Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
73
BỔ SUNG AXIT FOLIC THEO KHUYẾN NGHỊ CỦA FIGO
VÀ CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN TẠI 2 BỆNH VIỆN KHU VỰC
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH: MỘT NGHIÊN CỨU CẮT NGANG
Nguyễn Thị Thanh Tiên
*
, Nguyễn Duy Phong
*
, Trương Thị Thùy Dung
*
TÓM TẮT
Đặt vấn đề: Thiếu hụt axit folic trước giai đoạn bắt đầu tam cá nguyệt (TCN) II gây ảnh hưởng xấu lên sức
khỏe cho cả thai phụ và thai nhi. Mặc dù, việc bổ sung axit folic đã được nghiên cứu rộng rãi và cụ thể trên phạm
vi quốc tế, nhưng các nghiên cứu gần đây báo cáo tỷ lệ thai phụ có bổ sung axit folic theo các khuyến nghị trong
hiệu quả phòng ngừa dị tật ống thần kinh còn khá thấp và chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố liên quan.
Mục tiêu: Xác định tỷ lệ thai phụ có bổ sung axit folic theo khuyến nghị của FIGO và các yếu tố liên quan
tại Bệnh viện Hùng Vương và Từ Dũ.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang được thực hiện trên 400 thai phụ từ tuần
thai thứ 14 trở lên (TCN II, TCN III) trong khoảng thời gian từ tháng 03 – 06/2019. Bộ câu hỏi tự phát triển
được chỉnh sửa hoàn chỉnh thông qua phỏng vấn thử 20 thai phụ tại mỗi bệnh viện. Sau khi đồng ý tham gia
nghiên cứu, thai phụ được phỏng vấn mặt đối mặt bằng bộ câu hỏi hoàn chỉnh để đưa vào phân tích. Các yếu tố
ảnh hưởng đến việc bổ sung axit folic theo khuyến nghị của FIGO được xác định bằng mô hình hồi quy Poisson
đa biến.
Kết quả: Tỷ lệ thai phụ bổ sung axit folic gồm: 28,3% trước mang thai; 92,8% bổ sung trong TCN I, nhưng
chỉ có 26,3% theo khuyến nghị của FIGO. Mô hình hồi quy poisson đa biến xác định các yếu tố liên quan đến
tăng tỷ lệ bổ sung axit folic theo FIGO: từng nghe/đọc axit folic; dự định và khám tiền mang thai; trình độ học
vấn thai phụ (≥THPT); Thu nhập gia đình (≥10 triệu); Nơi ở (Tỉnh thành).
Kết luận: 26,3% thai phụ đáp ứng đúng nhu cầu về bổ sung axit folic cho thời kỳ mang thai. Các phát hiện
nhấn mạnh sự cần thiết của việc truyền thông giáo dục sức khỏe, hệ thống chăm sóc tiền sản và nhân viên y tế
cần khuyến nghị việc bổ sung axit folic phù hợp cho phụ nữ trong độ tuổi sinh sản hướng đến một nhu cầu dinh
dưỡng phù hợp cho thai kỳ khỏe mạnh.
Từ khóa: axit folic, dị tật ống thần kinh, thai kỳ, bổ sung
ABSTRAST
FOLIC ACID SUPPLEMENTATION ACORDING TO FIGO RECOMMENDED
AND DETERMINANTS AMONG PREGNANT WOMEN IN TWO HO CHI MINH CITY HOSPITALS:
A CROSS SECTIONAL STUDY
Nguyen Thi Thanh Tien, Nguyen Duy Phong, Truong Thi Thuy Dung
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 24 - No 1- 2020: 73 - 81
Background: Right before the second trimester, folic acid supplementation has a significant impact on the
health of both pregnant women and their unborn babies. Although folic acid usage for prevention of NTDs were
studied internationally; but, the proportion of folic acid supplementation among pregnant women acording to
recommendations for effective prevention of NTDs is still low affected by related factors.
Objectives: To investigate the status of folic acid (FA) supplementation acording to recommended by
International Federation of Gynecology and Obsteries (FIGO) and determinants among pregnant women.
