Gi¸ - C©y D−¬ng ë ven bê ®ång b»ng ch©u thæ Mª K«ng.

- Vïng cöa s«ng h×nh phÔu (estuarie)

Cßn gäi lµ c¸c cöa s«ng ch©u thæ ©m. Nh÷ng c¶ng lín nhÊt thÕ giíi th−êng n»m ë cöa s«ng h×nh phÔu. ViÖt Nam cã hai vïng cöa s«ng h×nh phÔu ®iÓn h×nh lµ cöa s«ng B¹ch §»ng vµ cöa s«ng §«ng Nai, còng lµ n¬i cã hai c¶ng lín lµ Sµi Gßn vµ H¶i Phßng.

Cho ®Õn nay, cßn cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ cÊu tróc vïng cöa s«ng h×nh phÔu. §Þnh nghÜa Estuary cña Pritchard (1967) ®−îc nhiÒu ng−êi chó ý nhÊt. Theo «ng “Estuary lµ mét thuû vùc nöa kÝn ven bê th«ng víi biÓn kh¬i, trong ®ã cã sù hßa trén nhÊt ®Þnh gi÷a n−íc biÓn vµ n−íc ngät ®−a ®Õn tõ lôc ®Þa”. ¤ng chia Estuary thµnh 4 kiÓu. KiÓu 1 lµ c¸c thung lòng ngËp ch×m, thuéc kiÓu kinh ®iÓn, hay gÆp ë c¸c ®ång b»ng réng lín ven biÓn vµ do c¸c yÕu tè ®Þa chÊt khèng chÕ. KiÓu 2 lµ c¸c fjord nguån gèc s«ng b¨ng ngËp ch×m. KiÓu 3 lµ c¸c Estuary cã ®ª c¸t (bar - built) ch¾n ngoµi, vÝ dô nh− Estuary Carolina ë B¾c Mü. KiÓu nµy cã h×nh th¸i ®Çm ph¸ vµ th−êng n¨ng l−îng giã cã vai trß x¸o trén n−íc tÝch cùc thay cho vai trß cña thñy triÒu. KiÓu 4 lµ c¸c Estuary h×nh thµnh do c¸c qu¸ tr×nh kiÕn t¹o t¹o nªn c¸c vïng sôt h¹ ven bê, vÝ dô nh− vÞnh San - Fransisco. Day, J. (1981) cßn më réng h¬n n÷a kh¸i niÖm Estuary, coi ®ã lµ “ mét thuû vùc ven bê ®ãng kÝn tõng phÇn. N−íc cña nã th−êng xuyªn hoÆc cã chu kú giao l−u víi biÓn, trong ®ã cã sù biÕn ®æi râ rµng vÒ ®é mÆn do sù hoµ trén gi÷a n−íc

biÓn vµ n−íc ngät tõ lôc ®Þa ®−a tíi”. Dùa theo quan ®iÓm nµy, Xaphianov (1987) ®Ò nghÞ chia Estuary thµnh 3 nhãm: b×nh th−êng, siªu mÆn vµ kÝn. C¸c nhµ ®Þa chÊt óc, ®¹i diÖn lµ Roy, P (1984). Ph©n chia Estuary ë óc thµnh 3 kiÓu: kiÓu thung lòng s«ng ngËp ch×m, kiÓu cã ®ª c¸t ch¾n ngoµi vµ kiÓu c¸c hå n−íc mÆn ®ãng kÝn ven bê. Leeder, M. R. (1984) cho r»ng, ®éng lùc cña n−íc vµ trÇm tÝch trong Estuary liªn quan víi t−¬ng quan c−êng ®é cña c¸c qu¸ tr×nh triÒu, s«ng vµ sãng. Còng dùa theo quan ®iÓm cña Pritchard, «ng chia Estuary thµnh 4 kiÓu theo c©n b»ng ®é muèi thÓ hiÖn tÝnh ph©n tÇng. KiÓu A, ph©n tÇng m¹nh, qu¸ tr×nh lßng s«ng thèng trÞ, båi tô m¹nh. KiÓu B, hßa trén tõng phÇn, nghiªng vÒ båi tô, lµ kiÓu phæ biÕn. KiÓu C, ®ång nhÊt theo ph−¬ng th¼ng ®øng trªn mÆt c¾t ngang, dßng triÒu m¹nh vµ kh«ng båi tô ®¸y. KiÓu D, ®ång nhÊt theo ph−¬ng th¼ng ®øng vµ theo däc luång ch¶y, chuyÓn ®éng vËt chÊt hoµn toµn do dßng triÒu thèng trÞ vµ x©m thùc m¹nh luång.

D−íi gãc ®é ®Þa chÊt, phæ biÕn quan niÖm coi Estuary lµ mét vïng h¹ l−u s«ng, th−êng cã d¹ng h×nh phÔu, bÞ ngËp ch×m kh«ng ®Òn bï trÇm tÝch, vµ thuû triÒu cã vai trß quan träng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy mang tÝnh phæ biÕn, phï hîp víi nh÷ng Estuary lín vµ ®iÓn h×nh cña thÕ giíi nh− Xen, Jironda (Ph¸p), Thame, Mersey (Anh), Rein, Maas (Hµ Lan), Potomac(Mü), La - plata (Nam Mü), D−¬ng Tö (Trung Quèc) (Xamoilov, 1952). Theo quan ®iÓm t−íng vµ m«i tr−êng trÇm tÝch, lu«n cã sù ph©n biÖt râ rµng Estuary víi vïng cöa s«ng ch©u thæ vµ ®Çm ph¸ (Krasenhinnhikov, 1971; Leeder, 1984).

ë ViÖt Nam, tõ l©u Xamoilov (1952) ®· xÕp cöa s«ng §ång Nai vµo kiÓu Estuary. KiÓu lo¹i Estuary cña vïng cöa s«ng B¹ch §»ng ®· ®−îc ®Ò cËp trong mét sè c«ng bè (TrÇn §øc Th¹nh, 1991; 1993). XÐt vÒ mÆt h×nh th¸i, cã mét sè vïng cöa s«ng h×nh phÔu cã h×nh th¸i vÞnh vµ tªn gäi d©n gian cã khi vÉn quen gäi lµ “vÞnh” nh− tr−êng hîp vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi (TrÇn §øc Th¹nh, 1991; NguyÔn H÷u Cö vµ nnk, 2003), vÞnh Cöa Lôc (NguyÔn H÷u Cö vµ nnk, 1996), vÞnh cöa s«ng B¹ch §»ng (Lª B¸ Th¶o, 1990) hay c¶ vÞnh GhÒnh R¸i ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu §ång Nai. Tuy nhiªn, vÒ b¶n chÊt nguån gèc h×nh thµnh, ®éng lùc néi t¹i vµ tiÕn ho¸, chóng thuéc vÒ vïng cöa s«ng h×nh phÔu (Estuary). Nh÷ng tr−êng hîp t−¬ng tù còng gÆp nhiÒu trªn thÐ giíi nh− tr−êng hîp vÞnh San-Fransisco vµ Cheasepeare ë Mü vµ vÞnh Componthom ë Campuchia.

- Cöa s«ng Liman

Sukin, C.(1938) cho r»ng b¶n chÊt nguån gèc h×nh thµnh Liman t−¬ng tù vïng cöa Estuary vµ nh÷ng Estuary ë vïng kh«ng cã thuû triÒu vµ th−êng cã doi c¸t ch¾n cöa th× ®−îc gäi lµ cöa s«ng Liman. Sau nµy, Krasenhinnhikov (1971) còng cã quan ®iÓm t−¬ng tù. Theo Vò V¨n Ph¸i (1988), cöa s«ng Liman kh¸ phæ biÓn ë ven bê miÒn Trung. Nh− vËy, b¶n chÊt h×nh thµnh cña Liman còng lµ do ngËp ch×m kh«ng ®Òn bï båi tÝch vïng cöa s«ng ven bê trong ®iÒu kiÖn thuû triÒu biªn ®é nhá vµ ®éng lùc sãng ®¸ng kÓ. Th−êng th× c¸c doi c¸t däc bê ch¾n cöa s«ng do dßng båi tÝch di chuyÓn däc bê t¹o nªn do sãng. XÐt vÒ h×nh th¸i, mét sè cöa s«ng kiÓu Liman ë miÒn Trung ®−îc mét sè ng−êi gäi lµ “Ch©u thæ trung tÝnh”. Nã ®«i khi còng cã h×nh th¸i vÞnh theo nghÜa d©n gian. Tuy nhiªn,

tÝnh chÊt khÐp kÝn vùc n−íc l¹i do c¸c doi c¸t t¹o ra, kh«ng ph¶i tõ c¸c mòi nh« ®¸ gèc.

2.1.2. §Çm ph¸ (Coastal lagoons)

Theo Phleger (1981), lµ mét lo¹i h×nh thñy vùc ven bê n−íc lî, mÆn hoÆc siªu mÆn, ®−îc ng¨n c¸ch víi biÓn bëi mét ®ª c¸t vµ cã cöa (inlet) ¨n th«ng víi biÓn phÝa ngoµi. Cöa cã thÓ më th−êng xuyªn hoÆc ®Þnh kú vÒ mïa m−a, thËm chÝ bÞ ®ãng kÝn nh−ng vÉn trao ®æi víi biÓn phÝa ngoµi nhê thÈm thÊu hay ch¶y thÊm qua chÝnh ®ª c¸t ch¾n. §Çm ph¸ lµ mét lo¹i h×nh thñy vùc ven bê cã mÆt phæ biÕn ë nhiÒu n¬i, chiÕm kho¶ng 13% chiÒu dµi ®−êng bê ®¹i d−¬ng thÕ giíi (Nichols and Allen, 1981).

§Çm ph¸ ven bê ViÖt Nam tËp trung ë Trung bé, chiÕm kho¶ng 21% chiÒu dµi ®−êng bê biÓn ViÖt Nam víi 12 chiÕc (Tam Giang - CÇu Hai, L¨ng C«, Tr−êng Giang, An Khª, N−íc MÆn, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Trµ æ, N−íc Ngät, ¤ Loan, Thñy TriÒu vµ N¹i). §Çm ph¸ h×nh thµnh ë vïng sãng m¹nh, giµu båi tÝch c¸t ®Ó t¹o nªn c¸c cån c¸t ph©n c¸ch vùc n−íc ®Çm ph¸ víi biÓn. §Çm ph¸ th−êng cã h×nh d¹ng kÐo dµi, th«ng víi biÓn qua mét cöa. Riªng hÖ Tam Giang - CÇu Hai th«ng víi biÓn qua hai cöa (®ét biÕn tíi 5 cöa nh− vµo trËn lò th¸ng 11 n¨m 1999) vùc n−íc ®Çm ph¸ th−êng n«ng, trung b×nh chØ 1 - 2m. §Çm ph¸ lµ nh÷ng èc ®¶o giµu cã n»m ë vïng bê nghÌo kiÖt. ë ®©y giµu tiÒm n¨ng nu«i trång vµ ®¸nh b¾t thñy s¶n, ph¸t triÓn c¶ng, bÕn c¸. HiÖn t−îng dÞch chuyÓn, lÊp cöa cña mét sè cöa ®Çm ph¸ (Tam Giang - CÇu Hai, Trµ æ, ¤ Loan) g©y nhiÒu hËu qu¶ m«i tr−êng sinh th¸i. Tæng diÖn tÝch cña 12 ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam vµo kho¶ng 457,8 km2, trong ®ã hÖ ®Çm ph¸ Tam Giang - CÇu Hai (Thõa Thiªn - HuÕ) lµ lín nhÊt vµ còng thuéc lo¹i lín trªn thÕ giíi (®øng sau c¸c lagun Mard (dµi 200 km) vµ Santo Domingo (dµi 100 km).

Theo h×nh th¸i ®éng lùc, Nichols, M. and Allen, G. (1981), ®· ph©n biÖt lagun ven bê ®¹i d−¬ng thÕ giíi thµnh 4 kiÓu - Lagun cöa s«ng (estuarine lagoon), lagun hë (open lagoon), lagun kÝn tõng phÇn (partly closed lagoon) vµ lagun ®ãng kÝn (closed lagoon).

Còng theo nguyªn t¾c ®ã, ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam ®−îc ph©n biÖt thµnh 3 kiÓu: gÇn kÝn (Tam Giang - CÇu Hai, Tr−êng Giang, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Thñy TriÒu vµ N¹i); kÝn tõng phÇn (L¨ng C«, N−íc MÆn, N−íc Ngät vµ ¤ Loan) vµ ®ãng kÝn (An Khª vµ Trµ æ).

Theo tÝnh chÊt ®é mÆn, kÕt qu¶ cña c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc trao ®æi n−íc, c¸c ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung h×nh thµnh 3 nhãm: nhãm lî vµ lî - nh¹t (Tam Giang - CÇu Hai, Tr−êng Giang, ThÞ N¹i, Cï M«ng, Thñy TriÒu vµ N¹i); nhãm lî - mÆn (N−íc MÆn, N−íc Ngät) vµ nhãm mÆn - siªu mÆn (L¨ng C«, An Khª, vµ ¤ Loan).

2.1. 3. Vòng - vÞnh (bay and embayment)

Vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc hiÓu lµ “mét phÇn cña biÓn lâm vµo lôc ®Þa hoÆc do ®¶o ch¾n t¹o thµnh mét vïng n−íc khÐp kÝn ë møc ®é nhÊt ®Þnh mµ trong ®ã ®éng lùc biÓn thèng trÞ”.

C¸c vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc t¹o nªn do cã c¸c mòi nh«, b¸n ®¶o, ®¶o ch¾n. §éng lùc ph¸t triÓn bê vÞnh chñ yÕu lµ sãng thèng trÞ, trõ vÞnh H¹ Long ®«ng b¾c triÒu thèng trÞ. Trao ®æi n−íc trong vÞnh th−êng rÊt tèt, hay cã mÆt b·i c¸t biÓn, thÒm mµi mßn vµ v¸ch ®¸, r¹n san h«. Bê v¸ch nãi chung kh¸ æn ®Þnh.

HÖ thèng vòng - vÞnh ven bê gåm 48 chiÕc, ph©n bè kÐo dµi trªn 10 vÜ ®é b¾c trªn däc bê biÓn, tõ B¾c vµo Nam, thuéc c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau (b¶ng 2) MÆc dï diÖn tÝch mÆt n−íc c¸c vòng - vÞnh chØ b»ng 1,4% diÖn tÝch ®Êt liÒn vµ 0,44% diÖn tÝch vïng biÓn, nh−ng lµ c¸c vÞ trÝ träng ®iÓm, v« cïng quan träng ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ an ninh quèc phßng cña ®Êt n−íc.

B¶ng 2. KiÓm kª hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam theo h¶i ®å tû lÖ 1:100 000

VÞ trÝ

Tªn gäi truyÒn thèng

Täa ®é

Thø tù

DiÖn tÝch (km2)

§Þa ®iÓm

VÜ ®é B¾c

Kinh ®é §«ng

§«ng b¾c Qu¶ng Ninh:

400

H¶i Hµ, §Çm Hµ,

VÞnh Tiªn Yªn- Hµ Cèi

21015’- 21030’

107027’00” - 108021’35”

VÞnh B¸i Tö Long

560

Vông Qu¸n L¹n

105

VÞnh H¹ Long

420

Tiªn Yªn §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: V©n §ån, CÈm Ph¶ §«ng b¾c Qu¶ng Ninh: V©n §ån §«ng nam Qu¶ng Ninh: TP H¹ Long

VÞnh Cöa Lôc

B¾c vÞnh H¹ Long

Vông C« T«

VÞnh Lan H¹

§«ng b¾c Qu¶ng Ninh: C« T« §«ng nam C¸t Bµ (H¶i Phßng)

Nam Thanh Hãa:

Vông Nghi S¬n

20056'- 21017' 20048’- 20058’ 20044'- 20056' 20058’- 21002’ 20058'- 21005' 20044’- 20047’ 19020- 19025'05''

TÜnh Gia

B¾c NghÖ An:

Vông Quúnh L−u

Quúnh L−u

Trung NghÖ An:

237

VÞnh DiÔn Ch©u

DiÔn Ch©u

3,5

Nam Hµ TÜnh: Kú Anh

Vòng ¸ng (vông Hµn)

Vông Ch¬n M©y (Ch©n M©y)

Nam Thõa Thiªn HuÕ: Phó Léc

VÞnh §µ N½ng

Thµnh phè §µ N½ng

116

Vông Cï Lao Chµm

T©y nam ®¶o Cï Lao Chµm (Qu¶ng Nam)

19006'- 19018' 18051’- 19006’ 18006- 18007’ 16019’- 16020’ 16004’- 16012’ 15054’- 15058’

107011'- 107042' 107020’- 107033’ 106058'- 107021' 106059’- 107006’ 107044'- 107050' 107003’- 107007’ 105047- 105049'05'' 105044'- 105049' 105037’- 105044’ 106022- 106025' 107057’- 108001’ 108007’- 108015’ 108028’- 108032’

Nam Qu¶ng Nam:

Vông An Hoµ

Nói Thµnh

B¾c Qu¶ng Ng·i:

VÞnh Dung QuÊt

60,7

B×nh S¬n

B¾c Qu¶ng Ng·i:

Vòng ViÖt Thanh

B×nh S¬n

B¾c Qu¶ng Ng·i:

Vòng Nho Na

2,2

B×nh S¬n

B¾c Qu¶ng Ng·i:

Vòng Mü Hµn

B×nh S¬n

15029’- 15031’ 15023’- 15029’ 15021’- 15025’ 15019’06’’- 15021’ 15015’- 15019’06’’

Vòng Mü An

Phï Mü (B×nh §Þnh)

Vông Moi

Phï Mü (B×nh §Þnh)

20,5

Vông C¸t H¶i

Phï C¸t (B×nh §Þnh)

Vông C¸t Ch¸nh

Phï C¸t (B×nh §Þnh)

18,5

Vông Lµng Mai

Quy Nh¬n (B×nh §Þnh)

B¾c Phó Yªn:

Vông Xu©n H¶i

36,3

S«ng CÇu

B¾c Phó Yªn:

Vông Cï M«ng

7,2

S«ng CÇu

B¾c Phó Yªn:

Vông TrÝch

S«ng CÇu

B¾c Phó Yªn:

Vông ¤ng Diªn

S«ng CÇu

B¾c Phó Yªn:

Vông Xu©n §µi

60,8

S«ng CÇu

Nam Phó Yªn:

Vòng R«

Tuy Hßa

B¾c Kh¸nh Hßa:

Vông Cæ Cß

23,5

V¹n Ninh

B¾c Kh¸nh Hßa:

Vòng BÕn G«i

215

V¹n Ninh

B¾c Kh¸nh Hßa:

187

VÞnh V¨n Phong

Ninh Hßa

B¾c Kh¸nh Hßa:

VÞnh C¸i Bµn

Ninh Hßa

B¾c Kh¸nh Hßa:

Vg. B×nh Cang

102

- §Çm Nha Phu

Ninh Hßa

14014’- 14017’ 14008’- 14014’ 14001’- 14008’ 15053’05’’- 15058’ 13041’- 13046’ 13034’- 13041’ 13032’- 13034’ 13028’- 13031’ 13027’- 13028’ 13021- 13029’ 12051’- 12053’ 12037’- 12040’ 12036’- 12048’ 12030’- 12037’ 12024’- 12030’ 12018’- 12027’30’’

Nam Kh¸nh Hßa:

VÞnh Nha Trang

Nha Trang

Nam Kh¸nh Hßa:

VÞnh Hßn Tre

10,5

VÞnh Cam Ranh

71,1

Vòng B×nh Ba

91,4

VÞnh Phan Rang

133,9

Nha Trang Nam Kh¸nh Hßa: Cam Ranh Nam Kh¸nh Hßa: Cam Ranh ThÞ x· Phan Rang (Ninh ThuËn)

B¾c B×nh ThuËn:

Vòng Pa-§a - R¨ng

157,5

Tuy Phong

12013’- 12018’ 12010’- 12013’ 11049’- 11059’ 11043’30’’- 11053’ 11022’- 11035’ 11010’- 11020’

108040’- 108041’ 108041’- 108049’ 108049’- 108052’ 108051’05’’- 108052’05’’ 108052’06- 108056’06’’ 109011'- 109012’05’’ 109010’08’’- 109012’05’’ 109012’05’’- 109015’03’’ 109015’05’’- 109017’03’’ 109013’- 109017’ 109013’- 109018’ 109016’- 107018’ 109017’- 109019’ 109018’30’’- 109019’30’’ 109012’- 109018’ 109023’- 109026’ 109020’- 109024’ 109012’- 109022’ 109013’- 109024’ 109016’- 109020’ 109009’- 109017’ 109012’- 109016’ 109013’- 109016’ 109007’- 109012’ 109010’- 109015’30’’ 109001’- 109008’ 108043’- 108055’

B¾c B×nh ThuËn:

Vòng Phan RÝ

135

VÞnh Phan ThiÕt

287,1

Vòng B·i V¹n

4,1

Vòng §Çm

Tuy Phong Thµnh phè Phan ThiÕt (B×nh ThuËn) §«ng nam ®¶o Phó Quèc (Kiªn Giang) §«ng nam ®¶o Phó Quèc (Kiªn Giang)

11002’- 11012’ 10042’- 10057’ 10007’30’’- 10009’ 10004’- 10007’30

C«n §¶o

Vông C«n S¬n

(Bµ RÞa - Vòng TÇu)

C«n §¶

Vông §«ng B¾c

7,5

(Bµ RÞa - Vòng TÇu)

C«n §¶o

Vông §Çm Tre

2,3

(Bµ RÞa - Vòng TÇu)

8038’- 8041’ 8041’- 8043’ 8038’30’’- 8039’30’’

108028’- 108043’ 107059’- 108017’ 104001’- 104002’ 104001- 104002’ 106036’- 106040’ 106038’- 106040’ 106039’- 106040’

2.2. Ph©n lo¹i vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam

2. 2. 1. KiÓu lo¹i vµ tÝnh chÊt chuyÓn tiÕp vÒ h×nh th¸i vµ b¶n chÊt víi c¸c kiÓu

thuû vùc kh¸c

Theo tÊt c¶ c¸c tõ ®iÓn tiÕng ViÖt vµ n−íc ngoµi, VÞnh (c¶ tr−êng hîp Bay vµ Gulf) th−êng chØ ®−îc ®Þnh nghÜa mét c¸ch ®¬n gi¶n theo kh¸i niÖm h×nh th¸i, ®ã lµ phÇn lâm vµo phÝa lôc ®Þa cña biÓn hoÆc hå. ë phÝa hai ®Çu phÇn lâm, cã thÓ xuÊt hiÖn mét hoÆc hai mòi nh« d¹ng b¸n ®¶o. Nh− vËy, nh− vËy, qu¸ tr×nh thuû ®éng lùc trong vÞnh lµ qu¸ tr×nh biÓn vµ sù kh¸c biÖt víi biÓn hë bªn ngoµi chØ lµ tÝnh chÊt khÐp kÝn h¬n vµ ®é s©u cã thÓ nhá h¬n. Trªn thùc tÕ, nhiÒu vÞnh kh«ng ph¶i h×nh th¸i lâm vµ lµ nh÷ng khu vùc biÓn cã tÝnh chÊt kÝn h¬n nhê hÖ thèng ®¶o che ch¾n nh− tr−êng hîp H¹ Long vµ B¸i Tö Long.

