118
CHĂM SÓC SỨC KHOẺ TÂM THẦN TẠI CỘNG ĐỒNG
Mục tiêu:
1.
Trình
bày
đưc
các
yếu
tố
nguy
cơ
và
biện
pháp
chăm
sóc
sức
khoẻ
tâm
thần
trong
thực hành Y học gia đình
2.
Trình bày đưc nguyên tắc phát hiện sớm một số rối loạn tâm thần thường gặp
ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh
tâm
thần
là
một
loại
bệnh
phổ
biến.
Người
ta
nhận
thấy
rằng
xã
hội
càng
phát triển thì tỷ lệ mắc bệnh tâm thần càng cao (ở các nước phát triển là 10%, ở Việt
Nam 10,6-16,6%). Các bệnh tâm thần hay gặp là: Tâm thần phân liệt, trầm cảm, loại
thần do nghiện chất (Rượu, ma tuý) rối loạn lo âu, rối loạn stress sau sang chấn...
Theo tổ chức y tế thế giới (WHO) thì trên thế giới cứ 4 người thì có 1 người sẽ có
1 hay nhiều rối loạn tâm thần hoặc hành vi trong suốt cuộc đời. Hiện trên thế giới có
khoảng 450 triệu
người bệnh
có các rối loạn tâm thần, trong đó 120 triệu
người bệnh
trầm cảm, 50 triệu
người bệnh
động kinh và 40 triệu
người bệnh
tâm thần phân liệt, 1
triệu người tự sát…
Hiện sức khỏe tâm thần được tổ chức y tế thế giới xếp hạng thứ 4 trong các vấn đề
sức khỏe,
dự kiến đến
năm 2020 sức khỏe tâm thần sẽ được xếp hạng thứ 2 sau các
bệnh về tim mạch.
1.
ĐẠI CƯƠNG VỀ
SỨC KHỎE TÂM THẦN
Sức khoẻ tâm thần là một trạng thái không chỉ
không
có rối loạn hay dị tật tâm thần
mà
còn
là
trạng
thái
tâm
thần
hoàn
toàn
thoải
mái:
muốn
có
một
trạng
thái
tâm
thần
hoàn toàn thoải mái cần có chất lượng
nuôi
sống tốt, có được sự cân bằng và hoà hợp
giữa cá nhân, người xung quanh và môi trường xã hội,
có chất lượng cuộc sống tốt.
Một định nghĩa khác “sức khỏe tâm thần là khả năng của bộ
máy tâm lý hoạt động
một cách hoàn toàn hợp lý, có hiệu quả và đương đầu một cách mềm dẻo trước những
tình huống khó khăn mà vẫn có thể tìm lại được sự cân bằng của mình”. Để đánh giá
đúng sức khỏe tâm thần, chúng ta đưa ra 6 tiêu chuẩn:
-
Thái độ tích cực
với bản thân, hiểu được giá trị đích thực của mình
-
Có khả năng làm việc và trao đổi kinh nghiệm của mình với người khác
-
Giữ được sự điêù hòa cảm xúc
-
Phản ứng đúng mức trước các sự kiện, có khả năng tự chủ
-
Tự
quyết
định
được
những
công
việc
cần
làm,
có
khả
năng
hiểu
biết
được
những gì đã xẩy ra trong thực tế xung quanh
-
Có khả năng tạo được mối quan hệ tốt với mọi người, trong gia đình cũng như
ngoài xã hội.
2.
TÌNH HÌNH
BỆNH TÂM THẦN
3.1. Khái niệm
Bệnh tâm thần là bệnh do hoạt động não bộ bị rối loạn
gây nên những biến đổi bất
thường
về
lời
nói,
ý
tưởng,
tư
duy,
hành
vi,
tác
phong,
tình
cảm,
cảm
giác…
Bệnh tâm thần làm giảm sút khả năng lao động, học tập, làm đảo lộn sinh hoạt trong
gia
đình,
gây
ra
căng
thẳng
cho
các
thành
viên
trong
gia
đình,
thiệt
hại
kinh
tế,
tình
cảm của gia đình
ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống.