*Khoa YTCC Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh
Tác giả liên lạc: CN. Nguyễn Thị Thanh Tiên ĐT: 0379350214 Email: thanhtienduong2204@gmail.com
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
Nghiên cứu Y họ
c
74
Method: An institution based cross-sectional study was conducted on 400 pregnant women who visted
Hung Vuong and Tu Du Hopitals. Women in second and third trimester of pregnancy were included in the
study, from March to June, 2019. Right after pregnant women signed the consent form, questionaires were used
to collect information of paticipants and FA supplementation. Indepent variables were analysed as predictors of
intake using chi-square statistical test and mutinomail poisson regression.
Results: Percentage of folic acid supplementation includes: 28.3% before pregnancy; 92.8% during the first
trimester; but, only 26.3% of pregnant women took the supplement by FIGO recomemended at a protective period
against neural tube defects. In mutinomail poisson regression: heard/read about FA, prenancy intention,
preconception health visit, education status (≥Secondary School), family monthly income (≥10 milions), residence
were significantly associated with folic acid usage acording to recommended by FIGO.
Conclusion: There are 26.3% pregnant women meet the need for folic acid for pregnancy. The findings
highlight the need for health education communication, antenatal care systems, and health workers to recommend
women of reproductive age towards a proper nutritional needs for a healthy pregnancy.
Key words: folic acid, neural tube defects, pregnancy, supplementation
ĐẶT VẤN ĐỀ
Thiếu hụt axit folic là một trong những thiếu
hụt vitamin phổ biến ở phụ nữ trong độ tuổi
sinh sản (PNTĐTSS) và mang thai
(1)
. Nhiều bằng
chứng về dịch tễ và lâm sàng cho thấy thiếu hụt
axit folic trước giai đoạn bắt đầu tam cá nguyệt
(TCN) II gây những ảnh hưởng xấu lên sức khỏe
cho cả thai phụ và thai nhi: như khó khăn trong
việc thụ thai
(2)
; thiếu máu nguyên hồng cầu
to
(3,4,5)
; tăng nồng độ homocystein trong máu liên
quan đến các kết quả thai kỳ kém ở cả thai phụ
và thai nhi như tiền sản giật - sản giật, sinh non,
nhẹ cân
(6,7,8,9)
, dị tật bẩm sinh (DTBS) hay cụ thể
dị tật ống thần kinh (DTOTK)
(10,11,12)
. Bên cạnh đó,
việc bắt đầu bổ sung axit folic từ sau TCN I chưa
tìm thấy hiệu quả đối với thai kỳ và đồng thời có
thể gây ra những tác hại đáng kể đến sức khỏe ở
cả bà mẹ và trẻ: tăng nguy cơ tự kỷ
(13)
và dị ứng ở
trẻ
(14)
, tăng sinh khối u và suy giảm nhận thức ở
bà mẹ
(15)
.
Theo khuyến cáo của Hiệp hội Sản phụ khoa
quốc tế (FIGO), cho thấy sự cần thiết trong việc
bổ sung axit folic trước khi mang thai ít nhất 1
tháng và duy trì liên tục hàng ngày cho đến cuối
3 tháng đầu thai kỳ
(16)
. Tuy nhiên, nhóm nghiên
cứu chỉ ghi nhận được 2 nghiên cứu gần đây tại
Ethiopiavà Trung Quốc về tỷ lệ thai phụ có bổ
sung axit folic theo khuyến nghị trong phòng
ngừa DTOTK
(1,17)
. Đồng thời, thực trạng có bổ
sung axit folic theo khuyến nghị trên với tỷ lệ
còn khá thấp và chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố
liên quan (cá nhân, gia đình, môi trường). Tại
Việt Nam, các thông tin về axit folic liên quan
đến thai kỳ chưa được phổ biến rộng rãi và rõ
ràng trong cộng đồng
(18)
. Việc bổ sung axit folic
phụ thuộc chủ yếu vào các nhân viên y tế được
tập huấn về dinh dưỡng thai kỳ. Các nghiên cứu
về axit folic chưa được quan tâm nhiều, chủ yếu
được lồng ghép trong các chủ đề dinh dưỡng.
Một số nghiên cứu độc lập về axit folic được tìm
thấy, tuy nhiên việc bổ sung axit folic không
tuân theo các khuyến nghị về thời gian cần bắt
đầu và kết thúc trong hiệu quả với thai kỳ và
thai nhi
(18)
.