Kh¸i niÖm vÞnh th«ng dông vÒ mÆt h×nh th¸i trong hÖ thèng tiÕng n−íc ngoµi bao gåm c¸c tõ chØ cÊp ®é kh¸c nhau lµ: Gulf, Bay vµ Bight. Gulf vµ Bay trong tiÕng ViÖt ®Òu ®−îc gäi lµ VÞnh, cßn Bight cã thÓ t¹m gäi lµ Vông. Tuy nhiªn, trong c¸c v¨n liÖu n−íc ngoµi ch−a thÊy cã sù ph©n biÖt nµo vÒ quy m« diÖn tÝch hay ®é s©u ®Ó ph©n biÖt gi÷a Gulf vµ Bay, nh−ng vÒ ®Æc tr−ng ®Þa m¹o vµ ®Þa chÊt th× cã thÓ ph©n biÖt râ. Gulf th−êng chiÕm mét kh«ng gian réng lín cña thÒm lôc ®Þa vµ nhiÒu vÞnh chØ ph¬i lé trong ®iÒu kiÖn mùc biÓn h¹ thÊp trong b¨ng hµ lÇn cuèi (VÞnh B¾c Bé vµ VÞnh Th¸i Lan ë ViÖt Nam). Trong khi ®ã, hÇu hÕt c¸c Bay n»m ë d¶i ven bê (theo nghi· hÑp), ®é s©u kh«ng lín vµ chØ ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong thêi gian biÓn tiÕn sau b¨ng lÇn cuèi (biÓn tiÕn Holocen).

RÊt nhiÒu tr−êng hîp, vÞnh (Gulf) bao gåm kh¸ nhiÒu vÞnh (Bay). V× thÕ, cã thÓ gäi gulf lµ vÞnh biÓn, cßn bay lµ vÞnh ven bê. Tuy nhiªn, cã thÓ gäi t¾t c¶ hai tr−êng hîp ®Òu lµ vÞnh.

Trong tiÕng n−íc ngoµi cßn cã kh¸i niÖm Embayments, t¹m dÞch lµ vÞnh bê ®¸. Theo David A.R (2003) ®ã lµ c¸c thung lòng s«ng ngËp ch×m, Embayments ®¹i d−¬ng, Rias vµ Fjords, lµ mét trong 7 kiÓu thuû ®¹o c¬ b¶n, lµ mét vïng lâm bê ®¸ gèc tiªu biÓu. ë Auatralia, vÞnh bê ®¸ xuÊt hiÖn däc bê ®¸ cøng, lµ nh÷ng

®Þa h×nh tròng hoÆc vÕt lâm ch−a bÞ trÇm tÝch s«ng hoÆc biÓn båi lÊp ®¸ng kÓ. H×nh th¸i cña vÞnh bê ®¸ cã thÓ lµ c¸c vÞnh (bay) réng vµ trßn, cã thÓ lµ c¸c vÞnh lâm s©u vµ uèn l−în, cã thÓ lµ hÖ thèng thung lòng s«ng ngËp ch×m hÑp vµ cã d¹ng nãn. Nãi chung, vÞnh bê ®¸ cã bê cÊu t¹o tõ ®¸ gèc, dèc, cã cöa kh¸ tho¸ng, réng, trao ®æi tù do víi biÓn vµ t−¬ng ®èi s©u so víi c¸c thuû ®¹o kh¸c ë ven bê. §Þa h×nh ngÇm kh¸ b»ng ph¼ng vµ tho¶i dÇn ra phÝa biÓn. L−u l−îng s«ng ®æ vµo t−¬ng ®èi nhá so víi tæng khèi n−íc chøa trong vÞnh vµ n−íc trao ®æi víi biÓn.

Cã thÓ coi vÞnh Xu©n §µi ë Phó Yªn thuéc kiÓu vÞnh bê ®¸. VÞnh nµy hÇu nh− toµn bé lµ bê ®¸ gèc, diÖn tÝch kh¸ lín (61 km2), ®é s©u trung b×nh 10m vµ s©u nhÊt 20m.

B¶ng 3. So s¸nh thuËt ng÷ t−¬ng ®−¬ng c¸c vòng - vÞnh cã mÆt t¹i ViÖt Nam

TiÕng Anh

TiÕng ViÖt

TÝnh chÊt

Gulf

VÞnh biÓn

N»m trªn mét vïng réng lín cña thÒm lôc ®Þa, hoÆc vïng biÓn n−íc s©u. Trªn ®¸y cã thÓ cã mÆt trÇm tÝch di tÝch hoÆc c¸c di tÝch c¸c d¹ng ®Þa h×nh cæ.

Bay

VÞnh ven bê

N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh biÓn. ®é s©u th−êng kh«ng v−ît qu¸ 30m, lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh bê m¹nh mÏ vµ t−¬ng t¸c lôc ®Þa vµ biÓn rÊt râ. Th−êng kh«ng cã mÆt c¸c trÇm tÝch di tÝch.

Embayment VÞnh bê ®¸

N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp, hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh biÓn. Bê x©m thùc mµi mßn −u thÕ. Bê ®¸ gèc lµ chñ yÕu.

Bight

Vòng (vông)

N»m trong d¶i bê biÓn, ®éc lËp hoÆc lµ mét phÇn cña vÞnh ven bê. Vïng lâm kh¸ tho¶i vµ t−¬ng ®èi hë. §−êng bê th−êng kh¸ ®¬n gi¶n.

Shelter

Vòng (vông)

§éc lËp hoÆc lµ mét bé phËn cña vÞnh ven bê hay vÞnh bê ®¸. Kh¸ kÝn, h×nh th¸i ®−êng bê th−êng khóc khuûu phøc t¹p kiÓu tïng vµ ¸ng.

2. 2.2. Vòng - vÞnh vµ c¸c cÊp ®é

Trong khu«n khæ cña ®Ò tµi nµy, c¸c vòng - vÞnh bao gåm vÞnh ven bê (bay), vÞnh bê ®¸ (embayment) - gäi chung lµ vÞnh, vµ c¸c vông (bight va shlter). TÊt c¶ chóng ®Òu n»m ë d¶i bê biÓn. Mét c¸ch t−¬ng ®èi, vÞnh ë cÊp ®é lín h¬n vòng vµ mét vÞnh cã thÓ bao gåm mét hoÆc mét vµi vòng. Tuy nhiªn, nhiÒu vòng cã thÓ n»m ®éc lËp víi vÞnh. VÒ kÝch th−íc, ®a phÇn c¸c vÞnh cã kÝch th−íc lín h¬n vµ vòng cã kÝch th−íc nhá h¬n. Nh−ng trªn thùc tÕ, c¸c vòng vµ vÞnh khã cã thÓ ph©n ®Þnh theo chØ tiªu diÖn tÝch. Mét vµi vòng tiÕng ®Þa ph−¬ng gäi lµ vông.

Do kh«ng cã sù ph©n biÖt râ rµng trong tõ tiÕng ViÖt chØ c¸c tõ tiÕng n−íc ngoµi t−¬ng ®−¬ng Gulf, Bay, Embayment, Bight, Shelter, mµ chØ ®−îc gäi chung lµ vòng - vÞnh, chóng t«i ®Ò nghÞ chia vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam thµnh 3 cÊp c¬ b¶n.

- CÊp 1: vÞnh biÓn (Gulf).

- CÊp 2: vÞnh ven bê (bay), trong ®ã cã c¶ vÞnh bê ®¸.

- CÊp 3: vòng hoÆc vông (Bight vµ Shelter), trong ®ã vòng chØ h×nh th¸i hë

h¬n vµ vông chØ h×nh th¸i kÝn h¬n.

Cã thÓ dÉn ra vÝ dô vÒ t−¬ng quan c¸c cÊp vòng - vÞnh: vÞnh B¾c Bé - vÞnh

H¹ Long - vông Cöa Lôc; vÞnh B¾c Bé - vÞnh Lan H¹ - Tïng GÊu (vông GÊu).

2. 2.3. TÝnh chuyÓn tiÕp vÒ h×nh th¸i cña vòng - vÞnh víi c¸c lo¹i h×nh thuû vùc

kh¸c

- Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a cöa s«ng h×nh phÔu vµ vòng - vÞnh. Mét sè vïng cöa s«ng h×nh phÔu cã h×nh th¸i lâm vµo gièng vÞnh vµ tªn d©n gian còng gäi lµ vÞnh, nh− tr−êng hîp vÞnh GhÒnh R¸i, hoÆc cã ng−êi cßn gäi lµ vÞnh §å S¬n (H¶i Phßng). Tr−êng hîp nµy, sù kh¸c biÖt gi÷a hai kiÓu lo¹i lµ sù t−¬ng t¸c gi÷a biÓn vµ s«ng kh¸c h¼n nhau gi÷a vÞnh vµ cöa s«ng h×nh phÔu, thÓ hiÖn qua ®é mÆn vµ tÝnh chÊt ph©n tÇng n−íc (râ h¬n ë vïng cöa s«ng h×nh phÔu). Tr−êng hîp h×nh th¸i vÞnh, nh−ng b¶n chÊt ®éng lùc cöa s«ng h×nh phÔu còng gÆp ë vông Cöa Lôc (cã tµi liÖu ghi lµ vÞnh Cöa Lôc) vµ vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi. Cã thÓ coi ®©y lµ d¹ng chuyÓn tiÕp gi÷a vïng cöa s«ng h×nh phÔu vµ vòng - vÞnh mµ ®é mÆn th−êng cao còng lµ mét biÓu hiÖn.

- Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a ch©u thæ vµ vòng - vÞnh. Do h×nh th¸i lâm nhÑ vµo phÝa lôc ®Þa mµ gäi vÞnh lµ tr−êng hîp vÞnh C©y D−¬ng ë phÝa t©y b¸n ®¶o Cµ Mau. Thùc chÊt, ®©y kh«ng ph¶i lµ vÞnh v× qu¸ tr×nh ch©u thæ (s«ng) th¾ng thÕ.

- Mèi quan hÖ vÒ h×nh th¸i gi÷a ®Çm ph¸ vµ vòng - vÞnh. Mét sè ®Çm ph¸ (L¨ng C«), hoÆc mét phÇn cña ®Çm ph¸ (®Çm CÇu Hai) cã h×nh th¸i kh¸ gièng c¸c vông vµ trªn mét sè b¶n ®å cã ghi lµ “vông”, thùc chÊt ®ã lµ c¸c ®Çm ph¸ (lagoon) ng¨n c¸ch víi biÓn qua c¸c cån c¸t ch¾n. Nh−ng sù kh¸c biÖt cã tÝnh b¶n chÊt chÝnh lµ qu¸ tr×nh thuû ®éng lùc, mµ râ nhÊt lµ tÝnh ph©n tÇng cao ë ®Çm ph¸ vµ ph©n tÇng r¸t yÕu ë c¸c vông.

Ng−îc l¹i cã vÞnh lÊp ®Çy, n−íc n«ng do qu¸ tr×nh båi tô m¹nh l¹i ®−îc gäi lµ ®Çm nh− tr−êng hîp ®Çm Nha Phu ë Phó Yªn. TÝnh chÊt nµy thÓ hiÖn xu thÕ tiÕn ho¸ cña vÞnh chuyÓn tiÕp sang mét h×nh th¸i kh¸c, cã thÓ lµ d¹ng cöa s«ng. Trong c¸c vòng - vÞnh lín cã khi tån t¹i c¸c ®Çm ph¸ nh− ®Çm Thuû TriÒu 16 ha, n»m trong vÞnh Cam Ranh cã diÖn tÝch tæng sè 87 ha.

3. C¸c ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam

3.1. Mèi quan hÖ gi÷a h×nh th¸i bê víi ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt

TÝnh chÊt ®ãng kÝn vòng - vÞnh chñ yÕu do cÊu t¹o ®Þa chÊt bê vµ ®éng lùc

néi sinh g©y nªn, ®éng lùc ngo¹i sinh ®ãng vai trß tham gia.

CÊu tróc ®Þa chÊt, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng cña c¸c yÕu tè kiÕn tróc chÝnh, chuyÓn ®éng t©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i cã vai trß quan träng ®èi víi ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn, tiÕn ho¸ ®íi bê nãi chung vµ c¸c mòi nh« nãi riªng. ChÝnh c¸c mòi nh« nµy lµ nÒn t¶ng cho sù h×nh thµnh vµ t¹o d¸ng vòng - vÞnh. Ho¹t ®éng kiÕn t¹o ë

nhiÒu ®o¹n bê kh¸ m¹nh mÏ ®· h×nh thµnh nªn c¸c bån tròng lín nhá bÞ ngËp ch×m n»m s¸t bê, chÝnh lµ c¸c vÞnh. Chóng bÞ lÊp ®Çy ë møc ®é kh¸c nhau trong biÓn tiÕn Holocen. ë d¶i ven bê ViÖt Nam cã mÆt c¸c cÊu tróc tõ tiÒn Cambri ®Õn Kanozoit. C¸c cÊu tróc tiÒn Cambri cã mÆt ë Trung Bé, tõ mòi Ba Lµng An ®Õn Tuy Hoµ, n¬i cã thÒm lôc ®Þa hÑp nhÊt. CÊu tróc Paleozoit cã mÆt tõ Mãng C¸i ®Õn H¶i Phßng. CÊu tróc Mezozoit ph©n bè tõ Thanh Ho¸ ®Õn Vinh vµ tõ Tuy Hoµ vÒ phÝa Nam Trung Bé. Cã thÓ nhËn thÊy râ mèi quan hÖ gi÷a kiÕn tróc ®Þa chÊt vµ h×nh th¸i vÞnh.

- ë n¬i kiÕn tróc chÝnh song song víi bê, vÞnh ®−îc t¹o nªn do hµng lo¹t ®¶o ch¾n nh− c¸c vÞnh B¸i Tö Long vµ H¹ Long n»m ë bê biÓn Dalmatic. Trôc lßng vÞnh th−êng trïng c¸c bån tròng sôt h¹ trong t©n kiÕn t¹o vµ kiÕn t¹o hiÖn ®¹i.

- ë n¬i cÊu tróc chÝnh xiªn gãc víi bê, vÞnh ®−îc t¹o nªn nhê mét hoÆc mét sè c¸c mòi nh« vµ h×nh th¸i bê mang s¾c th¸i kiÓu Rias. Trôc lßng vÞnh th−êng trïng trôc c¸c thung lòng s«ng bÞ ngËp ch×m.

Nh− vËy, tÝnh chÊt ®ãng kÝn cña vòng - vÞnh do cÊu t¹o ®Þa chÊt bê quyÕt ®Þnh. Tuy nhiªn, trong mét sè tr−êng hîp, vµi trß cña yÕu tè ngo¹i sinh còng rÊt quan träng khi t¹o ra c¸c d¹ng tÝch tô kiÓu cån ®ôn, doi c¸t tù do hay doi c¸t nèi ®¶o lµm vÞnh kÝn thªm. Tr−êng hîp vÞnh V¨n Phong vµ c¶ vÞnh Cam Ranh cã doi c¸t nèi ®¶o ph¸t triÓn thµnh cån ®ôn ®· lµm vÞnh kÝn thªm nhiÒu.

H×nh th¸i bê vÞnh ViÖt Nam cã thÓ ®−îc chia thµnh mét sè nhãm nh− sau:

- Nhãm bê vòng - vÞnh chÞu ¶nh h−ëng râ cña c¸c yÕu tè kiÕn t¹o, Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c qu¸ tr×nh biÓn hiÖn t¹i. §Æc tr−ng cho kiÓu nµy lµ vÞnh ®¶o ë khu vùc B¸i Tö Long. NhiÒu ®o¹n bê ®¸ gèc th¼ng vµ kh¸ ®¬n gi¶n, ph¶n ¸nh nh÷ng nÐt chÝnh cña kiÕn tróc ®Þa chÊt (®øt g·y, khèi n©ng, h¹).

- Nhãm bê vòng - vÞnh ®¸ gèc chñ yÕu chÞu t¸c ®éng cña c¸c qu¸ tr×nh x©m thùc vµ bµo mßn do sãng, t¹o nªn h×nh th¸i d¹ng r¨ng c−a. Nhãm nµy phæ biÕn ë Trung Trung bé vµ Nam Trung Bé víi chiÒu dµi bê ®¸ gèc lín h¬n bê tÝch tô b·i c¸t biÓn. §©y th−êng lµ n¬i nguån båi tÝch tõ lôc dÞa ®−a ra h¹n chÕ.

- Nhãm bê vòng - vÞnh ®¸ gèc chÞu t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh x©m thùc, ¨n mßn ho¸ häc gÆp ë c¸c khu vùc vÞnh H¹ Long vµ Lan H¹, n¬i phæ biÕn c¸c ®¶o ®¸ v«i lín. H×nh th¸i bê v« cïng phøc t¹p ph¶n ®Þa h×nh Karst¬ tr−íc biÓn tiÕn Holocen vµ qu¸ tr×nh ¨n mßn ho¸ häc cña biÓn hiÖn ®¹i.

§é s©u trung b×nh cña c¸c vÞnh phæ biÕn 10 - 15m. §é s©u trung b×nh lín

nhÊt lµ c¸c vÞnh Phan Rang (28m); Phó Yªn (25m) vµ B×nh Cang (22m).

3.2. C¸c yÕu tè h×nh th¸i c¬ b¶n cña vòng - vÞnh

C¸c yÕu tè h×nh th¸i c¬ b¶n cña mét vòng - vÞnh cã thÓ ph©n biÖt nh− sau:

- Bê vÞnh: bê ®¸ gèc, bê c¸t (b·i c¸t biÓn) vµ cã thÓ cã nh÷ng ®o¹n bê bïn. Nãi chung bê ®¸ gèc phæ biÕn nhÊt. Trong tr−êng hîp bê vòng - vÞnh hÇu nh− lµ ®¸ gèc th× gäi lµ vÞnh bê ®¸. Bê c¸t phæ biÕn ë mét sè vÞnh, n¬i t¸c ®éng cña

sãng m¹nh vµ nguån båi tÝch c¸t phong phó cung cÊp tê ph¸ huû c¸c mòi nh« hoÆc ®−a ra tõ c¸c s«ng gÇn ®Êy. Bê bïn cã thÓ xuÊt hiÖn ë vÞnh thuû triÒu thèng trÞ (ven bê §«ng B¾c), hoÆc khu vùc l©n cËn cöa s«ng ®æ vµo vÞnh.

- Mòi nh«: th−êng cÊu t¹o tõ ®¸ gèc r¾n ch¾c vµ cã khi v−¬n xa ra phÝa biÓn t¹o nªn h×nh th¸i b¸n ®¶o. C¸c vòng - vÞnh th−êng cã Ýt nhÊt mét mòi nh« che ch¾n, cã khi hai mòi nh« chÝnh che ch¾n. Mét sè vÞnh lín cã thÓ thªm nh÷ng mòi nh« nhá trong cung bê vÞnh.

- Lßng vòng - vÞnh: lµ phÇn kh«ng gian chñ yÕu cña vòng - vÞnh vµ bao gåm nhiÒu d¹ng ®Þa h×nh kh¸c nhau nh− luång l¹ch ngÇm, c¸c mám ®¸ ngÇm, c¸c r¹n san h« (kiÓu viÒn bê lµ chÝnh, hiÕm khi gÆp kiÓu ch¾n bê). §Þa h×nh lßng vÞnh th−êng tho¶i, s©u dÇn ra phÝa trôc lßn chÝnh cña vòng - vÞnh vµ s©u dÇn ra phÝa cöa. Mét sè vÞnh ven bê §«ng b¾c nh− H¹ Long vµ B¸i Tö Long cã c¸c luång l¹ch rÊt s©u.

- Cöa vòng - vÞnh: ®ã lµ kho¶ng kh«ng gian n»m gi÷a hai mòi nh« xa nhÊt cña vÞnh. PhÝa ngoµi cöa vòng - vÞnh lµ chÕ ®é biÓn hë. PhÝa trong cöa vÞnh, chÕ ®é hoµn l−u n−íc mang ®Æc ®iÓm kh¸c.

- §¶o ch¾n hoÆc ®¶o n»m trong vÞnh: cã thÓ mét hoÆc nhiÒu, gãp phÇn khÐp kÝn vÞnh vµ lµm phøc t¹p hoµn l−u n−íc trong vÞnh. Bê c¸c ®¶o vïng n−íc trong th−êng lµ n¬i ph¸t triÓn c¸c r¹n san h« ngÇm. Phæ biÓn bê ®¶o ®¸ gèc. Mét sè ®¶o lín cã thÓ cã c¸c b·i c¸t biÓn quy m« lín nh− tr−êng hîp Ngäc Võng, C« T«.

C¸c d¹ng ®Þa h×nh c¬ b¶n cña vòng - vÞnh, vÒ nguån gèc ph¸t sinh thuéc vÒ

hai nhãm chÝnh.

- Nhãm c¸c d¹ng ®Þa h×nh kÕ thõa Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña qu¸ tr×nh biÓn. §ã lµ hÖ thèng bê biÓn kiÓu Dalmatic, c¸c ®¶o vµ hÖ thèng luång l¹ch ngÇm ë c¸c vÞnh ven bê §«ng b¾c vµ mét sè vòng - vÞnh nhá bê ®¸ gèc ë Trung vµ Nam Trung Bé.

- Nhãm c¸c d¹ng ®Þa h×nh h×nh thµnh do c¸c nh©n tè ®éng lùc biÓn trong biÓn tiÕn sau b¨ng hµ lÇn cuèi. Cã thÓ kÓ ra c¸c d¹ng h×nh thµnh do ®éng lùc sãng thèng trÞ nh− b·i c¸t biÓn, ®ôn vµ doi c¸t ven bê vòng - vÞnh, v¸ch ®¸ t¹o nªn do sãng ph¸ sËp vµ qu¸ tr×nh träng lùc, thÒm mµi mßn, v.v. C¸c d¹ng ®Þa h×nh thµnh t¹o do −u thÕ qu¸ tr×nh triÒu nh− doi c¸t triÒu, l¹ch triÒu, b·i triÒu lÇy, v.v.

B¶ng 4. Ph©n bè c¸c d¹ng ®Þa h×nh c¬ b¶n ë c¸c thuû vùc ven bê biÓn ViÖt Nam

D¹ng ®Þa h×nh

§Çm ph¸

Cöa s«ng h×nh phÔu

Ch©u thæ

Vòng - vÞnh

Nhãm tÝch tô

B·i c¸t biÓn (beaches)

xxx

Doi c¸t (sand spits)

Cån ®ôn c¸t (sand dune)

xxx

§ª c¸t, giång c¸t (sand beach ridges)

xxx

B·i lÇy só vÑt (mangrove marshes)

xxx

B·i triÒu (tidal flats)

xxx

R¹n san h« (coral reefs)

xxx

Nhãm x©m thùc

L¹ch triÒu nhá (Tidal creeks)

xxx

L¹ch triÒu lín (Tidal channel)

xxx

Bê ®¸ gèc vµ thÒm mµi mßn (Rocky coasts and benches)

3.3. §Æc tr−ng ®iÒu kiÖn thuû ®éng lùc cña vÞnh

§iÒu kiÖn ®éng lùc biÓn vµ ®é mÆn biÓn thèng trÞ trong vòng - vÞnh. Do n»m ë ven bê, vòng - vÞnh chÞu ¶nh h−ëng cña dßng ch¶y s«ng, sãng vµ thuû triÒu. ¶nh h−ëng cña dßng ch¶y s«ng th−êng nhá vµ kh«ng ®¸ng kÓ so víi ®éng lùc biÓn.

C¸c vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña c¶ qu¸ tr×nh sãng vµ thuû triÒu. Tuy nhiªn, møc ®é t¸c ®éng cña mçi yÕu tè phô thuéc vµo c¸c vïng ph©n bè vµ c¶ h×nh d¹ng, møc ®é ®ãng kÝn vµ ®é s©u cña vòng - vÞnh. NÕu c¸c vÞnh cã nhiÒu ®¶o ch¾n, hoÆc cã c¸c mòi nh« v−¬n ra ra phÝa biÓn th× t¸c ®éng cña sãng gi¶m h¼n.