119
Bệnh tâm thần là loại bệnh phổ biến. Kinh tế ngày càng phát triển, sự tập trung dân
cư vào thành thị ngày càng đông, môi trường ô nhiễm, tiếng ồn gia tăng, cuộc sống
ngày càng căng thẳng thì bệnh tâm thần cũng ngày một gia tăng.
Giữa các hoạt động tâm thần bình thường và các rối loạn tâm thần có một giới hạn
nhất định. Có nhiều người trong cuộc sống bình thường có những thời điểm chúng ta
có các cách ứng xử, cảm xúc không bình thường. Nhưng đó không phải là rối loạn, mà
là cuộc sống thực của con người. Rối loạn tâm thần và hoạt động tâm thần bình thường
khác nhau ở 3 điểm cơ bản:
- Các biểu hiện quá mức.
- Kéo dài
- Ảnh hưởng đến công việc/học tập, gia đình và xã hội.
3.2. Dịch tễ
Theo tổ chức y tế thế giới (WHO) thì trên thế giới cứ 4 người thì có 1 người sẽ có 1
hay nhiều rối loạn tâm thần hoặc hành vi trong suốt cuộc đời. Hiện trên thế giới có
khoảng 450 triệu người bệnh có các rối loạn tâm thần, trong đó 120 triệu người bệnh
trầm cảm, 50 triệu người bệnh động kinh và 40 triệu người bệnh tâm thần phân liệt, 1
triệu người tự sát…
Ở Việt Nam, chỉ tính riêng 10 bệnh tâm thần thường gặp là tâm thần phân liệt,
trầm cảm, động kinh, rối loạn lo âu, rối loạn giấc ngủ, sa sút trí tuệ ở người già, rối
loạn tâm thần do rượu, các rối loạn tâm thần ở trẻ em (tăng động giảm chú ý, tự
kỉ,….), các rối loạn tâm thần liên quan tới thời kì sinh đẻ ....đã chiếm khoảng 15% dân
số, tương đương với khoảng 13 triệu người.
3.3. Nguyên nhân gây bệnh tâm thần
Cho đến nay mới chỉ có một số trường hợp rối loạn tâm thần là xác định được
nguyên nhân. Nhiều rối loạn tâm thần khác, ví dụ, tâm thần phân liệt, rối loạn khí sắc,
rối loạn nhân cách, nguyên nhân của chúng mới còn đang ở mức độ giả thuyết.
Nhìn chung các tác giả cho rằng sự phát sinh, tiến triển và kết thúc của bệnh tâm
thần phụ thuộc vào các mối quan hệ của những tác nhân bên ngoài và bên trong cơ thể.
Yếu tố nội sinh là các trạng thái thể chất và sinh lí của cơ thể, bao gồm:
- Loại hình hoạt động thần kinh của mỗi cá nhân.
- Trạng thái của loại hình thần kinh trong lúc có tác động gây hại.
- Giới tính của cá nhân.
- Lứa tuổi của cá nhân.
- Các nhân tố di truyền gồm: các mầm mống di truyền, gen di truyền, đặc điểm
miễn dịch sinh học, đặc điểm phản ứng cơ thể,...
nghĩa của tác nhân ngoại sinh và nội sinh ở trong các bệnh tâm thần và ở mỗi cá
nhân là rất khác nhau. Thí dụ: đối với rối loạn tâm thần do chấn thương sọ não thì tác
động trực tiếp từ bên ngoài chiếm ưu thế. Ngược lại, đối với rối loạn tâm thần nhiễm
khuẩn thì các phản ứng nội sinh của cơ thể chiếm ưu thế. Các yếu tố này gây ra sốt
cao, nhiễm độc và xuất hiện các triệu chứng đa dạng như: hội chứng mê sảng, hội
chứng lú lẫn, hội chứng suy nhược thần kinh và cơ thể.