Xuất phát từ những lý do trên, nhóm
nghiên cứu quyết định thực hiện nghiên cứu
tại Bệnh viện Hùng Vương và Từ Dũ. Đây là 2
bệnh viện đầu ngành về chăm sóc và quản lý
thai kỳ ở khu vực phía Nam, tập trung đa
dạng các đối tượng thai phụ đến khám thai
mỗi năm. Nghiên cứu nhằm đưa ra những số
liệu cụ thể về tỷ lệ thai phụ có bổ sung axit
folic theo khuyến nghị của FIGO, cũng như
đánh giá thực trạng hiện tại những yếu tố liên
quan ảnh hưởng đến tỷ lệ này. Nghiên cứu là
cơ sở để góp phần làm tốt hơn trong công tác
tư vấn ở thai phụ, cũng như đề ra các chiến
lược can thiệp phù hợp, góp phần nâng cao
chất lượng trong công tác quản lý thai kỳ,
Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
75
chăm sóc trước sinh tại bệnh viện và cộng đồng.
Mục tiêu nghiên cứu
Xác định tỷ lệ thai phụ bổ sung axit folic theo
khuyến nghị của FIGO và các yếu tố liên quan ở
thai phụ đến khám thai tại 2 bệnh viện Từ Dũ và
Hùng Vương.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu
Thai phụ đến khám thai tại 2 bệnh viện
Hùng Vương (khám thường khu B và khám dịch
vụ A) và Từ Dũ (khu chăm sóc trước sinh M) từ
tháng 03/2019 – 06/2019.
Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang.
Cỡ mẫu
Nghiên cứu sử dụng công thức ước lượng
một tỷ lệ với xác suất sai lầm loại 1 là 5% và tỷ lệ
thai phụ bổ sung axit folic trong hiệu quả phòng
ngừa DTOTK tại Thiên Tân – Trung Quốc là
14,1%. Với k=2, tính ra cỡ mẫu cần thiết là 400
thai phụ.
Sử dụng kỹ thuật chọn mẫu ngẫu nhiên đơn
trong việc lựa chọn phòng khám và chọn mẫu
không xác suất (thuận tiện) khi lựa chọn thai
phụ tham gia vào nghiên cứu (vì phụ thuộc vào
tuổi thai).
Cỡ mẫu được chia đều cho mỗi bệnh viện,
khu khám và phòng khám. Mỗi bệnh viện có 200
thai phụ thỏa tiêu chí được đưa vào phân tích
(từ 18 tuổi trở lên, mang thai từ tuần thứ 14 trở
lên, có khả năng giao tiếp, đủ sức khỏe, hoàn
thiện các câu hỏi về bổ sung axit folic).
Phương pháp thu thập số liệu
Tiến hành nghiên cứu thử trên 20 thai phụ
đến khám tại mỗi bệnh viện (Hùng Vương, Từ
Dũ) từ tháng 02 – 03/2019 để kiểm tra và điều
chỉnh bộ câu hỏi cho phù hợp. Sau nghiên cứu
thử, nhóm nghiên cứu tiến hành thu thập số liệu
thông qua phỏng vấn mặt đối mặt bằng bộ câu
hỏi tự soạn sẵn có cấu trúc trong khoảng 20
phút. Mẫu được lấy cả buổi sáng và chiều (trừ
thứ bảy, chủ nhật, các ngày lễ). Thai phụ được
tiếp cận tham gia nghiên cứu trong các khâu của
quy trình khám thai: chờ tới lượt khám sau khi
đăng ký khám; chờ quay lại lượt khám đọc các
kết quả cận lâm sàng và kết thúc khám. Chỉ thu
thập thông tin thai phụ, không thu thập thông
tin từ người thân.
Công cụ thu thập số liệu
Bộ câu hỏi tự soạn có cấu trúc được duyệt
thông qua Hội đồng Y đức của Trường Đại học
Y Dược TP. Hồ Chí Minh. Bộ câu hỏi gồm các
phần sau:
Yếu tố cá nhân ở thai phụ và chồng/bạn tình
(gồm 11 câu);
Tiền sử sản khoa (gồm 10 câu);
Đặc điểm trong thai kỳ lần này (gồm 3 câu);
Kiến thức cơ bản về axit folic (gồm 6 câu);
Chăm sóc thai kỳ về khám thai và bổ sung
axit folic theo FIGO (gồm 14 câu).