C¸c vòng - vÞnh ven bê §«ng b¾c th−êng cã triÒu thèng trÞ vµ c¸c vòng - vÞnh ven bê Trung bé cã sãng thèng trÞ. YÕu tè ®éng lùc s«ng cã vai trß quan träng h¬n ®èi víi c¸c vÞnh B¾c Trung Bé, vÝ dô nh− tr−êng hîp vÞnh DiÔn Ch©u.

VÒ c¬ b¶n, trong vòng - vÞnh, qu¸ tr×nh biÓn thèng trÞ. Khèi n−íc ngät ®−a ra vòng - vÞnh tuú thuéc diÖn tÝch l−u vùc vµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu (kh« nãng hay m−a nhiÒu). Nãi chung, khèi n−íc ngät rÊt nhá so víi khèi n−íc biÓn vµ sù hoµ trén n−íc biÓn - n−íc ngät x¶y ra nhanh chãng, Ýt g©y hiÖn t−îng ph©n tÇng khèi n−íc. Do t¸c ®éng cña lùc coriolis, dßng triÒu lªn xuèng th−êng g©y nªn hoµn l−u xo¸y trong vòng - vÞnh. Céng h−ëng triÒu cã thÓ x¶y ra trong vòng - vÞnh. Dßng ch¶y giã trong vòng - vÞnh ®«i khi cã vai trß quan träng. Bay h¬i n−íc kh«ng g©y t¸c ®éng lín.

3.4. Qu¸ tr×nh vµ ®Æc tr−ng thµnh phÇn trÇm tÝch bê vµ ®¸y

PhÇn lín c¸c vòng - vÞnh cã nguån cung cÊp båi tÝch h¹n chÕ, tõ c¸c s«ng suèi nhá lôc ®Þa ®−a ra, tõ di chuyÓn ngang tõ ®¸y vµo bê vµ nguån ph¸ huû ®¸ gèc tõ c¸c mòi nh«. T¹i nhiÒu vÞnh, nguån cung cÊp trÇm tÝch nguån gèc sinh vËt vá v«i nh− th©n mÒm, san h« cã vai trß kh¸ quan träng. Ýt vÞnh cã nguån trÇm tÝch tõ s«ng ®æ vµo ®¸ng kÓ nh− tr−êng hîp vÞnh §µ N½ng. Nh÷ng vÞnh cã thñy triÒu thèng trÞ, dßng triÒu hoµ cïng dßng ch¶y ven bê mang ®Õn vµ l¾ng ®äng vËt chÊt mÞn nh− bïn bét nhá hoÆc bïn sÐt bét, nh− tr−êng hîp c¸c vÞnh H¹ Long vµ B¸i Tö Long.

M«i tr−êng trÇm tÝch trong vòng - vÞnh kh¸ ®a d¹ng, mÆc dï cã diÖn ph©n bè rÊt kh¸c nhau. Cã thÓ ph©n biÖt c¸c d¹ng m«i tr−êng chÝnh nh− b·i biÓn, b·i triÒu (cã thÓ cã hoÆc phæ biÕn b·i lÇy só vÑt), cöa s«ng, l¹ch triÒu vµ lßng vÞnh.

TrÇm tÝch vòng - vÞnh cã thÓ thÊy râ sù kh¸c biÖt qua hai nhãm ®éng lùc sãng thèng trÞ vµ ®éng lùc triÒu thèng trÞ. §èi víi c¸c vÞnh ®éng lùc sãng thèng trÞ nh− phæ biÕn ë miÒn Trung, trÇm tÝch h¹t th« c¸t vµ bét lín lµ thµnh phÇn chñ yÕu vµ ®Æc ®iÓm ph©n bè mang tÝnh quy luËt lµ mÞn dÇn khi xa bê. TrÇm tÝch th« ph©n bè ë c¸c b·i biÓn, thËm chÝ cã mÆt t¶ng, khèi n»m phñ trªn mÆt thÒm mµi mßn ë c¸c ®o¹n bê ®¸ gèc. TrÇm tÝch nhãm mÞn ph©n bè ë c¸c cöa s«ng, b·i triÒu hoÆc ®¸y kªnh l¹ch trong vÞnh.

§èi víi c¸c vÞnh thuû triÒu thèng trÞ, trÇm tÝch cã thµnh phÇn rÊt phøc t¹p, mÆc dï hîp phÇn mÞn chiÕm −u thÕ vµ quy luËt ph©n bè trÇm tÝch th−êng kh«ng râ do ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè kÕ thõa vµ cña ho¹t ®éng sãng vµ dßng triÒu. Trong c¸c vÞnh kiÓu nµy kh¸ phæ biÕn c¸c l¹ch triÒu kÕ thõa, vèn lµ c¸c thung lòng s«ng cæ ®−îc duy tr× b»ng x©m thùc s©u cña dßng triÒu hiÖn nay vµ trÇm tÝch phñ cã khi rÊt mÞn (bïn sÐt bét).

3.5. C¸c hÖ sinh th¸i tiªu biÓu trong vÞnh

Trong c¸c v¨n liÖu th−êng gÆp, ch−a cã v¨n liÖu nµo chÝnh thøc gäi “hÖ sinh th¸i vòng - vÞnh” (bay or embayment ecoystem), t−¬ng tù nh− c¸ch gäi “hÖ sinh th¸i cöa s«ng” (estuarine ecosystem) hay hÖ sinh th¸i ®Çm ph¸ (lagoonal ecosystem). Cã lÏ xuÊt ph¸t tõ ®Þnh nghÜa vòng - vÞnh ®−îc coi lµ mét phÇn lâm vµo cña biÓn, nªn vÒ cÊu tróc vµ dßng vËt chÊt kh«ng t¹o nªn mét hÖ sinh th¸i hoµn chØnh, mÆc dï trong vÞnh cã nhiÒu tiÓu hÖ sinh th¸i. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ ë ViÖt Nam, nhiÒu vòng - vÞnh cã cÊu tróc kh¸ kÝn, t¹o nªn sù c¸ch biÖt rÊt lín víi bªn ngoµi, cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng vµ tÝnh hoµn chØnh vÒ cÊu tróc quÇn x· sinh vËt, cã dßng vËt chÊt vµ qu¸ tr×nh sinh th¸i néi t¹i, thÓ hiÖn râ sù trao ®æi vËt chÊt víi kh«ng gian ngoµi hÖ vòng - vÞnh. Trong tr−êng hîp nµy, vÝ dô c¸c tïng ¸ng ë C¸t Bµ, hay vÞnh kÝn nh−ng kÝch th−íc lín nh− vÞnh Cam Ranh ë Kh¸nh Hoµ, cã thÓ coi vòng - vÞnh t−¬ng øng víi mét hÖ sinh th¸i ®éc lËp.

Dï trong tr−êng hîp kh«ng t¹o thµnh mét hÖ sinh th¸i ®éc lËp, c¸c tiÓu hÖ sinh th¸i trong vòng - vÞnh còng kh¸ ®Æc thï vµ kh¸c biÖt víi c¸c hÖ sinh th¸i ngoµi ph¹m vi kh«ng gian vòng - vÞnh. V× vËy, chóng t«i ®Ò nghÞ cø dïng kh¸i niÖm “hÖ sinh th¸i vòng - vÞnh” trong tiÕng ViÖt, víi hµm ý cã thÓ lµ mét hÖ sinh

th¸i ®éc lËp, cã thÓ gåm mét sè tiÓu hÖ sinh th¸i ®¬n lÎ, nh−ng ®Æc thï cho vòng - vÞnh.

HÖ sinh th¸i vòng - vÞnh bao gåm nhiÒu tiÓu hÖ sinh th¸i cã quy m« ph©n bè rÊt kh¸c nhau. Nh÷ng hÖ sinh th¸i ®Æc tr−ng cho vòng - vÞnh th−êng lµ: hÖ sinh th¸i b·i c¸t biÓn; hÖ sinh th¸i ®¸y mÒm; hÖ sinh th¸i ®¸y cøng; hÖ Sinh th¸i r¹n san h«; hÖ sinh th¸i th¶m cá biÓn. ë nh÷ng vòng - vÞnh thuû triÒu thèng trÞ, nh÷ng hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn vµ hÖ sinh th¸i b·i triÒu cã thÓ chiÕm vÞ trÝ quan träng. ë nh÷ng vòng - vÞnh cã s«ng ®æ vµo, hÖ sinh th¸i cöa s«ng cã thÓ gi÷ vai trß quan träng. ë c¸c vÞnh cã c¸c ®¶o ®¸ v«i lín, cã mÆt mét lo¹i sinh th¸i ®Æc thï. §ã lµ hÖ sinh th¸i tïng ¸ng, b¶n chÊt lµ ph¸t triÓn trªn nÒn c¸c hå n−íc mÆn hoÆc c¸c vòng hÑp cã nguån gèc lµ c¸c phÔu, giÕng hoÆc thung lòng Karst¬ bÞ ngËp ch×m n−íc biÓn. PhÇn lín c¸c vÞnh n−íc trong, ®é mÆn cao, Ýt biÕn ®éng vÒ ®Þa h×nh ®¸y, nªn c¸c hÖ sinh th¸i æn ®Þnh hoÆc diÔn thÕ rÊt chËm. V× vËy, ®a d¹ng sinh häc kh¸ cao, ®Æc biÖt lµ hÖ sinh th¸i r¹n san h«, th¶m cá biÓn vµ ®¸y cøng.

3.6. Nguån gèc h×nh thµnh vµ tiÕn ho¸ vòng - vÞnh

HÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®Òu n»m ë r×a phÝa trong thÒm lôc ®Þa, ®é s©u th−êng kh«ng v−ît qu¸ 30m, v× thÕ tÊt c¶ chóng ®Òu ®−îc h×nh thµnh trong biÓn tiÕn Holocen. Tuy nhiªn, tuú theo vÞ trÝ cÊu tróc ®Þa chÊt, chuyÓn ®éng kiÕn t¹o hiÖn ®¹i vµ ¶nh h−ëng cña c¸c qu¸ tr×nh ngo¹i sinh t¹i khu vùc bê biÓn mµ chóng cã mÆt (s«ng, sãng vµ dßng ch¶y ven bê) vµ sù ph¸t triÓn, tiÕn ho¸ cña chóng rÊt kh¸c nhau. Chóng lµ nh÷ng thung lòng x©m thùc ®¸ gèc trong giai ®o¹n tr−íc biÓn tiÕn Holocen bÞ biÓn lµm ngËp ch×m trong qu¸ tr×nh biÓn tiÕn. Cã thÓ ph©n biÖt thµnh ba nhãm.

- Nhãm thu hÑp dÇn: ®©y lµ nhãm phæ biÕn nhÊt.

- Nhãm më réng dÇn: cã mÆt ë khu vùc ven bê §«ng b¾c (B¸i Tö Long vµ H¹ Long), n¬i cã nh÷ng ®ång b»ng thÊp ven vÞnh, qu¸ tr×nh d©ng cao mùc biÓn trong ®iÒu kiÖn thiÕu hôt båi tÝch vµ xãi lë bê trÇm tÝch bë dêi ®· dÉn ®Õn më réng vÞnh.

- Nhãm t−¬ng ®èi æn ®Þnh.

Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ tiÕn ho¸, kÓ tõ biÓn tiÕn më réng cùc ®¹i vµo Holocen gi÷a, xu thÕ ban ®Çu vÞnh bê ®¸ phæ biÓn, råi sau ®ã chuyÓn thµnh vÞnh. Cïng víi sù ph¸ huû dÇn mòi nh« ®¸ gèc vµ båi tô bê vÞnh, nãi chung, vòng - vÞnh cã xu thÕ hÑp dÇn, n«ng dÇn vµ san b»ng ®Þa h×nh ®¸y.

4. C¸c chØ tiªu h×nh th¸i - ®éng lùc c¬ b¶n cña vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt

Nam

Tæng hîp c¸c chØ tiªu h×nh th¸i ®éng lùc cña tõng vòng - vÞnh tr×nh bµy ë

b¶ng 5.

B¶ng 5. Tæng hîp c¸c chØ tiªu ®éng lùc – h×nh th¸i c¸c vòng-vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam

H×nh d¸ng

S«ng ®æ vµo

H×nh thøc t¹o vÞnh

STT

Ghi chó

Tªn (theo h¶i ®å 1:100 000)

Møc ®é ®ãng kÝn

KÝch th−íc

§é s©u

CÊu t¹o th¹ch häc bê

Thñy triÒu (®é lín triÒu)

§¼ng th−íc

KÐo dµi

Mòi nh«

§¶o ch¨n

§¸ng kÓ

x x

Nhá Nhá

x x

Kh«ng ®¸ng kÓ

Bïn §¸ gèc

x x

1 2

Tiªn Yªn- Hµ Cèi V. B¸i Tö Long

Lín Lín

GÇn kÝn Nöa kÝn

Mac Mac Mac

Nhá

V. Qu¸n L¹n

Lín

§¸ gèc

Nöa kÝn

Mac Mac Mac Mac Mac Mes Mes Mes Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic

x x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x x

x x x x x x x x x x x

§¸ gèc §¸ gèc Bïn §¸ gèc C¸t §¸ gèc C¸t C¸t C¸t C¸t §¸ gèc C¸t C¸t C¸t §¸ gèc C¸t C¸t C¸t C¸t C¸t §¸ gèc

x x x x x x x x x x

trong vÞnh ven ®¶o ven ®¶o

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

TB TB TB Nhá TB TB TB TB TB Lín RÊt lín Nhá TB TB TB Lín TB Lín Lín Lín Lín

Nöa kÝn Nöa kÝn RÊt hë RÊt kÝn Hë Hë Hë Hë Hë Nöa kÝn RÊt hë Nöa kÝn Hë Hë Hë RÊt hë Hë RÊt hë RÊt hë Hë Hë

V. H¹ Long V. Lan H¹ V. Cöa Lôc V. C« T« Vg. Nghi S¬n Vg. Quúnh L−u V. DiÔn Ch©u Vòng ¸ng V. Ch©n M©y V. §µ N½ng Vg. Cï lao Chµm Vg. An Hoµ V. Dung QuÊt Vg. ViÖt Thanh Vg. Nho Na Vg. Mü Hµn Vg. Mü An Vg. Moi Vg. C¸t H¶i Vg. Tuy Ph−íc V. Lµng Mai

Lín TB Nhá Nhá Nhá Nhá Lín RÊt nhá Nhá Lín Nhá RÊt nhá TB Nhá RÊt nhá Nhá Nhá Nhá Nhá Nhá Nhá

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Nhá RÊt nhá RÊt nhá RÊt nhá TB RÊt nhá Nhá Lín Lín TB

Lín TB Lín Lín TB Lín Lín TB Lín Lín

x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x

C¸t §¸ gèc C¸t C¸t §¸ gèc §¸ gèc §¸ gèc C¸t §¸ gèc C¸t

x x x x x x

x x x x

Hë Hë Hë Hë Nöa kÝn Hë Nöa kÝn Nöa kÝn Nöa kÝn Hë

Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic Mic

Lín

Nhá

§¸ gèc

Nöa kÝn

Mic Mic Mic Mic Mic Mac Mac Mac Mac Mac Mac Mic Mic

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

Vg. Xu©n H¶i Vg. Cï M«ng Vg. TrÝch Vg. ¤ng Diªn Vg. Xu©n §µi Vg. R« Vg. Cæ Cß V. BÕn Géi V. V¨n Phong Vg. C¸i Bµn Vg. B×nh Cang- §Çm Nha Phu V. Nha Trang V. Hßn Tre V. Cam Ranh V. B×nh Ba V. Phan Rang V. Pa-§a-R¨ng Vg. Phan RÝ V. Phan ThiÕt Vg. B·i V¹n Vg. §Çm Vg. C«n S¬n Vg. §«ng B¾c Vg. §Çm Tre

Lín Nhá TB TB Lín Lín Lín Lín RÊt nhá RÊt nhá Nhá RÊt nhá RÊt nhá

TB Lín TB RÊt lín RÊt lín TB TB TB Nhá Nhá TB TB TB

x x x x x x x x x x

x x x

x x x x x x x x x x x x x

C¸t §¸ gèc C¸t §¸ gèc ®¸ gèc C¸t C¸t C¸t C¸t C¸t §¸ gèc §¸ gèc §¸ gèc

x x x x x x

ven ®¶o ven ®¶o ven ®¶o ven ®¶o ven ®¶o ven ®¶o

Hë Hë RÊt kÝn Hë RÊt hë RÊt hë RÊt hë RÊt hë Nöa kÝn Hë Hë Hë Nöa kÝn

x x x x x x x

Ghi chó: TB- trung b×nh; Mac- triÒu lín; Mes – triÒu võa; Mic – triÒu nhá.

4.1. KÝch th−íc (diÖn tÝch)

C¸c vòng - vÞnh xuÊt hiÖn däc theo chiÒu dµi bê vµ c¸c ®¶o lín. KÕt qu¶ thèng kª trªn h¶i ®å tû lÖ 1/100.000 [1] cho biÕt ven bê biÓn ViÖt Nam cã 48 c¸i víi tæng diÖn tÝch kho¶ng 3 897 km2. ë møc ®é kh¸i qu¸t, c¸c vòng - vÞnh nµy cã diÖn tÝch phæ biÕn tõ 50 - 150 km2, lín nhÊt lµ vÞnh B¸i Tö Long víi diÖn tÝch 560 km2 vµ nhá nhÊt chØ 1,5 km2 (vông ¤ng Diªn - S«ng CÇu, Phó Yªn). ë møc ®é chi tiÕt h¬n, kÝch th−íc cña chóng ®−îc chia thµnh c¸c nhãm: rÊt nhá, nhá, trung b×nh, lín. Gi¸ trÞ trung b×nh vÒ diÖn tÝch cña 48 vòng - vÞnh ven bê lµ trong phÐp thèng lµ 81,1 km2. Ph©n cÊp vòng - vÞnh theo nhãm chØ tiªu kÝch th−íc: diÖn tÝch rÊt nhá d−íi 10 km2 ; nhá 10 - 50 km2 ; trung b×nh 50 - 100 km2 ; lín trªn 100 km2 (b¶ng 6).

B¶ng 6. §Æc tr−ng c¸c nhãm vòng - vÞnh theo chØ tiªu kÝch th−íc

STT

Nhãm

Tæng diÖn tÝch (km2)

Sè l−îng (c¸i)

PhÇn tr¨m diÖn tÝch (%)

PhÇn tr¨m sè l−îng (%)

1 Lín 3135,3 14 78 29

2 Trung b×nh 414 6 10 13

3 Nhá 430,3 17 11 35

4 RÊt nhá 53,3 11 1 23

Vòng - vÞnh ph©n bè trªn toµn d¶i ven bê chñ yÕu cã kÝch th−íc tõ nhá ®Õn rÊt nhá, ph©n bè nhiÒu vµ tËp trung cã liªn quan chÆt chÏ víi cÊu tróc ®Þa chÊt, n¬i kiÕn tróc chÝnh song song, xiªn gãc víi ®−êng bê vµ c¸c hÖ thèng ®¶o.

4.2. §é s©u

Dùa theo ph©n tÝch th«ng kª tµi liÖu, cã xem xÐt ®Õn c¸c møc ®é s©u biÕn d¹ng cña sãng khi truyÒn vµo bê, ®é s©u c¸c vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc ph©n chia thµnh c¸c cÊp sau (b¶ng 7):

- Nhãm cã ®é s©u rÊt lín: trªn 25m

- Nhãm cã ®é s©u lín: s©u tõ trªn 15m ®Õn 25m

- Nhãm cã ®é s©u trung b×nh: tõ 5m ®Õn 15m

- Nhãm cã ®é s©u nhá: d−íi 5m

B¶ng 7. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo ®é s©u

TT

Nhãm ®é s©u

Sè l−îng (c¸i)

Tû lÖ theo sè l−îng (%)

1 RÊt s©u 3 6

2 S©u 14 29

3 Trung b×nh 23 48

4 Nhá 8 17

Gi¸ trÞ ®é s©u trung b×nh cña toµn hÖ thèng vòng - vÞnh lµ 11,5m, phæ biÕn trong kho¶ng 5 - 15m, lín nhÊt kh«ng qu¸ 30m. Nhãm vòng - vÞnh cã ®é s©u lín vµ trung b×nh chñ yÕu tËp trung t¹i Trung Bé, tõ VÞnh DiÔn Ch©u (NghÖ An) ®Õn vÞnh Phan ThiÕt (B×nh ThuËn) vµ c¸c ®¶o t−¬ng ®èi xa bê (vÞnh C« T«, vÞnh C«n S¬n, v.v). Vòng - vÞnh cã ®é s©u nhá chñ yÕu ph©n bè ë phÇn ®«ng b¾c bê biÓn ViÖt Nam: vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi, Qu¸n L¹n (V©n §ån), B¸i Tö Long, v.v.

4.3. H×nh th¸i vòng - vÞnh

H×nh th¸i vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam rÊt ®a d¹ng vµ cã thÓ ph©n thµnh 2 nhãm c¬ b¶n: ®¼ng th−íc vµ kÐo dµi (b¶ng 8). Mét vòng - vÞnh cã h×nh th¸i ®¼ng th−íc, vÒ mÆt kÝch th−íc cã chiÒu dµi vµ chiÒu réng t−¬ng ®èi b»ng nhau, th«ng ra biÓn cã thÓ b»ng mét hoÆc vµi cöa. Vòng - vÞnh nhãm kÐo dµi cã h×nh c¸nh cung, Ýt ¨n s©u vµo lôc ®Þa, h¬i lâm vµo so víi xu thÕ chung cña ®−êng bê, chiÒu dµi lín h¬n rÊt nhiÒu so víi chiÒu réng, th«ng ra biÓn b»ng mét hay nhiÒu cöa vµ c¸c cöa th−êng rÊt réng.

B¶ng 8 . Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu h×nh th¸i

Nhãm

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

KÐo dµi 11 23

§¼ng th−íc 37 77

D¹ng ®¼ng th−íc ph©n bè hÇu hÕt trªn toµn d¶i ven bê. D¹ng kÐo dµi sè l−îng Ýt, ph©n bè r¶i r¸c trªn d¶i ven bê tõ B¾c vµo Nam, tiªu biÓu Tiªn Yªn - Hµ Cèi, vÞnh B¸i Tö Long, vÞnh DiÔn Ch©u (NghÖ An), vÞnh Phan ThiÕt.

4.4. H×nh thøc t¹o vÞnh

H×nh thøc t¹o vÞnh ®−îc ph©n thµnh 2 nhãm, nhãm do mòi nh« t¹o b¸n ®¶o vµ nhãm do ®¶o ch¾n hçn hîp (b¶ng 9). HÇu hÕt c¸c vòng - vÞnh t¹o ra do cã mòi nh« ®¸ gèc t¹o thµnh b¸n ®¶o. Tiªu biÓu cho h×nh thøc nµy lµ vÞnh §µ N½ng víi b¸n ®¶o S¬n Trµ, vÞnh V¨n Phong víi b¸n ®¶o Hßn Gèm. Mét sè ®¶o ®−îc nèi víi ®Êt liÒn b»ng h×nh thøc doi c¸t nèi ®¶o (tombolo) nh− tr−êng hîp vÞnh Cam Ranh. Mét sè Ýt c¸c vòng - vÞnh t¹o ra do c¸c ®¶o ch¾n hçn hîp, ®iÓn h×nh lµ vÞnh B¸i tö Long vµ H¹ Long.