120
Trong một số bệnh tâm thần khác thì diễn biến của bệnh cũng không phù hợp với
nguyên nhân sinh ra nó như: bệnh tâm thần phân liệt chẳng hạn thì các hiện tượng
bệnh lí dường như do trạng thái sinh lí cơ bản của bệnh tự phát sinh mà không xác
định được rõ rệt. Do vậy, có thể khẳng định rằng yếu tố nguyên nhân gây rối loạn tâm
thần là có, nhưng không phải bao giờ cũng quyết định toàn bộ sự phát triển của bệnh.
Trong nhiều trường hợp nguyên nhân gây bệnh chỉ là yếu tố phát động khởi đầu
của bệnh. Về sau, sự tiến triển của quá trình bệnh lí cùng với những biến dạng hoặc
biến chứng của bệnh diễn ra trong giới hạn của những qui luật nhất định không có liên
quan gì với nguyên nhân ban đầu gây ra bệnh. Điều này thường xảy ra với các bệnh
tâm thần phân liệt và động kinh.
Sau khi nghiên cứu và khẳng định sự tác động qua lại phức tạp và tinh tế giữa các
yếu tố ngoại sinh và nội sinh, có thể thấy một số nguyên nhân thường gặp sau:
3.3.1. Nhiễm khuẩn
Các bệnh nhiễm khuẩn cấp tính và mạn tính đều có thể gây ra rối loạn tâm thần.
Nhiễm khuẩn có thể trực tiếp tác động tới tổ chức não như viêm não, viêm màng não
do não mô cầu, do virut, do xoắn khuẩn giang mai, do trực khuẩn lao, ... Nhiễm khuẩn
cũng có thể là toàn thân gây rối loạn tâm thần do não bị tác động gián tiếp của nguyên
nhân gây bệnh do các độc tố của vi khuẩn gây nên, như: bệnh thương hàn, sốt mò,
sởi,... Mặt khác, cũng có thể nhiễm khuẩn trực tiếp tác động tới não thứ phát sau
nhiễm khuẩn toàn thân, như nhiễm khuẩn huyết. Một số trường hợp khác nhiễm khuẩn
tiềm tàng ở hốc mũi, xoang mặt, tai giữa có thể làm phát triển rối loạn tâm thần.
3.3.2. Nhiễm độc
Nhiễm độc là nguyên nhân thường gặp nhất. Nhiễm độc mạn tính có thể gặp ở
những người tiếp xúc trực tiếp với hoá chất công nghiệp do nghề nghiệp như: nhiễm
độc chì, thủy ngân, thuốc đạn, thuốc trừ sâu, oxytcacbon... Cũng có thể gặp nhiễm độc
mạn tính ở những người nghiện rượu, nghiện ma tuý, nghiện thuốc ngủ... Các rối loạn
tâm thần ở đây trực tiếp do tác động của chất độc được tích luỹ lại và cũng có thể gián
tiếp do nhiễm độc gây ra các rối loạn chuyển hoá trong cơ thể.
Nguyên nhân nhiễm độc còn bao gồm cả những người tiếp xúc với sóng siêu cao
tần, chất phóng xạ, tia X do không chấp hành các qui tắc bảo vệ an toàn lao động có
thể ảnh hưởng đối với cơ thể và hệ thần kinh trung ương.
3.3.3. Chấn thương sọ não
Các chấn thương sọ não có thể do chiến tranh, do tai nạn lao động do tai nạn giao
thông.
Chấn thương sọ não có thể là chấn thương kín hoặc chấn thương hở ở sọ não đều
có thể là nguyên nhân trực tiếp gây ra các rối loạn tâm thần. Các rối loạn tâm thần do
chấn thương sọ não ở giai đoạn xa đều là những di chứng nặng nề, đồng thời là thiệt
thòi lớn cho bản thân người bệnh, là gánh nặng cho gia đình và xã hội.