Sổ khám thai của thai phụ: xác nhận tuổi
thai, PARA, tiền sản phụ khoa khác và toa thuốc
có chứa axit folic trong TCN I (nếu có).
Phân tích số liệu
Tần suất, tỉ lệ (%) được sử dụng để thống kê
mô tả cho các biến số định tính.
Đối với biến số định lượng có phân phối
bình thường: dùng trung bình, độ lệch chuẩn.
Đối với biến số định lượng có phân phối
không bình thường: dùng trung vị, khoảng tứ
phân vị.
Các kiểm định Chi bình phương, Fisher,
poisson đơn biến được dùng khi phù hợp.
Mô hình hồi quy poisson đa biến được thực
hiện với các biến có giá trị p <0,1 và hạn chế
missing trong mô hình đơn biến.
Tất cả phân tích được thực hiện bằng phần
mềm Stata phiên bản 14.1.
Y đức
Nghiên cứu được thông qua bởi Hội đồng
Đạo đức trong nghiên cứu y sinh học Đại học Y
Dược TP. Hồ Chí Minh số: 18/ĐHYD-HĐĐĐ
ngày 21/02/2019.
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
Nghiên cứu Y họ
c
76
KẾT QUẢ
Độ tuổi của thai phụ tham gia nghiên cứu
dao động trong độ tuổi sinh sản, khoảng từ
18–46 tuổi. Phần lớn thai phụ là dân tộc Kinh và
không theo tôn giáo. Thai phụ phân bố gần như
đồng đều nhau ở khu vực TP. Hồ Chí Minh và
tỉnh thành khác. Thai phụ trong nghiên cứu hầu
như đã từng mang thai. Trong thai kỳ hiện tại: tỷ
lệ thai phụ ở giai đoạn TCN II; III khá đồng đều,
khám thai dịch vụ chiếm chủ yếu. Phương tiện
truyền thông là nguồn thông tin tiếp cận được
axit folic nhiều nhất. Tuy nhiên, thai phụ cần cẩn
thận với nguồn thông tin này vì độ chính xác từ
nhiều nguồn còn hạn chế.
Axit folic (FA) trong nghiên cứu được bổ
sung vào các thời điểm khác nhau trong thai kỳ.
Trước khi mang thai ít nhất 1 tháng, thai phụ bắt
đầu bổ sung axit folic chiếm tỷ lệ rất thấp với
28,3%. Phần lớn thai phụ đều bắt đầu bổ sung
khi phát hiện có thai (TCN I) và theo toa của
NVYT. Chính vì thế, việc bổ sung axit folic theo
khuyến nghị của FIGO còn khá thấp (26,3%)
(Hình 1, 2).
Hình 1: Tỷ lệ bổ sung axit folic theo giai đoạn
Hình 2: Nguồn bổ sung axit folic
Mô hình hồi quy đơn biến với các yếu tố liên quan
Thai phụ với nhóm tuổi từ 25-29 và 30-34 có
tỷ lệ bổ sung axit folic cao hơn lần lượt là 3,11 và
3,18 lần so với thai phụ ≤24 tuổi. Tuy nhiên, chưa
ghi nhận sự khác biệt có ý nghĩa thống kê giữa
thai phụ trên 35 tuổi. Thai phụ sống ở khu vực
thành phố của Tỉnh khác có tỷ lệ bổ sung axit
folic cao hơn nhóm sống tại khu vực TP. Hồ Chí
Minh. Tỷ lệ bổ sung axit folic tăng tỷ lệ thuận với
mức độ trình độ học vấn ở thai phụ và
chồng/bạn tình. Thai phụ với nghề nghiệp kinh
doanh hay nhân viên văn phòng/công nhân viên
chức và thu nhập cá nhân trên mức lương tối
thiểu quy định (>3.980.000 VNĐ/tháng) hay thu
nhập gia đình (thai phụ và chồng/bạn tình) từ
10.000.000 VNĐ/tháng có mối liên quan tích cực
với việc bổ sung axit folic. Trình độ học vấn,
nghề nghiệp và thu nhập ở thai phụ là một trong
những yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến điều kiện,
khả năng tiếp cận dịch vụ khám thai và sàng lọc
sớm trong thai kỳ (Bảng 1).