B¶ng 9. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu h×nh thøc thµnh t¹o

STT

Nhãm

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

1 Mòi nh« 41 85,5

2 §¶o ch¾n hçn hîp 7 14,5

Ngoµi ra, cßn tån t¹i h×nh thøc vÞnh ven ®¶o, ®−îc h×nh thµnh tõ cung lâm cña c¸c ®¶o cã kÝch th−íc lín n»m t¸ch khái bê, vÝ dô nh− vông ë Hßn Tre, Hßn Mun thuéc Nha Trang, vÞnh C«n S¬n (C«n §¶o), vÞnh C« T« (Qu¶ng Ninh).

4.5. CÊu t¹o th¹ch häc bê

Vòng - vÞnh ven bê cã cÊu t¹o th¹ch häc hÕt søc phøc t¹p. Mét vòng - vÞnh cã cÊu t¹o th¹ch häc bê lµ trÇm tÝch bë rêi bïn, c¸t hoÆc ®¸ gèc nh−ng l¹i cã thÓ lµ tæ hîp cña hai hoÆc c¶ ba lo¹i nªu trªn. Dùa vµo tÝnh −u thÕ, cã thÓ chia ra thµnh 3 nhãm cÊu t¹o bê: bê cÊu t¹o tõ ®¸ gèc; bê cÊu t¹o tõ c¸t vµ bê cÊu t¹o tõ bïn (b¶ng 10). ViÖc x¸c ®Þnh 3 nhãm cÊu t¹o bê trªn ®−îc tiÕn hµnh dùa trªn tËp b¶n ®å §Þa chÊt c¸c tØnh ven biÓn ViÖt Nam, tû lÖ 1/200 000 cña Côc §Þa chÊt vµ Kho¸ng s¶n ViÖt Nam (1999 - 2000).

B¶ng 10. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu cÊu t¹o th¹ch häc bê

STT

Nhãm bê

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

1 C¸t 25 52

2 §¸ gèc 21 44

3 Bïn 2 4

Nhãm vòng - vÞnh cÊu t¹o bê tõ ®¸ gèc lµ c¸c vÞnh bê ®¸ (embayment) tiªu biÓu, ph©n bè t¹i nh÷ng ®¸ gèc lan ra s¸t biÓn, s«ng suèi ch¶y vµo Ýt hoÆc kh«ng ®¸ng kÓ. Nhãm nµy phæ biÕn t¹i ®«ng B¾c bé, miÒn Trung vµ ven c¸c ®¶o, tiªu biÓu lµ vÞnh B¸i Tö Long, Qu¸n L¹n, H¹ Long, Lan H¹ (B¾c Bé), Nghi S¬n (B¾c Trung Bé), Lµng Mai, Cï M«ng, Xu©n §µi, v.v. (Nam trung Bé), hoÆc ven c¸c ®¶o nh− vÞnh C« T«, Lan H¹, Cï Lao Chµm (Qu¶ng Nam), Hßn Tre (Nha Trang - Kh¸nh Hoµ), C«n S¬n, §«ng B¾c (®¶o C«n S¬n). Nhãm vòng - vÞnh cÊu t¹o tõ bê c¸t, chñ yÕu ph©n bè ë miÒn Trung. Nhãm vòng - vÞnh ®−îc cÊu t¹o tõ bê bïn chiÕm mét tû lÖ rÊt Ýt, ®iÓn h×nh lµ vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi vµ vÞnh Cöa Lôc (Qu¶ng Ninh).

4.6. Møc ®é ®ãng kÝn

Møc ®é ®ãng kÝn cña vòng - vÞnh thÓ hiÖn sù trao ®æi n−íc gi÷a chóng víi vïng biÓn bªn ngoµi, tøc lµ kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng cña ®éng lùc biÓn: sãng, thñy triÒu, dßng ch¶y, ®èi víi vòng - vÞnh. Theo Côc M«i tr−êng NhËt B¶n, chØ sè ®ãng kÝn cña vùc n−íc ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c«ng thøc sau:

√ S D1 I = (1) WD2

lµ diÖn tÝch mÆt n−íc

lµ ®é s©u cùc ®¹i cña vùc n−íc

lµ ®é s©u cùc ®¹i cña cöa

Víi: S: D1: D2: W: lµ chiÒu réng cöa

I: lµ hÖ sè ®ãng kÝn cña vòng - vÞnh

NÕu I > 1,0 thñy vùc cã ®é ®ãng kÝn rÊt cao, trao ®æi n−íc kÐm vµ cã tiÒm

n¨ng phó d−ìng.

HÖ sè ®ãng kÝn (I) cña vòng - vÞnh ®−îc x¸c ®Þnh tõ c¸c th«ng sè vÒ diÖn tÝch, ®é s©u cùc ®¹i, ®é s©u cùc ®¹i cöa, ®é réng cöa cña chóng vµ ¸p dông c«ng thøc (1). KÕt qu¶ cho thÊy I Є [0.057354;1.835033] vµ gi¸ trÞ trung b×nh lµ 0.255395. C¨n cø vµo kÕt qu¶ tÝnh to¸n, møc ®é ®ãng kÝn cña vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam ®−îc x¸c ®Þnh nh− sau (b¶ng 11):

B¶ng 11. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu ®ãng kÝn

STT

Nhãm

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

1 RÊt hë 9 19

2 Hë 23 48

3 Nöa kÝn 13 27

4 GÇn kÝn 1 2

5 RÊt kÝn 2 4

I Є [0.00 - 0.10] vòng - vÞnh thuéc nhãm rÊt hë: C« T«, Cï Lao Chµm, Mü Hµn, Vông Moi, Phan Rang, §µ R»ng, Phan RÝ, Phan ThiÕt, v.v.

I Є [0.10 - 0.25] vòng - vÞnh thuéc nhãm hë, bao gåm: vÞnh DiÔn Ch©u, Vòng ¸ng, Ch¬n M©y, Dung QuÊt, ViÖt Thanh, Nho Na, Cï M«ng, TrÝch, ¤ng Diªn, R«, Lµng Mai, C¸i Bµn, Nha Trang, B×nh Ba, C«n S¬n, §«ng B¾c.

I Є [0.25 - 0.50] vòng - vÞnh thuéc nhãm nöa kÝn: Qu¸n L¹n (V©n §ån), H¹ Long, §µ N½ng, Cæ Cß, B¸i Tö Long, Lan H¹, An Hoµ, Xu©n §µi, V¨n Phong, B×nh Cang, B·i V¹n, §Çm, §Çm Tre.

I Є [0.50 - 1.00] vòng - vÞnh thuéc nhãm gÇn kÝn ®ã lµ Tiªn Yªn - Hµ Cèi.

I Є [ lín h¬n 1] vòng - vÞnh thuéc nhãm rÊt kÝn ®ã lµ: Cöa Lôc vµ Cam Ranh.

4.7. Thñy triÒu t¹i c¸c vòng - vÞnh

Theo ®é lín triÒu, cã thÓ ph©n biÖt vòng - vÞnh thµnh c¸c nhãm: triÒu lín,

triÒu võa vµ triÒu nhá (b¶ng 12):

- TriÒu lín (Microtide - MAC): d−íi 2 m.

- TriÒu nhá (Mesotide - MES) : 2 - 3m.

- TriÒu nhá (Macrotide - MIC): trªn 3m.

B¶ng 12. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu biªn ®é triÒu

STT

Nhãm

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

1 MAC 14 29

2 MES 3 6

3 MIC 31 65

Thèng kª cho thÊy, sè l−îng vòng - vÞnh thuéc vïng triÒu nhá chiÕm tû lÖ lín, 31 c¸i (65%), tËp trung ë miÒn Trung. Sè vòng - vÞnh thuéc vïng biÓn cã triÒu lín còng chiÕm tû lÖ kh¸ lín, 14 c¸i (29%), chñ yÕu ë B¾c Bé vµ Nam Bé. Vòng - vÞnh thuéc vïng biÓn cã triÒu võa chiÕm mét tû lÖ rÊt nhá, 3 c¸i (6%) vµ tËp trung ë ven biÓn Thanh Ho¸ - NghÖ An.

4.8. S«ng ®æ vµo vòng - vÞnh

Däc bê biÓn cã 114 cöa s«ng lín nhá, hµng n¨m c¸c s«ng ®æ ra biÓn 880

tû m3 n−íc (riªng s«ng Hång vµ Th¸i B×nh 137 tû m3, s«ng Mª K«ng 520 tû m3) vµ 200 -250 triÖu tÊn bïn c¸t (s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh 125 triÖu tÊn, s«ng Mª K«ng 98 triÖu tÊn). Trung b×nh hµng n¨m, mçi km bê ViÖt Nam nhËn tõ lôc ®Þa mét khèi l−îng 267 triÖu m3 n−íc vµ 69 ngh×n tÊn bïn c¸t. Vai trß cña dßng ch¶y s«ng rÊt quan träng víi m«i tr−êng ®Þa chÊt d¶i ven bê. Møc ®é s«ng suèi ®æ vµo tõng vòng - vÞnh ®−îc chia lµm 2 cÊp: kh«ng ®¸ng kÓ vµ ®¸ng kÓ (b¶ng 13).

Nhãm vòng - vÞnh cã s«ng - suèi ®æ vµo kh«ng ®¸ng kÓ ph©n bè tËp trung tõ Qu¶ng Ng·i ®Õn Phó Yªn: vông ViÖt Thanh (B×nh S¬n - Qu¶ng Ng·i) ®Õn vông ¤ng Diªn (S«ng CÇu - Phó Yªn) vµ mét c¸c vòng - vÞnh ven ®¶o: C« T«, Lan H¹, Cï Lao Chµm, Hßn Tre, C«n S¬n, §«ng B¾c, v.v.

B¶ng 13. Tû lÖ nhãm vòng - vÞnh ph©n lo¹i theo chØ tiªu s«ng - suèi ®æ vµo

Nhãm

Sè l−îng

Tû lÖ (%)

STT

1 Kh«ng ®¸ng kÓ 25 52

2 Nhãm ®¸ng kÓ 23 48

Nhãm vòng - vÞnh cã s«ng - suèi ®æ vµo cã thÓ ph©n biÖt thµnh 2 d¹ng thuéc c¸c vïng ®Þa lý kh¸c nhau. C¸c s«ng - suèi thuéc vïng §«ng b¾c nh− Ka Long, V¶ L¹i, Hµ Cèi, §Çm Hµ, Tiªn Yªn, Ba ChÏ, Diªn Väng, Man cã l−îng dßng ch¶y vµ trÇm tÝch kh¸ lín, tÝch tô l−îng trÇm tÝch ®¸ng kÓ ë bê vÞnh, ®iÓn h×nh lµ vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi cã cÊu t¹o bê bïn. D¹ng thø 2 lµ c¸c s«ng suèi ë miÒn Trung, th−êng cã d¹ng ng¾n dèc, ho¹t ®éng chñ yÕu vµo mïa m−a, l−îng trÇm tÝch cung cÊp tõ s«ng - suèi t¹o thµnh c¸c ®ång b»ng tÝch tô aluvi rÊt ®iÓn h×nh nh− s«ng Hµn ®æ vµo vÞnh §µ N½ng, h×nh thµnh nªn ®ång b»ng ven vÞnh §µ N½ng, s«ng C¸i ®æ vµo vÞnh Nha Trang, s«ng Kinh Dinh trªn bê vÞnh Phan Rang, s«ng Luü trªn vÞnh Phan ThiÕt, v.v.

5. Ph©n vïng vòng - vÞnh ven bê biÓn viÖt nam

ViÖc ph©n vïng vòng - vÞnh c¨n b¶n dùa theo ph©n vïng tù nhiªn l·nh thæ vµ ph©n vïng d¶i bê biÓn ViÖt Nam ®· ®−îc tr×nh bµy trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu. Tuy nhiªn, ph©n vïng vòng - vÞnh cßn dùa theo møc ®é ph©n bè tËp trung cña chóng vµ ®Æc biÖt dùa vµo ®Æc tr−ng cña 8 nhãm chØ tiªu ®éng lùc h×nh th¸i ph¶n ¸nh nguån gèc, tiÕn ho¸ vµ t−¬ng quan ®éng lùc cña c¸c tËp hîp vòng - vÞnh trªn mét kh«ng gian nhÊt ®Þnh. C¸c chØ tiªu h×nh th¸i ®éng lùc cña tõng vòng - vÞnh ë d¶i ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc tr×nh bµy trªn b¶ng 5. Chóng ®−îc ph©n bè theo 4 vïng ®Þa lý víi c¸c ®Æc tr−ng kh¸c nhau lµ B¾c Bé, B¾c Trung bé, Nam Trung bé vµ vïng c¸c ®¶o phÝa nam (b¶ng 14).

B¶ng 14. §Æc ®iÓm h×nh th¸i ®éng lùc c¸c vòng - vÞnh theo vïng ®Þa lý

B¾c Bé

Nam

§Æc ®iÓm

B¾c Trung Bé

Trung Bé

C¸c ®¶o phÝa nam

KÝch th−íc

§é s©u

H×nh th¸i

Tæng sè Lín Trung b×nh Nhá RÊt nhá RÊt lín Lín Trung b×nh Nhá §¼ng th−íc KÐo dµi H×nh thøc Mòi nh« t¹o vÞnh §¶o ch¾n

Møc ®é ®ãng kÝn

Thuû triÒu

CÊu t¹o th¹ch häc bê S«ng suèi ®æ vµo

31 8 5 11 7 2 16 12 2 26 5 29 2 8 15 7 1 28 3 12 19 14 17

5 1 4 3 2 3 2 5 3 2 5 3 2 5

RÊt hë Hë Nöa kÝn GÇn kÝn RÊt kÝn MIC MES MAC §¸ gèc C¸t Bïn §¸ng kÓ Kh«ng ®¸ng kÓ

7 4 1 2 3 4 5 2 1 6 1 3 1 1 7 5 2 3 3

5 4 1 5 3 2 5 5 4 1 1 4 5

Vïng bê biÓn B¾c Bé (Qu¶ng Ninh - Ninh B×nh) cã tæng sè 7 vòng - vÞnh: Tiªn Yªn - Hµ Cèi, B¸i Tö Long, Qu¸n L¹n, H¹ Long, C« T«, Lan H¹, Cöa Lôc. Vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, cã mïa ®«ng l¹nh, chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña

giã mïa ®«ng b¾c vÒ mïa §«ng vµ giã mïa t©y nam vÒ mïa HÌ. Mïa m−a kÐo dµi tõ th¸ng 4 ®Õn th¸ng 9, l−îng m−a trung b×nh n¨m kho¶ng 2000 - 2400 mm vµ gi¶m dÇn vÒ phÝa nam. §éng lùc triÒu ®ãng vai trß chñ ®¹o. HÖ thèng s«ng - suèi ®æ vµo vòng - vÞnh kh¸ phong phó vµ ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh trong viÖc thµnh t¹o ®Þa h×nh bê vÞnh.

Vïng bê biÓn B¾c Trung bé (Thanh Ho¸ - Thõa ThiªnHuÕ) cã tæng sè 5 vòng - vÞnh: vòng Nghi S¬n, vòng Quúnh L−u, vÞnh DiÔn Ch©u, vòng ¸ng, vÞnh Ch©n M©y. Vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, cã mïa ®«ng l¹nh võa, mïa m−a muén dÇn vÒ phÝa nam råi trïng víi mïa giã ®«ng b¾c tõ th¸ng 9 tíi th¸ng 12, l−îng m−a còng t¨ng dÇn vÒ phÝa nam. Bê vÞnh ®−îc cÊu t¹o chñ yÕu tõ c¸t vµ ®¸ gèc. S«ng, suèi ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh trong viÖc thµnh t¹o ®Þa h×nh båi tô ven vÞnh. §éng lùc sãng ®ãng vai trß chñ ®¹o trong vòng - vÞnh, vai trß cña thuû triÒu gi¶m dÇn vÒ phÝa nam.

Vïng bê biÓn Nam Trung bé (§µ N½ng - Ninh ThuËn) cã sè l−îng vòng - vÞnh ph©n bè nhiÒu nhÊt, gåm 31 vòng - vÞnh. Vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, Êm quanh n¨m, Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa ®«ng b¾c vÒ mïa ®«ng, ¶nh h−ëng lín cña yÕu giã t©y nam vÒ mïa hÌ, l−îng m−a gi¶m dÇn vÒ phÝa nam tíi d−íi 1 000 mm/n¨m. NhiÖt ®é kh«ng khÝ cao nhÊt, ®¹t trung b×nh 28oC vµo th¸ng 7 vµ trªn 22oC vµo th¸ng 1, kh« nhÊt ven bê biÓn ViÖt Nam ë Ninh ThuËn - B×nh ThuËn do trïng vµo vµnh ®ai bøc x¹ toµn cÇu lín nhÊt víi l−îng gi¸ng thñy thÊp h¬n l−îng bay h¬i. §©y lµ n¬i phæ biÕn bê ®¸ gèc, ®é s©u vòng - vÞnh lín lín, ®éng lùc sãng m¹nh vµ cña thuû triÒu nhá; vai trß cña s«ng suèi ®æ vµo vòng - vÞnh nhá.

Vïng c¸c ®¶o phÝa nam cã tæng sè 5 vòng - vÞnh n»m chñ yÕu ë 2 ®¶o lín lµ C«n S¬n vµ Phó Quèc, n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, Ýt thiªn tai vµ hiÖn t−îng thêi tiÕt ®Æc biÖt. §©y lµ vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao vµ Ýt thay ®æi trong n¨m vµ cã sù ph©n hãa s©u s¾c trong mïa m−a Èm phï hîp víi hai mïa giã. KhÝ hËu «n hoµ, kh«ng gÆp thêi tiÕt qu¸ l¹nh (nhiÖt ®é thÊp tuyÖt ®èi kh«ng xuèng d−íi 150C, hoÆc qu¸ nãng, nhiÖt ®é tèi cao tuyÖt ®èi kh«ng lªn trªn 38,50), kh«ng cã giã t©y kh« nãng. C¸c vòng - vÞnh nhá, −u thÕ bê ®¸, vai trß cña sãng rÊt lín, triÒu nhá vµ cña s«ng suèi gÇn nh− kh«ng ®¸ng kÓ.

III. §¸nh gi¸ tµi nguyªn vòng - vÞnh

1. §Þnh d¹ng tµi nguyªn

1.1. §Þnh nghÜa vÒ tµi nguyªn vµ tµi nguyªn vòng - vÞnh

HiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n nhÊt, tµi nguyªn lµ con ng−êi, tµi s¶n, nguyªn vËt liÖu, nguån vèn cã thÓ sö dông ®Ó ®¹t ®−îc mét môc ®Ých; cßn tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ tµi nguyªn xuÊt hiÖn trong tù nhiªn cã thÓ sö dông ®Ó t¹o ra lîi Ých.

§Þnh nghÜa mét c¸ch tæng qu¸t: tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét ®Æc tÝnh hoÆc mét hîp phÇn cña m«i tr−êng tù nhiªn cã gi¸ trÞ phôc vô cho nhu cÇu cña con ng−êi nh− ®Êt, n−íc, ®éng vËt, thùc vËt, v.v. Mét sè tµi nguyªn thiªn nhiªn cã gi¸

trÞ kinh tÕ (vÝ dô nh− gç) vµ mét sè kh¸c cã gi¸ trÞ phi kinh tÕ (vÝ dô, c¶nh ®Ñp) (European Environment Agency - http://glossary.eea.eu.int/EEAGlossary/).

Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ hµng ho¸ ®−îc ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ d−íi d¹ng tù nhiªn (ch−a ®æi d¹ng ®¸ng kÓ). Hµng ho¸ th−êng lµ nguån tù nhiªn, khi cã s¬ chÕ nh− t¸ch, läc kh¸c thµnh s¶n phÈm víi nguyªn b¶n. Do vËy, khai kho¸ng, hót dÇu, ®¸nh c¸ vµ khai th¸c ®−îc coi lµ khai th¸c (c«ng nghiÖp) tµi nguyªn tthiªn nhiªn, trong khi nu«i trång th× kh«ng ph¶i.

Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ t− liÖu s¶n xuÊt tù nhiªn chuyÓn thµnh hµng ho¸ cho qu¸ tr×nh ®Çu t− c¬ së h¹ tÇng, nh− ®Êt, gç, dÇu má, kho¸ng s¶n vµ c¸c hµng ho¸ kh¸c Ýt nhiÒu cã trªn tr¸i ®Êt. Tµi nguyªn thiªn nhiªn cña mét quèc gia ®−îc coi lµ tµi s¶n vµ quan hÖ ph¸p lý cña quèc gia ®ã trong hÖ thèng kinh tÕ thÕ giíi (http://encyclopedia.laborlawtalk.com/index.php).

Tµi nguyªn ven bê biÓn: lµ mét khu vùc hoÆc ®Æc tÝnh tù nhiªn n»m trong hoÆc gÇn mét vïng bê biÓn mµ sù tån t¹i cña nã phô thuéc vµo bê biÓn, hoÆc lµ tµi nguyªn ®−îc coi lµ hµng ho¸, cã gi¸ trÞ vÒ kinh tÕ, m«i tr−êng, gi¶i trÝ, v¨n ho¸, thÈm mü hoÆc gi¸ trÞ kh¸c, ®−îc t¨ng lªn nhê n»m trong vïng bê biÓn (UNEP, 1996).

HiÓu theo ®Þnh nghÜa nµy th×:

- Cã nh÷ng lo¹i tµi nguyªn chØ cã ë vïng ven bê biÓn.

- Cã nh÷ng lo¹i tµi nguyªn cã thÓ cã c¶ ë n¬i kh¸c, nh−ng t¹i vïng ven bê

biÓn gi¸ trÞ cña nã ®−îc t¨ng lªn.

- Vòng - vÞnh ven bê lµ mét d¹ng tµi nguyªn cña vïng bê biÓn (nh− ®· nãi

ë trªn).

HiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n, tµi nguyªn ven bê biÓn bao gåm b·i biÓn, c¸c r¹n san h«, c¸c vïng cöa s«ng, vòng - vÞnh, c¸c sinh vËt biÓn, v.v. chØ cã ë hoÆc phô thuéc vµo vïng ven bê biÓn. Nh−ng tµi nguyªn vïng ven bê biÓn còng cßn gåm c¶ giã, bøc x¹ mÆt trêi, ®Êt (ven bê vµ trªn ®¶o), kho¸ng s¶n (sa kho¸ng biÓn, nh−ng than ®¸ vµ vËt liÖu x©y dùng cã thÓ phæ biÕn ngoµi d¶i ven bê biÓn).

Nh− vËy, tµi nguyªn vòng - vÞnh chÝnh lµ sù tån t¹i cña chóng ë vïng ven bê biÓn vµ chóng bao gåm tÊt c¶ c¸c d¹ng tµi nguyªn chØ cã trong vòng - vÞnh vµ nh÷ng tµi nguyªn cã thÓ cã ë nh÷ng vïng ven bê biÓn kh¸c vµ thËm chÝ cã ë nh÷ng vïng tù nhiªn kh¸c kh«ng ph¶i lµ thuéc vÒ vïng ven bê biÓn. Thùc chÊt, sö dông tµi nguyªn mét vòng - vÞnh chÝnh lµ viÖc lµ sö dông vòng - vÞnh Êy cïng víi c¸c d¹ng cô thÓ vµ c¸c gi¸ trÞ tµi nguyªn riªng biÖt cña nã.

V× thÕ, tµi nguyªn thiªn nhiªn kh«ng nªn chØ hiÓu theo t− duy truyÒn thèng lµ nh÷ng d¹ng vËt chÊt lÊy ra ®−îc vµ cã gi¸ trÞ sö dông cho môc tiªu kinh tÕ nµo ®ã, mµ ph¶i hiÓu lµ tÊt c¶ c¸c yÕu tè tù nhiªn cã thÓ sö dông ë c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, mang l¹i lîi Ých cho con ng−êi. Quan niÖm nh− vËy, cã thÓ dÔ dµng thÊy r»ng c¶nh quan tù nhiªn ®Ñp lµ mét d¹ng tµi nguyªn quÝ gi¸, kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o nÕu bÞ hñy ho¹i, nh−ng cã thÓ dïng m·i m·i nÕu c¸ch khai th¸c gi¸ trÞ kinh tÕ cña nã hîp lý. Trong khi ®ã, kho¸ng s¶n lµ tµi nguyªn kh«ng thÓ t¸i t¹o,

tµi nguyªn sinh vËt cã thÓ t¸i t¹o, cßn n¨ng l−îng nhiÖt, giã, thñy triÒu cã thÓ coi lµ v« tËn.

§Ó hiÓu râ tiÒm n¨ng tµi nguyªn vòng - vÞnh, cÇn kiÓm kª chóng theo c¸c

nhãm ph©n lo¹i kh¸c nhau.

- KiÓm kª theo b¶n chÊt tù nhiªn: theo c¸ch ph©n lo¹i kiÓm kª nµy cã thÓ ph©n tµi nguyªn sinh vËt, bao gåm tµi nguyªn hÖ sinh th¸i, nguån lîi thñy s¶n vµ tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc, vµ tµi nguyªn phi sinh vËt (vÞ thÕ, kho¸ng s¶n, ®Êt ngËp n−íc, n−íc, khÝ hËu).

- KiÓm kª tµi nguyªn theo môc tiªu sö dông: tiÒm n¨ng ®¸nh b¾t (ng− tr−êng vµ ®èi t−îng), nu«i trång (nguån gièng, mÆt n−íc nu«i), b¶o vÖ (c¸c khu b¶o vÖ, b¶o tån tù nhiªn), kho¸ng s¶n, du lÞch, giao th«ng - c¶ng, lµm muèi, v.v.

- KiÓm kª tµi nguyªn theo kh¶ n¨ng t¸i t¹o, tµi nguyªn nguån v« tËn vµ tµi nguyªn nh¹y c¶m. XÕp vµo tµi nguyªn nh¹y c¶m lµ nh÷ng d¹ng cã thÓ mÊt vÜnh viÔn nÕu khai th¸c hñy ho¹i, cã thÓ bÒn v÷ng l©u dµi, nÕu sö dông hîp lý. VÝ dô c¶nh quan tù nhiªn, r¹n san h«.

Chia Lin Sien (1992) chia tµi nguyªn ven bê Singapor thµnh ba nhãm: ®Êt

ven bê vµ kh«ng gian biÓn, tµi nguyªn t¸i t¹o vµ tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o.

1.2. §Þnh d¹ng tµi nguyªn vòng - vÞnh theo nguån gèc

1.2.1. Tµi nguyªn phi sinh vËt

- Tµi nguyªn n¨ng l−îng: bøc x¹ nhiÖt, n¾ng, giã, sãng biÓn, thuû triÒu.

- Tµi nguyªn n−íc: n−íc ngät (n−íc m−a, n−íc bÒ mÆt, n−íc ngÇm), n−íc lî, n−íc mÆn (thÓ tÝch, khèi l−îng, ®é s©u, l−u l−îng vµ c¸c tÝnh chÊt hãa lý c¬ b¶n).

- Tµi nguyªn ®Êt ngËp n−íc: nhãm cã thùc vËt, nhãm kh«ng cã thùc vËt,

nhãm ngËp n−íc th−êng xuyªn vµ nhãm do con ng−êi t¹o ra.

- Tµi nguyªn kho¸ng s¶n: kim lo¹i, phi kim lo¹i, vËt liÖu x©y dùng, ®¸ quÝ,

kho¸ng s¶n ch¸y, v.v.

- Tµi nguyªn vÞ thÕ: kh«ng gian ven vÞnh vµ trªn vÞnh, næi vµ ngÇm (vÞ trÝ ®Þa lý - kinh tÕ, luång l¹ch, bÕn b·i, ®Êt ®ai ven vÞnh vµ tµi nguyªn ®Þa h×nh: b·i c¸t biÓn, thÒm ®¸, ®¶o - b¸n ®¶o, hang ®éng. Mét vÞnh n−íc s©u, kÝn kh«ng cã phong phó tµi nguyªn truyÒn thèng, nh−ng cã thÓ sö dông thµnh mét c¶ng n−íc s©u mang l¹i nh÷ng lîi Ých kinh tÕ to lín. Lîi Ých ®ã chÝnh lµ tµi nguyªn vÞ thÕ (vÞ trÝ vµ h×nh thÓ) vµ chÝnh Singapor lµ mét quèc gia giµu cã nhê sö dông hîp lý tµi nguyªn vÞ thÕ.

1.2.2. Tµi nguyªn sinh vËt

- Tµi nguyªn ®a d¹ng sinh häc: ®a d¹ng khu hÖ, ®a d¹ng hÖ sinh th¸i, ®a d¹ng nguån gen. C¸c loµi quÝ hiÕm, ®Æc h÷u, c¸c loµi cÇn b¶o vÖ ghi trong S¸ch §á.

- Nguån lîi thñy s¶n ®¸nh b¾t, khai th¸c tù nhiªn thuéc c¸c nhãm c¸, gi¸p

x¸c, th©n mÒm vµ c¸c loµi kh¸c.

- Nguån lîi thñy s¶n nu«i trång: c¸c ®èi t−îng c¸, gi¸p x¸c, th©n mÒm nu«i trªn vïng triÒu, nu«i lång, giµn trong vùc n−íc vòng - vÞnh, nu«i thùc phÈm vµ nu«i sinh vËt c¶nh.

- C¸c b·i gièng, b·i ®Î trong vòng - vÞnh duy tr× nghÒ c¸ ven bê.

1.2.3. C¸c d¹ng kh¸c

- Tµi nguyªn m«i tr−êng: c¶nh quan, chÊt l−îng ®Êt, n−íc vµ kh«ng khÝ.

- Tµi nguyªn nh©n v¨n chñ yÕu: c¸c di chØ kh¶o cæ, ®Òn, miÕu, kÝch th−íc

vµ cÊu tróc céng ®ång.

1.3. §Þnh d¹ng tµi nguyªn theo kh¶ n¨ng t¸i t¹o

Tµi nguyªn thiªn nhiªn th−êng ®−îc chia thµnh tµi nguyªn t¸i t¹o vµ kh«ng

t¸i t¹o.

Tµi nguyªn t¸i t¹o th−êng lµ tµi nguyªn sinh vËt (vÝ dô: t«m, c¸, rõng ngËp mÆn, v.v. ), cã thÓ tù t¹o míi, phôc håi ë ngang møc chóng ®−îc lÊy ra nÕu kh«ng bÞ khai th¸c qu¸ møc.

Tµi nguyªn t¸i t¹o phi sinh vËt bao gåm ®Êt vµ c¸c tµi nguyªn n¨ng l−îng

nh− n−íc, giã, thuû triÒu vµ bøc x¹ mÆt trêi.

Kho¸ng s¶n th−êng lµ tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. Khi tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o cña mét khu vùc nµo ®ã bÞ khai th¸c c¹n kiÖt th× nã ®−îc coi lµ v« dông trong khai th¸c t−¬ng lai, trõ khi sù c¶i tiÕn c«ng nghÖ cho phÐp khai th¸c phÇn bá th¶i.

2. Gi¸ trÞ sö dông tµi nguyªn

Tæng gi¸ trÞ kinh tÕ (Total Economic Value) cña tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ tæng l−îng tµi nguyªn tÝnh b»ng c¸c ®¬n vÞ tiÒn tÖ phæ biÕn mµ x· héi bÞ thiÖt h¹i nÕu tµi nguyªn bÞ mÊt. Tæng gi¸ trÞ tµi nguyªn bao gåm gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ kh«ng sö dông.

Gi¸ trÞ tµi nguyªn cña mét vòng - vÞnh ®−îc hiÓu lµ sè l−îng tµi nguyªn tÝnh b»ng tiÒn mµ x· héi ph¶i chÞu thiÖt nÕu tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ lîi Ých m«i tr−êng bÞ mÊt. Tæng gi¸ trÞ (kinh tÕ) tµi nguyªn vòng - vÞnh còng bao hµm nh÷ng gi¸ trÞ sö dông vµ kh«ng sö dông.

ViÖc ®Þnh lo¹i gi¸ trÞ tµi nguyªn thñy vùc hÕt søc quan träng nh»m x¸c ®Þnh tiÒm n¨ng vµ ®Þnh h−íng sö dông chóng. TiÕc r»ng ®Õn nay, viÖc kiÓm kª tµi nguyªn, chñ yÕu quan t©m ®Õn c¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp, ch−a chó ý ®Õn c¸c gi¸ trÞ gi¸n tiÕp vµ l−u tån, ®«i khi lín h¬n nhiÒu c¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp.

2.1. Gi¸ trÞ sö dông (use value)

Gi¸ trÞ sö dông l¹i bao gåm c¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp, gi¸ trÞ sö dông gi¸n tiÕp vµ gi¸ trÞ ®Ó giµnh (option value), hay cßn gäi lµ gi¸ trÞ tiÒm n¨ng (Ebarvia M., 1998; White, A.T. and A. Cruz - Trinidad. 1998.).

• Gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp (direct value)

Lµ lîi Ých thùc, cã tõ c¸c s¶n phÈm hoÆc dÞch vô cã thÓ tiªu dïng, sö dông

trùc tiÕp.

- Gi¸ trÞ cña c¸c ®èi t−îng tµi nguyªn lÊy ra ®−îc: kho¸ng s¶n, thùc phÈm,

d−îc liÖu, vËt liÖu mÜ nghÖ, v.v. tõ tµi nguyªn phi sinh vËt vµ sinh vËt.

- Gi¸ trÞ cña c¸c ®èi t−îng tµi nguyªn, s¶n phÈm kh«ng lÊy ra ®−îc: c¸c tµi nguyªn phôc vô ph¸t triÓn giao th«ng - c¶ng, du lÞch, v¨n hãa, khoa häc, gi¸o dôc, nghiªn cøu vµ thÈm mü.

• Gi¸ trÞ sö dông gi¸n tiÕp (indirect use value)

Lµ c¸c lîi Ých riªng biÖt cã ®−îc mét c¸ch gi¸n tiÕp, vÝ dô:

- Hç trî sinh häc cho c¸ biÓn, chim biÓn, rïa biÓn vµ c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c

nhê chøc n¨ng quý gi¸ vÒ m«i tr−êng vµ sinh th¸i.

- Gi¸ trÞ cã ®−îc nhê vai trß vµ chøc n¨ng b¶o vÖ tù nhiªn, lµm s¹ch m«i tr−êng (r¹n san h«, rõng ngËp mÆn, ®Êt ngËp n−íc), æn ®Þnh luång bÕn, h¹n chÕ tai biÕn, hç trî nguån tµi nguyªn hoÆc hÖ sinh th¸i kh¸c.

- Hç trî cho sù sèng toµn cÇu, vÝ dô l−u tr÷ cacbon.

- Gi¸ trÞ cã ®−îc do h−ëng dông gi¸n tiÕp: ®a d¹ng sinh häc, nguån gen quÝ

hiÕm, b·i gièng, b·i ®Î.

• Gi¸ trÞ ®Ó giµnh (Option value)

Lµ c¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp trong t−¬ng lai nh− gi¸ trÞ c¸c loµi, c¸c habitat vµ ®a d¹ng sinh häc, cã ®−îc tõ ý thøc l−u tån tµi nguyªn v× thÕ hÖ mai sau, v× thùc tiÔn cña nhu cÇu vµ tr×nh ®é c«ng nghÖ khai th¸c vµ c¨n cø vµo ®Æc tÝnh cña tµi nguyªn.

- §Ó giµnh v× lý do hiÖu qu¶ vµ c«ng nghÖ khai th¸c hiÖn t¹i ch−a cao, gi¸

trÞ tµi nguyªn cã thÓ t¨ng nhiÒu trong t−¬ng lai.

- §Ó giµnh v× ®èi t−îng tµi nguyªn cã thÓ mÊt vÜnh viÔn, kh«ng cã kh¶ n¨ng

t¸i t¹o (c¸c loµi quÝ hiÕm, cã nguy c¬ tuyÖt chñng).

• Gi¸ trÞ ®Ó giµnh (Quasi-option Value)

2.2. Gi¸ trÞ kh«ng sö dông (non - use value)

• Gi¸ trÞ ®Ó l¹i (Bequest value)

Cã nhê tr¸nh ®−îc kh¶ n¨ng biÕn mÊt cña c¸c loµi, c¸c habitat vµ ®a d¹ng sinh häc. Gi¸ trÞ ®Ó giµnh cã khi c¨n cø vµo kh¶ n¨ng biÕn mÊt cña ®èi t−îng tµi nguyªn, nhÊt lµ ®èi víi c¸c sinh vËt quÝ hiÕm, cã nguy c¬ diÖt chñng.

Lµ nh÷ng gi¸ trÞ sö dông vµ kh«ng sö dông ®Ó l¹i phôc vô cho thÕ hÖ mai

• Gia trÞ l−u tån (Existence Value)

sau, vÝ dô c¸c loµi, c¸c habitat.

Cã ®−îc tõ ý thøc l−u tån tµi nguyªn dùa trªn ®øc tin: c¸c habitat bÞ ®e do¹, c¸c loµi cã nguy c¬ tuyÖt chñng, c¸c loµi hÊp dÉn, c¸c sinh c¶nh ®Ñp, c¸c gi¸ trÞ phi vËt thÓ liªn quan ®Õn ®êi sèng v¨n hãa, tinh thÇn (truyÒn thèng, t«n gi¸o, ®øc tin, t©m linh), nh− h×nh thÓ ®¶o, c¸ voi, ®Òn, miÕu, v.v.

2.3. Ph−¬ng ph¸p ®Þnh gi¸ tµi nguyªn

B¶ng 15. §Þnh gi¸ tµi nguyªn cho c¸c lîi Ých vµ chi phÝ viÖc b¶o vÖ r¹n san h« vµ rõng ngËp mÆn ë Philippines (White, A.T. and A. Cruz - Trinidad. 1998)

KiÓu lîi Ých - chi phÝ

Kü thuËt ®Þnh gi¸ ®Ò nghÞ

I. Lîi Ých trùc tiÕp

A. LÊy ra

1. Thuû s¶n th−¬ng

m¹i Gi¸ thÞ tr−êng cña thuû s¶n ch−a chÕ biÕn

2. Tiªu dïng ®Þa

ph−¬ng Gi¸ lao ®éng ®Çu vµo thu gom hay gi¸ hµng ho¸ thay thÕ

B. Du lÞch sinh th¸i

1. Tæng thu nhËp du Gi¸ dÞch vô do du kh¸ch tr¶

lÞch

2. NghØ d−ìng

TiÒn kh¸ch ph¶i tr¶ tÝnh theo ®Þnh gi¸ liªn kÕt hay gi¸ du lÞch trän gãi.

C. Khoa häc hoÆc

gi¸o dôc Chi phÝ dù ¸n hoÆc gi¸ s¶n phÈm nghiªn cøu

D. C¶i thiÖn ®a d¹ng

sinh häc

1. Nguån gen

Gi¸ trÞ ph¸t minh cña loµi di truyÒn

2. B¶o vÖ loµi

Gi¸ trÞ s¶n phÈm cña loµi liªn quan

E. Hç trî sinh th¸i

hoÆc hÖ sinh th¸i

F. Lîi Ých phi tiªu Gi¸ thÞ tr−êng cña c¸c kho¶n lêi

thô

1. L−u tån §¸nh gi¸ møc tr¶ thay thÕ

2. Gi¸ trÞ ®Ó giµnh §¸nh gi¸ møc tr¶ thay thÕ

II. Lîi Ých gi¸n tiÕp

A. B¶o vÖ bê biÓn

1. Phßng chèng xãi lë chi phÝ thay thÕ, phßng ngõa

2. Gi¶m lò ®Þa ph−¬ng chi phÝ thay thÕ, phßng ngõa

3. T¨ng c−êng b·i Gi¸ trÞ sö h÷u, gi¸ thay thÕ

B. T¨ng phôc håi c¸

Gi¸ thÞ tr−êng c¸ ë c¸c vïng kh¸c

III. Chi phÝ (trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp)

Chi phÝ dù ¸n, chi phÝ chuÈn bÞ

A. Qu¶n lý vïng hoÆc nguån

B. ThiÖt h¹i do huû ho¹i hÖ thèng

Thay ®æi s¶n phÈm (gi¸ thÞ tr−êng), mÊt kÕ sinh nhai; chi phÝ ®Òn bï

3. TiÒm n¨ng sö dông

3.1. Ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi

Tµi nguyªn ®−îc ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sö dông cho c¸c lîi Ých ph¸t triÓn kinh

tÕ - x· héi :

- Ph¸t triÓn giao th«ng - c¶ng.

- Ph¸t triÓn du lÞch vµ dÞch vô.

- Ph¸t triÓn nghÒ c¸: ®¸nh b¾t, nu«i trång vµ dÞch vô hËu cÇn, chÕ biÕn.

- Ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ hãa.

- Ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ kh¸c.

3.2. B¶o tån tù nhiªn

Lîi Ých vµ tÇm quan träng cña c¸c khu b¶o tån rÊt to lín, bao gåm c¶ lîi Ých kinh tÕ trùc tiÕp, lîi Ých gi¸n tiÕp vµ lîi Ých lan to¶, nh−ng viÖc khai th¸c tµi nguyªn ®Ó võa ®¶m b¶o chøc n¨ng vµ yªu cÇu cña khu b¶o tån tù nhiªn mµ vÉn mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ mét vÊn ®Ò khã kh¨n, chØ cã thÓ gi¶i quyÕt th«ng qua quy ho¹ch lùa chän c¸c khu cã thÓ b¶o tån vµ quy ho¹ch hîp lý, hµi hoµ gi÷a khai th¸c vµ b¶o vÖ tµi nguyªn.

NhiÒu n−íc cã biÓn trªn thÕ giíi ®· rÊt quan t©m ®Õn quy ho¹ch vµ x©y dùng c¸c khu b¶o tån biÓn (MPA). Theo ®Þnh nghÜa cña IUCN, ®ã “lµ mét khu vùc biÓn chuyªn biÖt ®Ó b¶o vÖ vµ duy tr× ®a d¹ng sinh häc vµ c¸c tµi nguyªn

thiªn nhiªn, tµi nguyªn v¨n ho¸ ®i kÌm, ®−îc qu¶n lý b»ng luËt ph¸p hoÆc b»ng c¸c ph−¬ng thøc h÷u hiÖu kh¸c”. Tæ chøc IUCN ®· ph©n chia 6 kiÓu khu b¶o tån biÓn: Khu b¶o tån tù nhiªn nghiªm ngÆt (Strict natural reserve); Khu hoang d· (Wilderness area); V−ên Quèc gia (National park); Khu b¶o tån loµi vµ sinh c¶nh (Habitat/ spicies management area); Khu b¶o tån c¶nh quan (Protected landscape/seascape); Khu b¶o vÖ nguån lîi (Managed resources protected area). Ngoµi 6 khu b¶o tån biÓn tù nhiªn trªn, cßn co mét kiÓu khu b¶o vÖ c«ng tr×nh v¨n ho¸ (Natural monument).

§Õn nay thÕ giíi ®· cã trªn 1 300 khu b¶o tån biÓn vµ ë §«ng Nam ¸, Philippines cã 180 khu, Malaysia 40, Indonesia 29 vµ Th¸i Lan 23. ë c¸c n−íc nµy, c¸c khu b¶o tån biÓn, ngoµi c¸c gi¸ trÞ vÒ m«i tr−êng, ®a d¹ng sinh häc vµ khoa häc, ®· mang l¹i nh÷ng lîi Ých kinh tÕ to lín, ®Æc biÖt lµ du lÞch vµ thuû s¶n.

ChÝnh phñ ViÖt Nam gÇn ®©y ®· rÊt quan t©m ®Õn viÖc x©y dùng c¸c khu b¶o tån biÓn, coi ®ã lµ mét gi¶i ph¸p h÷u hiÖu b¶o vÖ tµi nguyªn, m«i tr−êng biÓn vµ lµ mét néi dung quan träng trong chiÕn l−îc b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia. Mét danh s¸ch 15 c¸c khu b¶o tån biÓn ®ang tr×nh chÝnh phñ phª duyÖt. Vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam cã tiÒm n¨ng b¶o tån rÊt lín, kh«ng chØ víi lo¹i h×nh khu b¶o tån biÓn vµ cßn víi mét sè lo¹i h×nh kh¸c. NhiÒu vòng - vÞnh cã liªn quan (n»m trong hoÆc chøa ®ùng) ®Õn c¸c khu b¶o tån tù nhiªn kh¸c nhau nh− di s¶n thÕ giíi (vÞnh H¹ Long), khu dù tr÷ sinh quyÓn (C¸t Bµ), v−ên quèc gia (C«n §¶o), c«ng viªn biÓn (Hßn Mun), khu b¶o tån biÓn, C« T« (Qu¶ng Ninh), Phó Quèc (Kiªn Giang), v.v.

3.3. An ninh quèc phßng

Vòng - vÞnh cã lîi thÕ vÒ phßng thñ vµ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng, lµ c¸c vÞ trÝ chiÕn l−îc, th−êng ®−îc sö dông lµm qu©n c¶ng, nh−ng còng lµ n¬i dÔ bÞ x©m nhËp, ®æ bé trong chiÕn tranh. Víi lîi Ých vµ gi¸ trÞ vÒ mÆt phßng thñ, vòng - vÞnh thùc sù lµ mét d¹ng tµi nguyªn quan träng ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶. Nh−ng, khã cã thÓ ®Þnh gi¸ gi¸ trÞ cho d¹ng tµi nguyªn nµy.

TiÒm n¨ng quèc phßng cña vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam lµ mét d¹ng tµi nguyªn qu©n sù, ®−îc khai th¸c vµ sö dông triÖt ®Ó trong chiÕn tranh chèng Ph¸p vµ chèng Mü. VÒ mÆt ®Þa lý häc qu©n sù, tµi nguyªn qu©n sù bao gåm c¶ c¸c yÕu tè tù nhiªn (®Þa chÊt, ®Þa h×nh, thæ nh−ìng, khÝ t−îng, thñy v¨n, thùc vËt, v.v) vµ c¸c yÕu tè nh©n v¨n (con ng−êi, søc kháe vµ tæ chøc céng ®ång, sù æn ®Þnh chÕ ®é chÝnh trÞ - ph¸p luËt, tr×nh ®é kinh tÕ, v.v). ViÖc bè trÝ c¸c c«ng tr×nh phßng thñ còng nh− lËp c¸c ph−¬ng ¸n t¸c chiÕn tr−íc hÕt ph¶i dùa vµo ®Æc ®iÓm c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ yÕu tè ®Þa h×nh, trong ®ã cã hÖ thèng vòng - vÞnh vµ khÝ t−îng - h¶i v¨n vïng bê biÓn.

- Vòng - vÞnh ven bê ViÖt Nam lµ n¬i cã thÓ ph¸t huy tèt quan hÖ ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng. Sù lín m¹nh cña quèc gia biÓn tÊt yÕu ®ßi hái ph¸t triÓn kinh tÕ biÓn g¾n liÒn víi an ninh, quèc phßng, trong ®ã cã phßng thñ bê biÓn, kiÓm so¸t mäi ho¹t ®éng trªn biÓn trong quyÒn h¹n ph¸p lý cña m×nh ®Ó gi÷ v÷ng chñ quyÒn vµ lîi Ých quèc gia trªn biÓn. Ph¸t triÓn kinh tÕ -

x· héi g¾n liÒn víi an ninh, quèc phßng vµ phßng thñ bê biÓn th«ng qua quan hÖ sö dông kh«ng gian bê, khai th¸c tµi nguyªn bê, tæ chøc céng ®ång vÒ hµnh chÝnh vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ - x· héi theo chñ tr−¬ng x©y dùng nÒn quèc phßng toµn d©n hïng m¹nh.