Bảng 1: Mối liên quan giữa các yếu tố cá nhân với tỷ lệ thai phụ bổ sung axit folic theo khuyến nghị của FIGO
Đặc tính Bổ sung axit folic Đơn biến
Có (%) Không (%) p PR
Nhóm tuổi
≤ 24 tuổi 7 (10,94) 57 (89,06)
0,001
1
Từ 25 – 29 tuổi 47 (34,06) 91 (65,94) 3,11 [1,49-6,51]
Từ 30 – 34 tuổi 41 (34,75) 77 (65,25) 3,18 [1,51-6,67]
≥ 35 tuổi 10 (12,50) 70 (87,50) 1,14 [0,46-2,84]
28.3
92.8
26.3
Trước mang thai
Trong giai đoạn
TCN I
Theo khuyến
nghị FIGO
Nghiên cứu Y họ
c
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 1 * 2020
77
Đặc tính Bổ sung axit folic Đơn biến
Có (%) Không (%) p PR
Nơi ở
Tỉnh thành 57 (32,02) 121 (67,98) 0,019 1,48 [1,07-2,06]
TP. HCM 48 (21,62) 174 (78,38) 1
Khu vực
Thành phố 28 (43,75) 36 (56,25) 0,012 1,72 [1,13-2,62]
Nông thôn 29 (25,44) 85 (74,56) 1
TĐHV
<THPT 11 (9,02) 111 (90,98)
0,001
1
THPT 26 (23,01) 87 (76,99) 2,04 [1,60-2,59]
>THPT 68 (41,21) 97 (58,79) 4,15 [2,58-6,69]
Nghề nghiệp
Nội trợ/Nông dân/Thất nghiệp 12 (12,77) 82 (87,23)
0,001
1
Công nhân 27 (21,43) 99 (78,57) 1,68 [0,9-3,14]
NVVP/Công chức 46 (38,98) 72 (61,02) 3,05 [1,72-5,43]
Kinh doanh 20 (32,26) 42 (67,74) 2,53 [1,33-4,8]
Thu nhập
Trên MLTT 93 (31,00) 207 (69,00) 0,001 2,58 [1,48-4,51]
MLTT 12 (12,00) 88 (88,00) 1
TĐHV chồng/bạn tình
Thấp 13 (10,32) 13 (10,32)
0,001
1
Trung bình 33 (28,70) 33 (28,70) 1,73 [1,40-2,14]
Cao 59 (37,11) 59 (37,11) 3,01 [1,96-4,60]
Thu nhập
< 10 triệu 7 (11,29) 55 (88,71) 0,006 1
< 30 triệu 86 (28,01) 221 (71,99) 1,75 [1,28-2,39]
≥ 30 triệu 12 (38,71) 19 (61,29) 3,07 [1,64-5,72]
Bảng 2: Mối liên quan giữa các đặc điểm trong thai kỳ với tỷ lệ thai phụ bổ sung axit folic theo khuyến nghị của
FIGO
Đặc tính Bổ sung axit folic Đơn biến
Có (%) Không (%) p PR
Từng bổ sung
Có 60 (28,17) 153 (71,83) 0,025 2,04 [1,04-4,02]
Không 8 (13,79) 50 (86,21) 1
Điều trị vô sinh*
Có 4 (100,0) 0 (0,00) 0,001 3,92 [3,31-4,64]
Không 101 (25,51) 295 (74,49) 1
Dự định *
Có 104 (33,55) 206 (66,45) 0,001 30.19 [4,27-213,36]
Không 1 (1,11) 89 (98,89) 1
Tìm hiểu SKSS/DD
Có 90 (32,26) 189 (67,74) 0,001 2,60 [1,57-4,30]
Không 15 (12,40) 106 (87,60) 1
*: Kiểm định Fisher exact
Thai phụ từng bổ sung viên thuốc chứa axit
folic trong ít nhất 1 lần mang thai trước đây và
được điều trị vô sinh hiếm muộn trước thai kỳ
lần này có mối liên quan thuận với việc bổ sung
axit folic theo khuyến nghị của FIGO. Thai phụ
có dự định mang thai được tiên đoán là yếu tố
nguy cơ làm tăng tỷ lệ bổ sung ở thai phụ nhiều
nhất. Đồng thời, thai phụ có tìm hiểu các kiến
thức về sức khỏe sinh sản/dinh dưỡng cho thai
kỳ từ nhiều nguồn thông tin khác nhau với khả