• Sö dông riªng rÏ

4. Ph−¬ng thøc sö dông

• Sö dông kÕt hîp

Mét d¹ng tµi nguyªn, mét lîi Ých sö dông. Tiªu biÓu nhÊt cho d¹ng sö dông nµy lµ c¸c lo¹i kho¸ng s¶n, nhiÒu ®èi t−îng nguån lîi thuû s¶n ®¸nh b¾t hoÆc nu«i trång.

- Mét d¹ng tµi nguyªn, ®a lîi Ých sö dông. C¸c tµi nguyªn n−íc, ®Êt ven biÓn ®Òu cã kh¶ n¨ng sö dông cho nhiÒu lîi Ých. N−íc ven vòng - vÞnh cho thÓ sö dông cho nu«i trång thuû s¶n, giao th«ng thuû, du lÞch, lµm muèi. §Êt ngËp n−íc vòng - vÞnh còng cã thÓ sö dông cho c¸c lîi Ých trªn, hoÆc sö dông x©y dùng c¬ së h¹ tÇng cho c«ng nghiÖp ho¸, ®« thÞ ho¸. NÕu coi hÖ sinh th¸i lµ mét d¹ng tµi nguyªn tæng hîp th× tµi nguyªn nµy cã thÓ sö dông cho nhiÒu lîi Ých kh¸c nhau. VÝ dô, hÖ sinh th¸i r¹n san h« sö dông cho du lÞch sinh th¸i, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, duy tr× nguån lîi thuû s¶n ven bê, v.v. Tuy nhiªn, d¹ng sö dông mét tµi nguyªn, ®a lîi Ých cã thÓ ph©n biÖt thµnh hai lo¹i: lo¹i sö dông cïng lóc c¸c lîi Ých mµ kh«ng m©u thÉn víi nhau (®©y lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt cÊu thµnh ph−¬ng thøc sö dông hîp lý). Lo¹i chØ sö dông cho mét môc ®Ých v× nÕu sö dông ®ång thêi cho nhiÒu lîi Ých th× chóng sÏ m©u thuÉn víi nhau.

- Mét nhãm tµi nguyªn, mét lîi Ých sö dông. Cã nh÷ng lîi Ých sö dông yªu cÇu ph¶i kÕt hîp cïng mét lóc nhiÒu d¹ng tµi nguyªn. VÝ dô, ®èi víi lîi Ých du lÞch sinh th¸i c¸c r¹n san h« th× cÇn kÕt hîp c¸c yÕu tè tµi nguyªn khÝ hËu (Êm ¸p vµ nhiÒu n¾ng), tµi nguyªn c¶nh quan (c¶nh ®Ñp, ®éc ®¸o), n−íc (trong, kh«ng bÞ « nhiÔm), v.v. §iÓn h×nh nhÊt cho tr−êng hîp nµy lµ lîi Ých ph¸t triÓn giao th«ng - c¶ng cÇn ®Õn c¶ mét nhãm tµi nguyªn ®Êt, n−íc, khÝ hËu - khÝ t−îng vµ vÞ thÕ. Còng chÝnh nhãm tµi nguyªn nµy, cã thÓ sö dông cho mét môc ®Ých hoµn toµn kh¸c, vÝ dô du lÞch sinh th¸i (cã thÓ ph¶i kÕt hîp thªm mét sè yÕu tè tµi nguyªn kh¸c).

IV. Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng -

vÞnh

1. Quan ®iÓm sö dông hîp lý tµi nguyªn

1.1. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng

Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn ®¶m b¶o l©u bÒn c¸c nguån tµi nguyªn vµ chÊt l−îng m«i tr−êng, do ®ã cho phÐp t¨ng tr−ëng kinh tÕ, ®¸p øng nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn t¹i mµ kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai (Clark J.R., 1996).

Sau nhiÒu n¨m, tµi nguyªn c¸c vòng - vÞnh ®· cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ

do t¸c ®éng cña tù nhiªn vµ con ng−êi. NhËn thøc vÒ tiÒm n¨ng vµ gi¸ trÞ sö dông cña chóng còng thay ®æi theo thêi gian. MÆt kh¸c, ¸p lùc ph¸t triÓn vµ m©u thuÉn lîi Ých sö dông ngµy cµng lín, ®ßi hái ph¶i cã mét nhËn thøc míi vÒ tµi nguyªn vòng - vÞnh ®Æt ra yªu cÇu cÊp b¸ch ph¶i dù tr÷, duy tr× vµ b¶o vÖ tµi nguyªn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ - x· héi c¸c khu vùc vòng - vÞnh, t©m ®iÓm cña kinh tÕ - x· héi d¶i ven bê. §Ó ®¶m b¶o ph¸t triÓn bÒn v÷ng, cÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®−îc:

- Kh¶ n¨ng biÕn ®éng tµi nguyªn vµ biÕn ®éng gi¸ trÞ cña chóng.

- Kh¶ n¨ng tæn thÊt, phôc håi vµ t¸i t¹o tµi nguyªn.

- Nh÷ng biÕn ®éng tù nhiªn vµ m«i tr−êng (toµn cÇu, khu vùc, ®Þa ph−¬ng) t¸c ®éng ®Õn tµi nguyªn (khÝ hËu nãng lªn, mùc n−íc d©ng cao, khÝ hËu cùc ®oan, sa båi, n«ng hãa vùc n−íc, xãi lë bê b·i vÞnh, kh¶ n¨ng nh¹t hãa, ®ôc hãa n−íc vÞnh, v.v.)

1.2. Ph¸t huy hiÖu qu¶ kinh tÕ (tæng hiÖu qu¶, chi phÝ - lîi Ých)

Bªn c¹nh môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng, hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ vÊn ®Ò quan

träng mµ sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh cÇn ®¹t ®−îc.

ë Philippines, gi¸ trÞ thu nhËp tiÒm n¨ng (USD) hµng n¨m tµi nguyªn ë mét vÞnh ven bê biÓn tÝnh theo diÖn tÝch tµi nguyªn km2 vµ nh÷ng chi phÝ qu¶n lý kÌm theo (White, A.T. and A. Cruz-Trinidad. 1998):

Thu nhËp tiÒm n¨ng:

- R¹n san h« 250.000 (trong ®ã: NghÒ c¸ 90.000; Du lÞch 75. 000; B¶o vÖ bê biÓn 60.000; §a d¹ng sinh häc 25.000.

- Rõng ngËp mÆn 120.000, trong ®ã: NghÒ c¸ 50.000; Gç 10.000; B¶o vÖ bê biÓn vµ nh÷ng ®ãng gãp kh¸c 60.000.

- NghÒ c¸ vïng n−íc bªn ngoµi kh«ng phô thuéc vµo rõng ngËp mÆn vµ r¹n san h« 10,000

-Tæng sè 380.000 USD

Chi phÝ qu¶n lý:

- Nh©n viªn lao ®éng phæ th«ng (2 ng−êi) 9.000; ®µo t¹o 5.000; Duy tr× khu b¶o vÖ 6.000; thuyÒn vµ ho¹t ®éng tuÇn tra 10.000; phæ biÕn th«ng tin 2.000; chi phÝ kh¸c 2.000

Tæng sè: 34.000 USD

Tæng lîi Ých kinh tÕ quèc gia cña Philippnines 3.5 tû USD cã tõ tµi nguyªn r¹n san h«, rõng ngËp mÆn vµ nghÒ c¸ ven bê (1996). TÝnh theo gi¸ trÞ USD trªn diÖn ªn/ hÖ sinh th¸i th×: R¹n san h« 1.35 tû/27,000 km2; Rõng ngËp mÆn 84 triÖu/ 140,000 ha; NghÒ c¸ vïng biÓn hë 1.25 tû, trong ®ã tiªu dïng (trõ c¸ san h«) 0.64 tû/ 909,000 t vµ th−¬ng m¹i 0.61 tû/879,000 t; Nu«i trång thuû s¶n biÓn vµ n−íc lî 0.83 tû/ 981,000 t.

Nh÷ng lîi Ých trªn g¾n víi ®¶m b¶o ph¸t triÓn bÒn v÷ng, nh÷ng ho¹t ®éng sö dông kh¸c, ph¶i ®¶m b¶o ®−îc nh÷ng lîi Ých nµy, kÌm theo chi phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ nh÷ng lîi Ých ph¸t sinh do ho¹t ®éng mang l¹i (chñ yÕu lµ sö dông tµi nguyªn vÞ thÕ ph¸t triÓn c¶ng bÕn, c¬ së h¹ tÇng, dÞch vô, v.v.).

M©u thuÉn lîi Ých sö dông vòng - vÞnh lµ vÊn ®Ò n¶y sinh khi xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng sö dông tµi nguyªn cho ph¸t triÓn ®a ngµnh, ®a môc tiªu. C¸c m©u thuÉn xuÊt hiÖn do tranh chÊp kh«ng gian, tranh chÊp tµi nguyªn vµ t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng qua l¹i. C¸c h×nh thøc m©u thuÉn cã thÓ xuÊt hiÖn gi÷a hai hay nhiÒu lÜnh vùc (du lÞch - nghÒ c¸ - giao th«ng) theo mét chiÒu hoÆc ®a chiÒu, cã thÓ trong néi bé mét ngµnh (nu«i trång vµ ®¸nh b¾t ®èi víi nghÒ c¸), gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, gi÷a b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn, cã thÓ m©u thuÉn xuÊt hiÖn gi÷a c¸c môc ®Ých khai th¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp, gi¸n tiÕp vµ l−u tån cña cïng mét lo¹i tµi nguyªn (TrÇn §øc Th¹nh, 1997).

1.4. Sö dông c¸c hÖ sinh th¸i

HÖ sinh th¸i lµ mét quÇn thÓ c¸c loµi ®éng thùc vËt kh¸c nhau, t−¬ng t¸c víi nhau vµ t−¬ng t¸c víi c¸c hîp phÇn tù nhiªn t¹o nªn m«i tr−êng kh«ng sinh vËt nh− ®Êt n−íc vµ dinh d−ìng. C¸c hÖ sinh th¸i cã vai trß hç trî nÒn t¶ng cho sù sèng duy tr× céng ®ång d©n c−, bao gåm lu©n chuyÓn dinh d−ìng, lµm s¹ch n−íc, läc c¸c chÊt bÈn trong kh«ng khÝ, ®iÒu hoµ h¹n h¸n, ngËp lôt vµ cho c©y tr¸i. HÇu hÕt c¸c hç trî sù sèng nµy kh«ng thÓ t¸i t¹o b»ng c«ng nghÖ.

B¶o tån vµ b¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i yªu cÇu b¶o vÖ c¶ m«i tr−êng tù nhiªn vµ quÇn x· c¸c loµi vµ ®Æc biÖt còng cÇn b¶o vÖ c¶ mèi quan hÖ gi÷a c¸c loµi. Mçi loµi phô thuéc vµo hÖ thèng hç trî tõ m«i tr−¬ng tù nhiªn, thùc vËt, ®Êt, vi sinh vËt, l−ìng c−, bß s¸t, s©u bä, t¶o vµ c¸c loµi sinh vËt trong trÇm tÝch - tÊt c¶c c¸c yÕu tè cña hÖ sinh th¸i t−¬ng t¸c ®Ó t¹o ra mét hÖ ®éng lùc t−¬ng hç. TiÕp cËn hÖ sinh th¸i ®Ó qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn nh»m b¶o vÖ c¸c hîp phÇn sinh häc vµ phi sinh häc nh− lµ mét c¸ch thøc ®¶m b¶o tÝnh trän vÑn cña c¶ hÖ. Chøc n¨ng liªn tôc cña c¸c hÖ sinh th¸i cßn phô thuéc nhiÒu vµo c¸c qu¸ tr×nh vËt lý vµ ho¸ häc diÔn ra trong hÖ. Mét t¸c ®éng ph¸ vì c©n b»ng ho¸ häc cã thÓ g©y ra c¸c t¸c ®éng cã h¹i cho c¸c hîp phÇn kh¸c cña hÖ sinh th¸i.

Khã cã thÓ x¸c ®Þnh ranh giíi cña mét hÖ sinh th¸i. Ranh giíi nµy quan träng ®Ó xem xÐt t¸c ®éng cña t¸c nh©n lªn c¸c habitat chång gèi nhau. Do ®Æc thï cña m×nh, tµi nguyªn ven bê nãi chung, tµi nguyªn vòng - vÞnh nãi riªng gÇn ®©y cã xu h−íng sö dông tiÕp cËn sö dông hÖ sinh th¸i.

1.5. TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh

Sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh, tr−íc hÕt ph¶i mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ, sau ®ã lµ lîi Ých m«i tr−êng, sinh th¸i. Qu¶n lý vòng - vÞnh, mang néi dung réng h¬n, quan t©m ®Õn b¶o vÖ tµi nguyªn, m«i tr−êng, gi¶m thiÓu « nhiÔm, dung hßa m©u thuÉn lîi Ých vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (Ackefors. H and Grip. K, 1995). V× vËy,

sö dông hîp lý vòng - vÞnh cÇn n»m trong khu«n khæ qu¶n lý tæng hîp nh»m ph¸t triÓn bÒn v÷ng vòng - vÞnh.

§¸nh gi¸ tæng hîp tµi nguyªn vµ ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p sö dông hîp lý c¸c vòng - vÞnh lµ viÖc lµm hÕt søc cÇn thiÕt sau khi ®· cã ®iÒu tra ®¸nh gi¸ lo¹i h×nh tµi nguyªn theo chuyªn ngµnh. Nh− ®· nªu, sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh, thùc chÊt còng lµ sö dông vòng - vÞnh theo c¶ nghÜa réng vµ nghÜa hÑp. C¸c nghiªn cøu ®¸nh gi¸ vµ ®Ò xuÊt khai th¸c sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh theo ph−¬ng ph¸p ®¬n ngµnh truyÒn thèng (kho¸ng s¶n, ®Êt ngËp n−íc, ®a d¹ng sinh häc, nguån thñy s¶n ®¸nh b¾t vµ nu«i trång, v.v.) t¹o ra kÕt qu¶ ®¬n lÎ, thiÕu tÝnh toµn diÖn, tÝnh hÖ thèng mµ viÖc sö dông vòng - vÞnh ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, b¶o ®¶m an ninh quèc phßng khi ®¸nh gi¸ tæng hîp tµi nguyªn nhiÒu khi trèng thiÕu tµi liÖu, hoÆc dùa trªn c¸c nhËn ®Þnh kh«ng thèng nhÊt. NhiÒu khi ®Ò xuÊt sö dông tµi nguyªn theo ®¸nh gi¸ ®¬n lÎ dÉn ®Õn tæn thÊt tµi nguyªn kh¸c vµ t¹o nªn m©u thuÉn lîi Ých sö dông gay g¾t gi÷a c¸c lÜnh vùc ph¸t triÓn c¶ng, du lÞch, nghÒ c¸, v.v. Theo c¸ch ®iÒu tra ®¸nh gi¸ ®¬n ngµnh, mét sè lo¹i h×nh tµi nguyªn cã thÓ bÞ bá sãt. Mét sè d¹ng tµi nguyªn ®a lîi Ých cã thÓ bÞ sö dông ë d¹ng lîi Ých thÊp. Mét sè lîi thÕ ph¸t triÓn cã thÓ bÞ bá qua hoÆc xem nhÑ do kh«ng cã kh¶ n¨ng sö dông tæ hîp mét sè d¹ng tµi nguyªn.

§Ó kh¾c phôc ®−îc nh÷ng tån t¹i trªn, sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh tèt nhÊt lµ tiÕp cËn víi qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh theo môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ - x· héi, ®ång thêi coi träng lîi thÕ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng. §©y còng lµ mét c¸ch ®¸nh gi¸ tæng hîp tµi nguyªn vòng - vÞnh ®Ó t×m ra lîi thÕ ph¸t triÓn víi ®Æc thï riªng trong quy ho¹ch ph¸t triÓn vµ tæ chøc l·nh thæ d¶i ven bê biÓn.

Qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn bao gåm ®¸nh gi¸ toµn diÖn, x©y dùng môc tiªu, quy ho¹ch vµ qu¶n lý hÖ thèng ven bê biÓn vµ tµi nguyªn, cã xÐt ®Õn c¸c yÕu tè truyÒn thèng, v¨n ho¸ vµ lÞch sö, m©u thuÉn lîi Ých vµ sö dông, lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc vµ ph¸t triÓn nh»m ®¹t ®−îc sö ph¸t triÓn bÒn v÷ng (UNCED, 1992).

Môc ®Ých qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn lµ qu¶n lý sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi sao cho kh«ng g©y ph−¬ng h¹i tíi tµi nguyªn, m«i tr−êng bê (Clark, 1996), mét thÓ thøc qu¶n lý cao nhÊt v× môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn nh»m duy tr× chøc n¨ng tù nhiªn vèn quý cña vïng bê biÓn, ®ã lµ chøc n¨ng m«i tr−êng, chøc n¨ng sinh th¸i vµ chøc n¨ng cung cÊp (chÝnh lµ tõ nguån tµi nguyªn). Gi÷a tµi nguyªn, m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn cã quan hÖ dÉn xuÊt chÆt chÏ. Sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, hay sö dông hîp lý vòng - vÞnh ven bê biÓn chÝnh lµ khai th¸c hiÖu qu¶ vµ l©u bÒn tµi nguyªn, b¶o vÖ ®−îc m«i tr−êng, kh«ng ph¸ vì c¸c chøc n¨ng sinh th¸i tù nhiªn nãi trªn. V× thÕ, sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh lµ mét hîp phÇn c¬ b¶n cña ph−¬ng ¸n qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn.

GÇn ®©y, cã xu thÕ tiÕn tíi qu¶n lý tæng hîp d¶i ven biÓn, nh−ng vÊn ®Ò nµy hiÖn nay vÉn n»m ë giai ®o¹n hoµn chØnh vÒ lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p, h¬n lµ nh÷ng mÉu h×nh thùc tÕ ®· ®−îc ®óc kÕt. Qu¶n lý tæng hîp d¶i ven biÓn lÊy sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµm môc ®Ých, coi träng ph¸t triÓn ®a ngµnh cã lùa chän −u

tiªn, quan t©m b¶o vÖ m«i tr−êng vµ tµi nguyªn, chó ý ®Õn dung hßa m©u thuÉn lîi Ých sö dông vµ t×m c¸ch ®−a céng ®ång tham gia qu¶n lý. §ã lµ mét ®Þnh h−íng tèt ®Ñp nh−ng viÖc thùc hiÖn cÇn cã ®ång bé c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ ngÆt nghÌo (Chua Thia - Eng, 1996) vµ lµ c¶ qu¸ tr×nh chÆt chÏ rÊt khã thùc hiÖn, nhÊt lµ ë nh÷ng thñy vùc ven bê cì lín thuéc ®Þa phËn nhiÒu ®¬n vÞ qu¶n lý hµnh chÝnh kh¸c nhau. ë ®iÒu kiÖn ViÖt Nam, mét n−íc cßn nghÌo, c¬ chÕ, chÝnh s¸ch ch−a chÆt chÏ, lç hæng th«ng tin lín, c¸t cø hµnh chÝnh nÆng nÒ, nguån ®Çu t− thiÕu bÒn v÷ng, m« h×nh qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh cßn khã kh¨n, nh−ng ®ã lµ mét h−íng tiÕp cËn kh«ng thÓ bá qua.

2. C¸c yÕu tè t¸c ®éng, chi phèi sö dông tµi nguyªn

2.1. C¸c tai biÕn tù nhiªn

C¸c tai biÕn tù nhiªn g©y thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ, thËm chÝ c¶ con ng−êi vµ t¹o ra c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng khi ho¹t ®éng sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. V× vËy, phßng tr¸nh vµ gi¶m nhÑ thiªn tai cÇn ®−îc quan t©m s©u s¾c khi sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. Theo nguån gèc ph¸t sinh, cã thÓ ph©n lo¹i thµnh: tai biÕn ®Þa chÊt bao gåm tai biÕn néi sinh (®éng ®Êt, nøt ®Êt, sãng thÇn...) vµ tai biÕn ngo¹i sinh (sa båi, xãi s¹t lë, tr−ît ®Êt, lë ®¸, c¸t bay, c¸t ch¶y, phãng x¹ tù nhiªn...) vµ tai biÕn khÝ hËu - thñy v¨n (b·o, lèc, n−íc d©ng trong b·o, enso, nhiÔm mÆn, ngät hãa, ngËp lôt, sãng lín...). ViÖc ®¸nh gi¸ tai biÕn tù nhiªn bao gåm c¸c vÊn ®Ò quy m« ph©n bè, møc ®é biÓu hiÖn (cÊp diÔn, tr−êng diÔn, tiÒm Èn, béc ph¸t) vµ møc ®é nguy h¹i cña nguy biÕn liªn quan ®Õn qui m« sö dông vòng - vÞnh dùa theo c¸c kÞch b¶n ph¸t triÓn øng víi c¸c ph−¬ng ¸n cô thÓ. C¸c gi¶i ph¸p øng sö tai biÕn cÇn ph¶i ®−îc chØ ra khi nghiªn cøu tõng vòng - vÞnh cô thÓ ®Ó nÐ tr¸nh (thay ®æi môc tiªu hoÆc qui m« sö dông), ®Ò phßng (gi¶i ph¸p qui ho¹ch c«ng tr×nh vµ ph−¬ng thøc sö dông phï hîp), chÕ ngù (chñ ®éng phßng chèng b»ng c¸c c«ng tr×nh cô thÓ) hoÆc thËm chÝ lo¹i bá ®èi víi tai biÕn ngo¹i sinh qui m« nhá.

2.2. T×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn vµ nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh

Th«ng tin vÒ t×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn lµ c¨n cø quan träng ®Ó khai th¸c sö dông hîp lý chóng, ®iÒu tra qua hÖ thèng tµi liÖu l−u tr÷ cña c¸c c¬ quan qu¶n lý, ®iÒu tra nh©n d©n vµ kh¶o s¸t trùc tiÕp. Gièng nh− ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn, viÖc ®¸nh gi¸ t×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn còng cÇn cã quan ®iÓm më réng, ®¸nh gi¸ c¶ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn tµi nguyªn sö dông gi¸n tiÕp vµ tµi nguyªn l−u tån nh»m hiÓu biÕt râ vÒ hiÖn tr¹ng khai th¸c, sö dông, ®¸nh gi¸ nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc, bÊt hîp lý vµ ph©n tÝch nguyªn nh©n suy gi¶m, c¹n kiÖt tµi nguyªn. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ:

- §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng khai th¸c, sö dông: ®èi t−îng tµi nguyªn sö dông,

môc ®Ých, hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi.

- C¹n kiÖt, suy gi¶m tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng, hiÖu qu¶ thÊp do c«ng nghÖ,

kü thuËt khai th¸c sö dông thÊp hoÆc sö dông sai môc ®Ých.

ro do thiªn tai vµ sù cè kü thuËt.

- C¬ chÕ qu¶n lý vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý, sö dông (hîp lý, ch−a hîp lý). QuyÒn së h÷u vµ quyÒn khai th¸c sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh. Nh÷ng c¨n cø vÒ thuÕ tµi nguyªn, t− duy tµi nguyªn vµ m«i tr−êng trong luËt ®Çu t−.

ViÖc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh (nguån, hiÖn tr¹ng, dù b¸o vµ gi¶i ph¸p øng sö) ®èi víi vòng - vÞnh khi khai th¸c tµi nguyªn cÇn ph¶i chó ý ®Õn hai mÆt: mÆt ph¸t sinh do khai th¸c tµi nguyªn vµ mÆt t¸c ®éng ®Õn qu¸ tr×nh khai th¸c, sö dông tµi nguyªn. Nguån t¸c ®éng m«i tr−êng cã thÓ do ho¹t ®éng kinh tÕ, d©n sinh t¹i chç, cã thÓ tõ l−u vùc th−îng nguån (kim lo¹i nÆng, thuèc trõ s©u...), cã thÓ tõ biÓn vµo (dÇu mì), hoÆc ®¬n thuÇn do con ng−êi g©y ra, hoÆc con ng−êi t¸c ®éng vµo qu¸ tr×nh tù nhiªn g©y ra.

HiÖn tr¹ng m«i tr−êng cña mét vòng - vÞnh bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò: « nhiÔm (chÊt th¶i r¾n, chÊt th¶i láng, kh«ng khÝ) ®−îc ph©n lo¹i theo thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt chÊt g©y « nhiÔm vµ t¸c ®éng cña nã ®Õn m«i tr−êng ®Êt, n−íc, kh«ng khÝ, tíi c¸c hÖ sinh th¸i vµ con ng−êi; Khai th¸c qu¸ møc vµ c¹n kiÖt tµi nguyªn, c¸c h×nh thøc khai th¸c hñy diÖt, hñy ho¹i c¶nh quan vµ habitat; C¸c sù cè m«i tr−êng xuÊt hiÖn do c¸c rñi ro kü thuËt (trµn hãa chÊt, trµn dÇu) do c¸c tai biÕn tù nhiªn bÊt th−êng g©y ra (b·o lôt, n−íc d©ng) « nhiÔm, hñy ho¹i c¶nh quan, xãi lë bê biÓn..., hoÆc do mét sè sù cè xuÊt hiÖn do c¶ hai nh©n t¸c con ng−êi vµ tù nhiªn, mµ ®iÓn h×nh lµ thñy triÒu ®á vµ n¹n t¶o ®éc.

Dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng, thùc chÊt tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng chiÕn l−îc cho vòng - vÞnh theo c¸c kÞch b¶n ph¸t triÓn dù ®Þnh vµ dùa trªn nÒn m«i tr−êng hiÖn t¹i vµ b¶n chÊt ®éng lùc vµ tiÕn hãa tù nhiªn cña vòng - vÞnh.

Gi¶i ph¸p øng sö ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh khi sö dông thñy vùc cã thÓ bao gåm nhiÒu ph−¬ng c¸ch kh¸c nhau: nÐ tr¸nh, chÊp nhËn, ng¨n ngõa, gi¶m thiÓu.

2.3. HiÖn tr¹ng vµ nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x∙ héi vµ tæ chøc l∙nh thæ

§Ó sö dông hîp lý tµi nguyªn, cÇn ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøu vµ ®¸nh gi¸ vÒ hiÖn tr¹ng vµ ¸p lùc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi theo qui ho¹ch ng¾n h¹n (®Õn n¨m 2010) vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn dµi h¹n (®Õn n¨m 2020, hoÆc dµi h¬n) vµ nhu cÇu khai th¸c, sö dông tµi nguyªn, nhu cÇu n¨ng lùc qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn. Sö dông khai th¸c tµi nguyªn ph¶i phï hîp víi kh¶ n¨ng ®Çu t− vèn, tr×nh ®é khoa häc kü thuËt c«ng nghÖ vµ n¨ng lùc qu¶n lý ®Ó tr¸nh l·ng phÝ tµi nguyªn vµ g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng

Th«ng tin kinh tÕ - x· héi cã thÓ thu thËp tõ nh÷ng nguån ®· cã l−u tr÷ ë c¸c c¬ quan qu¶n lý, nghiªn cøu, tõ ®iÒu tra céng ®ång (pháng vÊn trùc tiÕp, lËp

phiÕu th¨m dß) vµ kh¶o s¸t thùc tÕ. Néi dung nghiªn cøu vµ ®¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cÇn bao hµm nh÷ng th«ng tin c¬ b¶n vÒ: d©n sè vµ nguån lùc lao ®éng; c¬ së h¹ tÇng; ngµnh nghÒ kinh tÕ; v¨n hãa, truyÒn thèng lÞch sö; t«n gi¸o, phong tôc, tËp qu¸n vµ ®Æc ®iÓm truyÒn thèng khai th¸c, sö dông vòng - vÞnh; ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña céng ®ång. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò chung nhÊt cÇn ph¶i cã khi nghiªn cøu kinh tÕ - x· héi mét vïng. Tuy nhiªn, theo ®Þnh h−íng sö dông mét vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam, rÊt cÇn thiÕt ph¶i nhÊn m¹nh mét vµi vÊn ®Ò nh− t«n gi¸o, phong tôc tËp qu¸n cña c− d©n biÓn vµ quyÒn sö dông mÆt n−íc vµ ®Êt ngËp n−íc. Ng−êi n«ng d©n ®· cã LuËt §Êt ®ai nh−ng ng−êi ng− d©n ch−a cã luËt vÒ mÆt n−íc vµ quyÒn sö dông ®Êt ngËp n−íc ®èi víi hä cßn lµ vÊn ®Ò trõu t−îng vµ rÊt kh¸c nhau ë c¸c ®Þa ph−¬ng. Cã ®Òn bï ®Êt ®ai cho ng−êi n«ng d©n khi ®Êt ®−îc sö dông vµo môc tiªu kh¸c, nh−ng ch−a cã ®Òn bï cho ng−êi ng− d©n khi mµ thñy vùc hä khai th¸c nghÒ c¸ tõ nhiÒu ®êi ®−îc sö dông vµo môc ®Ých kh¸c.

X¸c ®Þnh ph¹m vi kh«ng gian ®Ó ®¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi khi sö dông mét vòng - vÞnh còng lµ mét vÊn ®Ò mÒm máng. §iÒu nµy phô thuéc kh«ng chØ vµo qui m« sö dông vòng - vÞnh mµ cßn liªn quan ®Õn ph¹m vi l−u vùc t¸c ®éng vµ chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng vÊn ®Ò khai th¸c tµi nguyªn vµ t¸c ®éng m«i tr−êng n¶y sinh tõ vòng - vÞnh. VÝ dô, ®èi víi sö dông vÞnh Ch©n M©y ë Thõa Thiªn HuÕ, mét vòng kh¸ nhá thuéc huyÖn Phó Léc, nh−ng nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi lan to¶ l¹i rÊt réng liªn quan ®Õn ®Çm ph¸ Tam Giang - CÇu Hai vµ L¨ng C«, khu b¶o tån biÓn H¶i V©n - S¬n Chµ vµ c¶ tØnh Thõa Thiªn HuÕ.

3. Gi¶i ph¸p sö dông hîp lý vµ qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh

§Ó cã thÓ sö dông hîp lý vµ qu¶n lý bÒn v÷ng tµi nguyªn vòng - vÞnh, rÊt cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng nguån t− liÖu vµ qu¶n lý th«ng tin tèt vÒ tµi nguyªn. Nguån t− liÖu cã ®−îc nhê tiÕn hµnh ®iÒu tra c¬ b¶n cã hÖ thèng, tµi liÖu ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ kÌm theo, tµi liÖu gi¸m s¸t, quan tr¾c ®−îc cËp nhËt th−êng xuyªn. ViÖc qu¶n lý th«ng tin cÇn d−íi d¹ng data base: sè liÖu thèng kª, ph©n bè kh«ng gian (GIS).

3.2. Quy ho¹ch qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh

ViÖc x©y dùng ch−¬ng tr×nh qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh ®−îc tiÕn hµnh khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc môc tiªu vµ néi dung sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, m« h×nh qu¶n lý víi nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc lùa theo c¸c b−íc sau ®©y:

- LËp ph−¬ng ¸n qu¶n lý: ®¸nh gi¸ th«ng tin, bæ sung th«ng tin cßn thiÕu, x¸c ®Þnh néi dung sö dông hîp lý, c¸c hµnh ®éng, dù ¸n sö dông, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn. X¸c ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò qu¶n lý t−¬ng øng.

- LËp kÕ ho¹ch cho ch−¬ng tr×nh qu¶n lý: x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò −u tiªn, x©y dùng c¸c kÕ ho¹ch thùc hiÖn c¸c dù ¸n sö dông, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn theo qui ho¹ch kh«ng gian vµ tiÕn ®é x¸c ®Þnh, lùa chän chiÕn l−îc vµ ph−¬ng thøc thùc hiÖn.

- Thùc hiÖn qu¶n lý: thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng ph¸t triÓn (c¸c dù ¸n kinh tÕ khai th¸c sö dông tµi nguyªn, b¶o vÖ tµi nguyªn, m«i tr−êng vµ phßng chèng « nhiÔm). Thi hµnh luËt ph¸p vµ c¸c chÝnh s¸ch ®Ó ®¶m b¶o sù thµnh c«ng dù ¸n. TiÕn hµnh gi¸m s¸t c¸c hµnh ®éng ph¸t triÓn, bao gåm c¶ gi¸m s¸t tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng tµi nguyªn, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn tµi nguyªn. §iÒu chØnh ph−¬ng ¸n vµ kÕ ho¹ch ch−¬ng tr×nh qu¶n lý.

- §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ ch−¬ng tr×nh qu¶n lý: nh»m ph©n tÝch hiÖu qu¶ thµnh c«ng vµ nh÷ng ®iÒu ch−a thµnh c«ng, ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña tiÕn tr×nh vµ nh÷ng vÊn ®Ò n¶y sinh. X¸c ®Þnh l¹i vµ ®iÒu chØnh m« h×nh, ph¹m vi néi dung qu¶n lý tµi nguyªn lång ghÐp víi b¶o vÖ m«i tr−êng vòng - vÞnh.

3.3. TriÓn khai c¸c dù ¸n ®Çu t− khai th¸c sö dông vµ b¶o vÖ, ph¸t triÓn tµi

nguyªn

C¸c dù ¸n khai th¸c, sö dông, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn n»m trong quy ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi khu vùc. Chóng cÇn ®−îc x¾p xÕp theo thø tù −u tiªn vÒ sö dông kh«ng gian vòng - vÞnh, tr×nh tù thêi gian thùc hiÖn. §−¬ng nhiªn, do søc hót kh¸c nhau vµ kh¶ n¨ng ®¸p øng cña c¸c nhµ ®Çu t−, tr×nh tù vµ quy m« c¸c dù ¸n cã thÓ thay ®æi Ýt nhiÒu, nh−ng kh«ng thÓ ph¸ vì quy ho¹ch ®· ®Þnh. C¸c dù ¸n ®−îc thùc hiÖn còng cÇn nghiªm chØnh chÊp hµnh quy ®Þnh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng.

3.4. Thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý

Qu¶n lý vòng - vÞnh thùc sù lµ mét ch−¬ng tr×nh thèng nhÊt bao gåm c¸c dù ¸n ph¸t triÓn cã khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn ë møc ®é kh¸c nhau, c¸c dù ¸n b¶o tån tù nhiªn, b¶o vÖ m«i tr−êng, hç trî céng ®ång. Trong khu«n khæ chung, c¸c gi¶i ph¸p thùc hiÖn qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn cÇn n»m trong khu«n khæ chung cña qu¶n lý t«ng hîp vòng - vÞnh, bao gåm:

qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh cã hiÖu qu¶.

- C¸c gi¶i ph¸p t¨ng c−êng hiÖu lùc cña luËt ph¸p, chÝnh s¸ch ®¶m b¶o cho sù thµnh c«ng cña ch−¬ng tr×nh qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh.

- C¸c gi¶i ph¸p vÒ gi¸o dôc, th«ng tin tuyªn truyÒn nh»m n©ng cao ý thøc vµ thay ®æi hµnh vi cña céng ®ång phï hîp víi môc tiªu vµ lîi Ých qu¶n lý, sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh.

- C¸c gi¶i ph¸p nh»m thu hót ®Çu t− vµ ®Çu t− bÒn v÷ng vµo c¸c dù ¸n

theo kÕ ho¹ch ®· ®Þnh.

- C¸c gi¶i ph¸p nh»m thóc ®Èy vµ t¨ng c−êng hîp t¸c, liªn kÕt gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, gi÷a c¸c ngµnh trong ph¹m vi nh÷ng ng−êi cïng h−ëng dông lîi Ých sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh.

Tuy nhiªn cÇn chän lùa vµ chuÈn bÞ tèt nh÷ng gi¶i ph¸p, biÖn ph¸p phï hîp víi b¶n chÊt vòng - vÞnh, t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi ®Þa ph−¬ng vµ hiÖn tr¹ng khai th¸c sö dông tµi nguyªn vµ ®ñ tÝnh kh¶ thi ®Ó cã thÓ ®−îc chÊp nhËn.

VÒ thÓ chÕ, cÇn ph©n ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn biÓn nãi chung, vòng - vÞnh nãi riªng cña c¸c c¬ quan chøc n¨ng. Thµnh lËp Côc B¶o vÖ Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn ë Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng vµ c¸c bé phËn qu¶n lý t−¬ng øng ë c¸c cÊp ®Þa ph−¬ng cã biÓn. Ph©n cÊp qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn biÓn, ven biÓn tõ trung −¬ng, tØnh thµnh ®Õn cÊp huyÖn vµ x·. N©ng cao vai trß qu¶n lý theo l·nh thæ tµi nguyªn ven biÓn cña c¸c ®Þa ph−¬ng. X¸c ®Þnh c¬ cÊu tæ chøc theo c¸c vÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ven biÓn nh−: qu¶n lý c¸c nh©n tè g©y t¸c ®éng tõ trªn bê vÞnh, trong vÞnh, xuyªn biªn giíi - l·nh thæ, qu¶n lý chÊt l−îng m«i tr−êng, qu¶n lý vµ b¶o vÖ c¸c habitat vµ c¸c hÖ sinh th¸i, qu¶n lý vµ b¶o vÖ ®Êt ngËp n−íc vµ c¶nh quan vòng - vÞnh, phßng chèng suy tho¸i vµ øng cøu c¸c sù cè m«i tr−êng g©y tæn h¹i ®Õn tµi nguyªn.

VÒ chÝnh s¸ch, cÇn x©y dùng, bæ sung vµ hoµn chØnh c¸c v¨n b¶n ph¸p quy, cã v¨n b¶n vÒ qu¶n lý tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ven bê biÓn. X©y dùng chiÕn l−îc vµ c¸c ch−¬ng tr×nh −u tiªn liªn quan ®Ó kiÓm so¸t t×nh tr¹ng khai th¸c qu¸ møc, suy tho¸i tµi nguyªn, thiªn tai vµ sù cè m«i tr−êng g©y tæn h¹i ®Õn tµi nguyªn vòng - vÞnh. X©y dùng c¸c kÕ ho¹ch hµnh ®éng vµ c¸c chiÕn l−îc b¶o vÖ m«i tr−êng vµ tµi nguyªn ven biÓn, t¹o lËp c¸c ®iÒu kho¶n quan träng vµ ®Æc thï cña ®iÒu kiÖn ven bê biÓn trong luËt m«i tr−êng söa ®æi. Ph¸t huy mÆt m¹nh cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®èi víi b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ven biÓn, coi chi phÝ b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng thµnh mét h¹ng môc quan träng trong c¸c dù ¸n ®Çu t− vµ ph¸t triÓn.

T¨ng c−êng n©ng cao n¨ng lùc qu¶n lý cho c¸c c¬ quan nghiªn cøu, qu¶n lý tµi nguyªn ven biÓn. Tõng b−íc kh¾c phôc t×nh tr¹ng l¹c hËu, thiÕu ®ång bé vÒ ph−¬ng ph¸p, thiÕt bÞ quan tr¾c, ph©n tÝch, quy chuÈn vÒ tr×nh ®é, néi dung vµ ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o c¸n bé.

KiÓm tra vµ b¶o vÖ an ninh tµi nguyªn, t¨ng c−êng thanh tra, gi¸m s¸t vµ xö ph¹t hµnh chÝnh vi ph¹m b¶o vÖ tµi nguyªn ven biÓn. Ph¸t hiÖn vµ kÞp thêi xö lý c¸c vô vi ph¹m nh− sö dông c¸c h×nh thøc khai th¸c huû ho¹i tµi nguyªn (dïng m×n, ®iÖn, ho¸ chÊt ®éc h¹i, v.v), hµng h¶i hoÆc neo ®Ëu trong c¸c vïng b¶o vÖ nghiªm ngÆt, v.v. Phèi hîp tèt c«ng t¸c qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn vòng - vÞnh nh− tµi nguyªn vµ m«i tr−êng, du lÞch, thuû s¶n, giao th«ng, gi÷a c¸c lùc l−îng d©n sù vµ an ninh quèc phßng (c¶nh s¸t biÓn, h¶i qu©n vµ bé ®éi biªn phßng).

Thùc hiÖn tèt ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ tµi nguyªn, quan tr¾c, gi¸m s¸t vµ c¶nh b¸o nh÷ng biÕn ®éng vÒ tµi nguyªn vòng - vÞnh. Thùc hiÖn ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng vµ c¸c dù ¸n qu¶n lý, b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng. Thùc hiÖn nghiªm tóc ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng cho c¸c quy ho¹ch, dù ¸n ph¸t triÓn. Thùc hiÖn kiÓm tra vµ gi¸m s¸t nghiªm luËt c¸c yªu cÇu ®Æt ra trong b¸o c¸o ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng vòng - vÞnh khi triÓn khai dù ¸n. §Çu t− thÝch ®¸ng cho c¸c dù ¸n qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng nh− xö lý c¸c chÊt th¶i, phôc håi habitat vµ c¸c hÖ sinh th¸i, x©y dùng c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn biÓn, hç trî céng ®ång trong b¶o vÖ m«i tr−êng ven biÓn, v.v .

N©ng cao tr¸ch nhiÖm c¸c cÊp qu¶n lý vµ ý thøc céng ®ång. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng vïng bê biÓn gÇn ®©y ®−îc quan t©m vµ ®−îc ®Ò cËp ®Õn nhiÒu trong c¸c v¨n b¶n nghÞ quyÕt vµ chØ thÞ. Nh−ng trªn thùc tÕ, b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ven biÓn ch−a biÕn thµnh nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña c¸c cÊp qu¶n lý c¬ së. NhiÒu dù ¸n ®Çu t− vµ ph¸t triÓn ven biÓn ch−a quan t©m ®óng møc tíi qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn vòng - vÞnh. CÇn t¨ng c−êng th«ng tin tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ý thøc tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ tµi nguyªn vòng - vÞnh .

T¨ng c−êng hîp t¸c quèc tÕ ®Ó héi nhËp vµ thùc thi c¸c c«ng −íc ViÖt Nam ®· ký liªn quan ®Õn m«i tr−êng ven biÓn, gi¸m s¸t nguån th¶i xuyªn biªn giíi, tham kh¶o kinh nghiÖm, tranh thñ sù hç trî, khuyÕn khÝch hßa nhËp c¸c ch−¬ng tr×nh quèc tÕ vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng vïng ven bê biÓn.

3.4. Gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸

Tµi nguyªn vòng - vÞnh lµ c¸c thùc thÓ tån t¹i kh¸ch quan nh−ng gi¸ trÞ sö dông vµ tiÒm n¨ng cña chóng phô thuéc vµo kh¶ n¨ng hiÓu biÕt, ®¸nh gi¸, vµo nhu cÇu thùc tiÔn cã tÝnh thêi ®iÓm lÞch sö vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn c«ng nghÖ khai th¸c, sö dông. VÝ dô, than n©u n»m s©u d−íi ®ång b»ng s«ng Hång tr÷ l−îng hµng tØ tÊn cã gi¸ trÞ lín nh−ng hiÖn t¹i ch−a cã tiÒm n¨ng sö dông. MÆt n−íc c¸c vÞnh ven bê cã gi¸ trÞ nu«i trång biÓn lín nh−ng chØ gÇn ®©y míi trë thµnh tiÒm n¨ng thùc tÕ. V× thÕ, viÖc ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn cña mét thñy vùc phôc vô sö dông hîp lý vµ bÒn v÷ng, kh«ng chØ tÝnh ®Õn c¸c lîi Ých tr−íc m¾t.

3.5. M« h×nh sö dông hîp lý

- Môc ®Ých cña m« h×nh lµ ph¸t huy tiÒm n¨ng tæng hîp cña tµi nguyªn nh»m mang l¹i hiÖu qu¶ cao vÒ kinh tÕ - x· héi vµ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng, gi¶m thiÓu t¸c ®éng m«i tr−êng, gi¶m thiÓu m©u thuÉn lîi Ých sö dông, chèng suy tho¸i vµ c¹n kiÖt tµi nguyªn nh»m ®¶m b¶o ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

- B¶n chÊt cña m« h×nh lµ x¸c ®Þnh cÊu tróc vµ tû träng ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ chñ ®¹o nh− giao th«ng, c¶ng - du lÞch - thuû s¶n vµ t−¬ng quan hîp lý gi÷a kinh tÕ vµ quèc phßng an ninh vµ ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ tù nhiªn.

• Néi dung, cÊu tróc m« h×nh.

• Gi¶i ph¸p thùc hiÖn m« h×nh.

KÕt cÊu cña mét m« h×nh sö dông tµi nguyªn mét vòng - vÞnh cô thÓ sÏ lµ:

Cã mét nguyªn t¾c chung cho sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh vµ ph¸t huy tèi ®a lîi Ých kinh tÕ, b¶o vÖ m«i tr−êng, tr¸nh khai th¸c c¹n kiÖt tµi nguyªn, t¹o ra kh¶ n¨ng t¸i t¹o tµi nguyªn. Tuy nhiªn kh«ng cã mét m« h×nh chung vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn cho tÊt c¶ c¸c vòng - vÞnh ven bê, mµ ph¶i tuú thuéc vµo tiÒm n¨ng tµi nguyªn vµ b¶n chÊt tù nhiªn cña mçi vòng - vÞnh.

KÕt luËn

- Vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc hiÓu lµ “mét phÇn cña biÓn lâm vµo lôc ®Þa hoÆc do ®¶o ch¾n t¹o thµnh mét vïng n−íc khÐp kÝn ë møc ®é nhÊt ®Þnh mµ trong ®ã ®éng lùc biÓn thèng trÞ”. Vòng - vÞnh lµ mét nhãm thuû vùc ®éc lËp, kh¸c víi c¸c vïng cöa s«ng vµ ®Çm ph¸, Ýt nhÊt lµ vÒ h×nh th¸i. Vòng - vÞnh ven bê biÓn th−êng cã ®é mÆn vµ ®é trong cao vµ ®iÒu kiÖn thuû ®éng lùc biÓn thèng trÞ, hoµn l−u n−íc tèt vµ møc ®é trao ®æi n−íc víi vïng biÓn bªn ngoµi rÊt kh¸c nhau. Tuy nhiªn, vÒ h×nh th¸i, tån t¹i nh÷ng d¹ng chuyÓn tiÕp víi vïng cöa s«ng vµ ®Çm ph¸ do c¸c yÕu tè ®éng lùc ngo¹i sinh chi phèi.

- Kh¸i niÖm vòng - vÞnh ven bê biÓn nãi chung, dùa vµo c¶ kÝch th−íc vµ cÊu t¹o bê, cã thÓ ph©n chia thµnh: vÞnh ven bê (bay), vÞnh bê ®¸ (embayment) vµ vông - vòng (shelter - bight). Trong tr−êng hîp kÝch th−íc nhá vông - vòng, kh«ng cã sù ph©n biÖt bê ®¸ hay bê båi tô −u thÕ.Theo kÝch th−íc vµ quy m« ph©n bè, cã thÓ nhËn thÊy tÝnh ph©n cÊp cña vòng - vÞnh theo thø tù nhá dÇn cÊp vÞnh biÓn (Gulf), cÊp vÞnh ven bê (bay) vµ vông (hoÆc vòng) (bight and shelter).

- TÝnh chÊt ®ãng kÝn vòng - vÞnh chñ yÕu do cÊu t¹o ®Þa chÊt bê vµ ®éng lùc néi sinh g©y nªn, ®éng lùc ngo¹i sinh ®ãng vai trß tham gia. C¸c yÕu tè h×nh th¸i c¬ b¶n cña mét vòng - vÞnh gåm bê vÞnh, mòi nh«: lßng vòng - vÞnh, cöa vòng - vÞnh, ®¶o ch¾n hoÆc ®¶o n»m trong vÞnh. C¸c d¹ng ®Þa h×nh c¬ b¶n, vÒ nguån gèc ph¸t sinh thuéc vÒ hai nhãm chÝnh: nhãm c¸c d¹ng ®Þa h×nh kÕ thõa Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña qu¸ tr×nh biÓn vµ nhãm h×nh thµnh do c¸c qu¸ tr×nh biÓn hiÖn t¹i. §iÒu kiÖn ®éng lùc biÓn (sãng, thuû triÒu, dßng ch¶y vµ dao ®éng mùc n−íc biÓn) vµ ®é mÆn biÓn thèng trÞ trong vòng - vÞnh.

- PhÇn lín c¸c vòng - vÞnh cã nguån cung cÊp båi tÝch h¹n chÕ, tõ c¸c s«ng suèi nhá lôc ®Þa ®−a ra, tõ di chuyÓn ngang tõ ®¸y vµo bê vµ nguån ph¸ huû ®¸ gèc tõ c¸c mòi nh«. M«i tr−êng trÇm tÝch kh¸ ®a d¹ng víi c¸c d¹ng chÝnh nh− b·i biÓn, b·i triÒu (cã thÓ cã hoÆc phæ biÕn b·i lÇy só vÑt), cöa s«ng, l¹ch triÒu vµ lßng vÞnh. Khi ®éng lùc sãng thèng trÞ, trÇm tÝch h¹t th« c¸t vµ bét lín lµ thµnh phÇn chñ yÕu. Khi thuû triÒu thèng trÞ, trÇm tÝch cã thµnh phÇn rÊt phøc t¹p, mÆc dï hîp phÇn mÞn chiÕm −u thÕ

- NhiÒu tr−êng hîp vòng - vÞnh lµ c¸c hÖ sinh th¸i - ®éng lùc ®éc lËp ven bê, nh−ng phÇn lín, chóng lµ tæ hîp cña mét sè tiÓu hÖ sinh th¸i, nh−ng rÊt ®Æc tr−ng cho ®iÒu kiÖn vòng - vÞnh, vÝ dô: HST r¹n san h«, HST th¶m cá biÓn, HST b·i c¸t biÓn vµ HST ®¸y cøng.

- HÖ thèng vòng - vÞnh ven bê biÓn ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh trong biÓn tiÕn Holocen. Tuy nhiªn, sù ph¸t triÓn, tiÕn ho¸ cña chóng rÊt kh¸c nhau. Cã thÓ ph©n biÖt thµnh ba nhãm: nhãm thu hÑp dÇn, nhãm më réng dÇn, nhãm t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Cïng víi sù ph¸ huû dÇn mòi nh« ®¸ gèc vµ båi tô bê vÞnh, nãi chung, vòng - vÞnh cã xu thÕ hÑp dÇn, n«ng dÇn vµ san b»ng ®Þa h×nh ®¸y.

- Vòng - vÞnh xuÊt hiÖn däc theo chiÒu dµi bê vµ c¸c ®¶o lín. Thèng kª cho biÕt ven bê biÓn ViÖt Nam cã 48 c¸i vµ tæng diÖn tÝch kho¶ng 3 997,5 km2. Ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ 8 nhãm chØ tiªu ®éng lùc - h×nh th¸i cho thÊy: kÝch th−íc vòng -

vÞnh gåm 4 nhãm kh¸ ®Òu vÒ tû lÖ: diÖn tÝch rÊt nhá d−íi 10 km2 (23%); nhá 10 - 50 km2 (35%); trung b×nh 50 - 100 km2 (13%); lín trªn 100 km2 (29%). §é s©u vòng - vÞnh ®−îc ph©n chia thµnh 4 cÊp: rÊt lín trªn 25m (6%); lín 15m - 25m (29%); trung b×nh 5m - 15m (48%), nhá d−íi 5m (17%). Nhãm ®é s©u trung b×nh phæ biÕn nhÊt. H×nh th¸i vòng - vÞnh gåm 2 nhãm ®¼ng th−íc (77%) vµ kÐo dµi (23%). H×nh thøc t¹o vòng - vÞnh do mòi nh« ®¸ gèc chiÕm −u thÕ (85,5%) vµ Ýt h¬n lµ do ®¶o ch¾n hçn hîp (14,5%). Møc ®é ®ãng kÝn, theo møc ®é trao ®æi n−íc víi biÓn, ®−îc chia thµnh 5 cÊp: rÊt hë (19%), hë (46%), nöa kÝn (29%), gÇn kÝn (2%) vµ rÊt kÝn (4%). Thñy triÒu t¹i c¸c vòng - vÞnh cã thÓ ph©n biÖt triÒu lín (macrotide - 29%); triÒu võa (mesotide - 6%) vµ triÒu nhá (microtide), trong ®ã nhãm triÒu nhá, biªn ®é d−íi 2m chiÕm −u thÕ (65%). CÊu t¹o th¹ch häc bê ®−îc ph©n thµnh ba nhãm −u thÕ: bê c¸t (52%), bê bïn (2%) vµ bê ®¸ gèc (44%). S«ng ®æ vµo vòng - vÞnh ®−îc ph©n thµnh hai nhãm kh«ng ®¸ng kÓ (52%) vµ ®¸ng kÓ (48%).

- Cã thÓ ph©n hÖ thèng vòng - vÞnh ven bê thuéc 4 vïng ®Þa lý cã c¸c ®Æc tr−ng riªng biÖt. Sù ph©n bè ®a d¹ng trªn nhiÒu vïng ®Þa lý lµm ®a d¹ng thªm c¸c gi¸ trÞ tµi nguyªn cña hÖ thèng vòng - vÞnh ViÖt Nam. Vïng 1: ven bê B¾c Bé, cÊu tróc ®Þa chÊt ¶nh h−ëng lín ®Õn h×nh th¸i vòng - vÞnh, thuû triÒu ®ãng vai trß ®éng lùc chñ ®¹o, vai trß s«ng - suèi ®æ vµo vòng - vÞnh kh¸ lín; Vïng 2: bê biÓn B¾c Trung bé, bê c¸t t¹o vòng - vÞnh lµ chñ yÕu, ®éng lùc sãng ®ãng vai trß chñ yÕu, s«ng suèi ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh; Vïng 3: Nam Trung bé, tËp trung vòng - vÞnh, vai trß bê ®¸ t¹o vòng - vÞnh quan träng nhÊt, ®éng lùc sãng lín, triÒu nhá, vai trß cña s«ng nhá vµ gi¶m dÇn vÒ phÝa nam; Vïng 4: c¸c ®¶o phÝa nam, −u thÕ bê ®¸, vai trß cña sãng rrÊt lín, cña triÒu nhá vµ cña s«ng suèi gÇn nh− kh«ng ®¸ng kÓ.

- §Ó sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, cÇn tiÕn hµnh kiÓm kª ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Çy ®ñ, toµn diÖn tµi nguyªn vòng - vÞnh nh− lµ mét hÖ thèng. Ngoµi ®¸nh gi¸ tµi nguyªn phi sinh vËt vµ sinh vËt theo nguån gèc ph¸t sinh truyÒn thèng, cÇn ®¸nh gi¸ tµi nguyªn m«i tr−êng vòng - vÞnh vµ g¾n t− duy tµi nguyªn víi m«i tr−êng, b¶o vÖ m«i tr−êng.

- §Ó sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh, cÇn ¸p dông c¸ch ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ tµi nguyªn theo ph−¬ng ph¸p míi: gi¸ trÞ sö dông, bao gåm c¸c gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp, gi¸ trÞ sö dông gi¸n tiÕp vµ gi¸ trÞ ®Ó giµnh (option value), hay cßn gäi lµ gi¸ trÞ tiÒm n¨ng; gi¸ trÞ kh«ng sö dông bao gåm c¸c gi¸ trÞ ®Ó giµnh, gi¸ trÞ ®Ó l¹i vµ gi¸ trÞ l−u tån. ViÖc khai th¸c, sö dông hîp lý tµi nguyªn cã gi¸ trÞ sö dông trùc tiÕp sÏ kh«ng chØ c¨n cø vµo kh¶ n¨ng t¸i t¹o hay kh«ng t¸i t¹o cña tµi nguyªn mµ cßn xem xÐt ®Õn kh¶ n¨ng ®Ó giµnh - l−u tån, t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng, kh¶ n¨ng g©y tæn h¹i cho tµi nguyªn kh¸c trong cïng hÖ thèng.

- TiÒm n¨ng sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh gåm cã ba h−íng chÝnh: ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, b¶o tån tù nhiªn vµ an ninh - quèc phßng. Chóng ®−îc sö dông theo c¸c ph−¬ng thøc riªng rÏ hoÆc sö dông kÕt hîp víi c¸c d¹ng mét tµi nguyªn - mét lîi Ých sö dông, mét d¹ng tµi nguyªn - ®a lîi Ých sö dông vµ mét nhãm tµi nguyªn - mét lîi Ých sö dông.

- Quan ®iÓm sö dông hîp lý tµi nguyªn lµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (sù ph¸t triÓn ®¶m b¶o l©u bÒn c¸c nguån tµi nguyªn vµ chÊt l−îng m«i tr−êng, do ®ã cho phÐp t¨ng tr−ëng kinh tÕ, ®¸p øng nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn t¹i mµ kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn nhu cÇu cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai (Clark J.R., 1996)), ®¶m b¶o ph¸t huy hiÖu qu¶ kinh tÕ (tæng hiÖu qu¶, chi phÝ - lîi Ých) vµ gi¶m thiÓu m©u thuÉn lîi Ých.

- Ph−¬ng c¸ch sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh lµ dùa trªn c¸c d¹ng tµi nguyªn tæng hîp, chÝnh lµ sö dông c¸c hÖ sinh th¸i. Sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh tèt nhÊt lµ tiÕp cËn víi qu¶n lý tæng hîp vòng - vÞnh theo môc tiªu ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ - x· héi, ®ång thêi coi träng lîi thÕ ®¶m b¶o an ninh quèc phßng. §©y còng lµ mét c¸ch ®¸nh gi¸ tæng hîp tµi nguyªn vòng - vÞnh ®Ó t×m ra lîi thÕ ph¸t triÓn víi ®Æc thï riªng trong quy ho¹ch ph¸t triÓn vµ tæ chøc l·nh thæ d¶i ven bê biÓn.

- Sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh cÇn ph¶i chó ý tíi c¸c yÕu tè t¸c ®éng, chi phèi sö dông tµi nguyªn nh− c¸c tai biÕn tù nhiªn, t×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn vµ nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh, hiÖn tr¹ng vµ nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vµ tæ chøc l·nh thæ.

- C¸c gi¶i ph¸p sö dông hîp lý vµ qu¶n lý tµi nguyªn vòng - vÞnh bao gåm: x©y dùng vµ qu¶n lý th«ng tin; quy ho¹ch qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn vòng - vÞnh; triÓn khai c¸c dù ¸n ®Çu t− khai th¸c sö dông vµ b¶o vÖ, ph¸t triÓn tµi nguyªn; thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý phï hîp víi b¶n chÊt vòng - vÞnh, t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi ®Þa ph−¬ng vµ hiÖn tr¹ng khai th¸c sö dông tµi nguyªn vµ ®ñ tÝnh kh¶ thi ®Ó cã thÓ ®−îc chÊp nhËn (thÓ chÕ, chÝnh s¸ch, t¨ng c−êng n©ng cao n¨ng lùc qu¶n lý, kiÓm tra vµ b¶o vÖ an ninh tµi nguyªn, ®iÒu tra c¬ b¶n, quan tr¾c, gi¸m s¸t, n©ng cao tr¸ch nhiÖm c¸c cÊp qu¶n lý vµ ý thøc céng ®ång, t¨ng c−êng hîp t¸c quèc tÕ).

- B¶n chÊt cña m« h×nh sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh lµ x¸c ®Þnh cÊu tróc vµ tû träng ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ chñ ®¹o nh− giao th«ng, c¶ng - du lÞch - thuû s¶n vµ t−¬ng quan hîp lý gi÷a kinh tÕ vµ quèc phßng an ninh vµ ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ tù nhiªn. Nguyªn t¾c chung cho sö dông hîp lý tµi nguyªn vòng - vÞnh vµ ph¸t huy tèi ®a lîi Ých kinh tÕ, b¶o vÖ m«i tr−êng, tr¸nh khai th¸c c¹n kiÖt tµi nguyªn, t¹o ra kh¶ n¨ng t¸i t¹o tµi nguyªn. Tuy nhiªn kh«ng cã mét m« h×nh chung vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn cho tÊt c¶ c¸c vòng - vÞnh ven bê, mµ ph¶i tuú thuéc vµo tiÒm n¨ng tµi nguyªn vµ b¶n chÊt tù nhiªn cña mçi vòng - vÞnh.

Tµi liÖu tham kh¶o

1. Ackefors H. and Grip K, 1995. The Swedish Model for coastal zone management. Swedish

Environment Protection Agency, 1995. Report 4455. P 1 - 83.

2. Clark J.R., 1996. Coastal zone management handbook, Lewis Publisher, New York.

3. Bé Tæng Tham m−u, 1985. H¶i ®å ViÖt Nam, tû lÖ 1:100 000.

nh©n d©n.

5. Côc §Þa chÊt vµ Kho¸ng s¶n ViÖt Nam, 1999 - 2000. B¶n ®å ®Þa chÊt c¸c tØnh ven biÓn ViÖt

Nam, tû lÖ 1:200 000.

6. Curray, J.R., 1969. Estuaries and lagoon, tidal flats and deltas. The new concepts of

continental margin sedimentation. Am. Geol. Ins. Washington, p.1-

7. NguyÔn H÷u Cö, 1995. HÖ Thèng ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam. C¸c c«ng tr×nh

nghiªn cøu §Þa chÊt vµ §Þa vËt lý biÓn. Nxb KH - KT. Hµ Néi, tr 113 - 120.

8. NguyÔn H÷u Cö, NguyÔn ThÞ Ph−¬ng Hoa vµ nnk, 2003. Kh¶o s¸t bæ sung tæng hîp ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ - x· héi, tµi nguyªn vµ m«i tr−êng vÞnh Tiªn Yªn - Hµ Cèi nh»m ®Ò xuÊt h−íng sö dông hîp lý vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng.

9. NguyÔn H÷u Cö, 1999. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ®Çm ph¸ ven bê miÒn Trung ViÖt Nam. Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn T. VII. Nxb. KH & KT. Hµ Néi.

10. David A. Ryan. et all. 2003. Conceptual models of Australia’s estuaries and coastal waterwaays. Applications for coastal resource management. Geoscience Australia Record 2003/09. 1-136.

11. De Jesus, E.A., D.A.D. Diamante-Fabunan, C. NaÒola, A.T. White and H.J. Cabangon. 2001. Coastal Environmental Profile of the Sarangani Bay Area, Mindanao, Philippines. Coastal Resource Management Project, Cebu City, Philippines, 102 p.

12. Department of Environment and Natural Resources, Bureau of Fisheries and Aquatic Resources of the Department of Agriculture, and Department of the Interior and Local Government. 2001. Philippine Coastal Management Guidebook No 3: Coastal Resource Management Planning. Coastal Resource Management Project of the Department of Environment and Natural Resources, Cebu City, Philippines, 94 p.

13. Ebarvia M., 1998. Management option for coastal and marine resource protection.

Trop[ical coast. Vol.5, No.1. p.3 - 8.

14. Emery, K.O.,1967. Estuaries and lagoon in relation to continental selves. In: Estuaries. Pub.

N083 AAAS, Washington D. C, p.9 - 14.

15. Eric Bird, 2000. Coastal Geomorphology. An introducion. Jhon Wiley & Sons, LTD.

Chichester - New York - Weiheim- Brisbane - Singapore - Toronto. Pp.1 - 322.

environment

16. European Environment Agency, EEA multilingual

glossary

http://glossary.eea.eu.int/EEAGlossary/.

17. Isachenko, A. G, 1979. §Þa lý häc ngµy nay. Nxb Prosveshenhie, M. tr 1 - 192 (tiÕng Nga).

18. NguyÔn Chu Håi vµ nnk, 1992. §¸nh gi¸ tr¹ng th¸i ®Þa chÊt m«i tr−êng vïng biÓn n«ng ven

19. NguyÔn Chu Håi, NguyÔn H÷u Cö vµ L¨ng V¨n KÎn, 2000. Qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn

20. Lª Xu©n Hång, 1997. §Æc ®iÓm ®Þa m¹o bê biÓn vïng C«n §¶o. TuyÓn tËp Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn, tËp IV tr. 60 - 64. Nxb. KH & KT. Hµ Néi. L−u tr÷ t¹i ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng BiÓn.

21. Krasenhinnhikov, G. F., 1971. Häc thuyÕt vÒ t−íng. Nxb "V−xsaja Skola". Masc¬va, tr. 1 -

493. (tiÕng Nga).

22. Lafond, R., 1967. Etudes littorales et estuariennes en zone intertropicale humide. ThesÌ de

docteur des sciences naturalles. Univ. de Paris Tom I (416p), II (400p), III(42p).

23. Leeder, M. P., 1984. TrÇm tÝch häc. Qu¸ tr×nh vµ s¶n phÈm. Nxb "Mir" Masc¬va, tr. 1 -

439. (tiÕng Nga).

24. Nichols M. and Allen G., 1981. Sedimentary process in coastal lagoons. In: Coastal lagoon research, present and future. UNESCO Technical paper in marine science. No.33. p.27 - 80.

25. Nippon Koei Co., Ltd, Metocean Co., Ltd, 1998. The study on environmental management

for Ha Long Bay. Final Report.

26. Vò V¨n Ph¸i, 1988. H×nh th¸i c¸c cöa s«ng ven biÓn phÝa B¾c. Khoa häc §Þa lý §¹i häc

Tæng hîp Hµ Néi, N0 1, tr 31 - 34.

nhµ n−íc. Nxb KH & KT Hµ Néi, tr. 1 - 209.

28. Phleger F.B., 1981. A rewiew of some features of coastal lagoon. In: Coastal lagoon research, present and future. UNESCO Technical paper in marine science. No. 33. p. 1 - 6

29. Permetta, J. C and Milliam, J. D, 1995. Land - Ocean interactions in the Coastal zone.

Implementation plan. Global change. IGBP. No. 33, p 1 - 215.

30. Pritchard, D.W., 1967. What is an Estuary? Estuaries Pub. N0 83. AAAS. Washington D. C,

p. 149 - 157.

31. Roy, P. S., 1984. New South Wales Estuaries: their origin and evolution. Coastal

geomorphology in Austrailia. Acad. Press. p. 99 - 121.

32. Sien, Chia Lin, 1992. Singapore's urban coastal area: Strategies for management. ICLARM,

Coastal resources management project. Technical Pub. Series 9. P 1 - 100.

33. Suastainable coastal resouces management for Fiji. The Fiji National Workshop on

Integrated Coastal Management: April 9 - 11, 2002. p 1 - 47.

B¾c Bé. Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn. Nxb. KH & KT Hµ Néi, tr 39 - 47.

35. TrÇn §øc Th¹nh vµ nnk. 1996. TiÒm n¨ng sö dông vµ nh÷ng qu¶n lý ®Çm ph¸ ven bê miÒn

Trung. Ho¹t ®éng Khoa häc, sè 9/1996, tr. 4 - 6.

36. TrÇn §øc Th¹nh vµ nnk, 1996. Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ hÖ sinh th¸i ®Çm ph¸ Tam Giang - CÇu Hai. TuyÓn tËp Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn. TËp III, Nxb KH vµ KT Hµ Néi.

37. TrÇn §øc Th¹nh, NguyÔn Chu Håi vµ nnk, 1997. §Æc ®iÓm ®Þa m¹o bê biÓn ven bê ViÖt

Nam. Tr. 7 - 28, TËp IV. Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn. Nxb. KH & KT Hµ Néi.

38. TrÇn §øc Th¹nh, 1997. VÒ nh÷ng m©u thuÉn lîi Ých sö dông vïng bê biÓn H¶i Phßng - C¸t Bµ - H¹ Long. Kû yÕu héi th¶o TiÕp cËn qu¶n lý tæng hîp vïng bê biÓn ViÖt Nam. §å S¬n 1/1997, tr 84 - 91.

39. TrÇn §øc Th¹nh, NguyÔn H÷u Cö, §inh V¨n Huy vµ nnk, 2004. Tæng hîp tµi liÖu vÒ ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn, sinh häc, tai biÕn tù nhiªn vµ « nhiÔm m«i tr−êng vïng bê biÓn ViÖt Nam. Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng - Côc B¶o vÖ m«i tr−êng - V¨n phßng dù ¸n VNICZM.

40. §Æng Ngäc Thanh vµ nnk., 1995. Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kh¶ n¨ng nguån lîi d¶i ven biÓn ViÖt Nam, ®Ò xuÊt biÖn ph¸p sö dông hîp lý vµ b¶o vÖ nguån lîi. B¸o c¸o ®Ò tµi 48. 06 - 14. L−u tr÷ t¹i ViÖn Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng biÓn.

41. Lª B¸ Th¶o, 1990. Thiªn nhiªn ViÖt Nam. Nxb. KH & KT Hµ Néi, trang 1 - 348.

42. NguyÔn Ngäc Thôy, 1984. Thuû triÒu vïng biÓn ViÖt Nam. Nxb. KH & KT Hµ Néi,

tr 1 - 263.

43. NguyÔn ThÕ T−ëng, 2000. Sæ tay tra cøu c¸c ®Æc tr−ng khÝ t−îng thñy v¨n vïng thÒm lôc ®Þa ViÖt Nam. Tæng Côc KhÝ t−îng Thñy v¨n biÓn - Trung t©m KhÝ t−îng Thñy v¨n biÓn. Nxb. N«ng nghiÖp. Hµ Néi.

Nam. Nxb. KH & KT. Hµ Néi.

ViÖt Nam. Nxb KH & KT Hµ Néi, tr. 1 - 209.

46. UNEP, 1996. Guidelines for integrated planning and management of coastal and marine areas in the Wider Caribbean Region. UNEP Caribbean Environment Programme, Kingston, Jamaica.

47. UNCED (United Nation Conference on Environment and Development), 1992. Agenda 21,

the Rio Declaration on Environment and Development. Rio de Raneiro, June 1992.

49. Xamoilov, I. B., 1952. C¸c vïng cöa s«ng. Nxb. "Geographyz", Masc¬va, trang 1 -526

(tiÕng Nga).

50. Xaphianov, G. A., 1987. Vïng cöa s«ng h×nh phÔu. Nxb. "M−sli" Masc¬va, trang 1 - 188.

(tiÕng Nga)

51. White, A.T. and A. Cruz-Trinidad. 1998. The Values of Philippine Coastal Resources: Why Protection and Management are Critical. Coastal Resource Management Project, Cebu City, Philippines, 96 p.