3.3.4. U não và các rối loạn tuần hoàn não
U não và các rối loạn tuần hoàn não có thể là các nguyên nhân trực tiếp do tổn
thương tổ chức não gây ra các rối loạn tâm thần. Vị trí các tổn thương khu trú ở não
kèm theo biểu hiện rối loạn tâm thần khác nhau. Dựa vào các rối loạn này, người ta có
thể chẩn đoán xác định được định khu của các tổn thương.
121
3.3.5. Các nguyên nhân tâm lý
- Sang chấn tâm lý (stress) cấp và mạn tính
Sang chấn tâm lí là những nguyên nhân hay gặp; tùy theo cường độ, thời gian tác
động và loại hình thần kinh mà có thể gây ra những mức độ, trạng thái rối loạn tâm
thần khác nhau. Có nhiều trường hợp dẫn đến mất khả năng lao động, tàn phế về chức
năng tâm thần. Việc tiến hành các biện pháp vệ sinh tâm thần có ý nghĩa to lớn trong
việc dự phòng các bệnh trên.
- Rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên do giáo dục không đúng, môi trường xã hội
không thuận lợi.
- Phản ứng bất toại.
3.3.6. Các nguyên nhân cấu tạo thể chất bất thường và phát triển tâm thần bệnh
lý gây ra
- Chậm phát triển tâm thần
- Nhân cách bệnh.
3.3.7. Các nguyên nhân chưa rõ ràng
Do có sự kết hợp phức tạp của nhiều nguyên nhân khác nhau (di truyền, chuyển
hóa, miễn dịch, cấu tạo thể chất…) nên khó xác định nguyên nhân chủ yếu, do vậy một
số bệnh tâm thần được coi là các bệnh loạn thần nội sinh.
4. Một số yếu tố thuận lợi cho việc phát sinh bệnh tâm thần
Ngoài những nguyên nhân chủ yếu nói trên, còn có một số yếu tố có thể tác động
như một nguyên nhân hoặc hình thành yếu tố thuận lợi cho bệnh tâm thần phát sinh
như yếu tố di truyền, miễn dịch, yếu tố về lứa tuổi, giới tính, tình trạng sức khoẻ toàn
thân đều có ảnh hưởng nhất định đến sự hình thành và diễn biến của từng loại bệnh và
các thể bệnh tâm thần.
4.1. Di truyền
Yếu tố di truyền cũng có khi là nguyên nhân nhưng cũng có khi chỉ là yếu tố thuận
lợi cho việc phát triển bệnh. Người ta chú ý đến yếu tố di truyền trong những bệnh
như: tâm thần phân liệt, bệnh rối loạn cảm xúc lưỡng cực... Tuy nhiên di truyền trong
những trường hợp này cũng chỉ là yếu tố thuận lợi cho bệnh phát sinh mà thôi. Thí dụ:
có gia đình cả bố và mẹ bị rối loạn tâm thần mà các con của họ thì bình thường và
ngược lại có người bị bệnh tâm thần mà trong tiền sử gia đình không có ai bị bệnh
tương tự. Khi nghiên cứu rối loạn tâm thần ở các cặp song sinh cùng trứng và khác
trứng, người ta nhấn mạnh vai trò di truyền trong các bệnh tâm thần.
Tuy nhiên, các nghiên cứu không xác định được gen di truyền mà người ta chỉ tìm
được các yếu tố di truyền về thể tạng và cơ địa. Trên cơ sở đó, dưới tác động của các
yếu tố khác hoặc tác nhân có hại, có thể phát sinh ra các bệnh tâm thần khác nhau.
Những yếu tố nguy cơ này đóng một vai trò quan trọng trong việc xuất hiện các yếu
mang tính di truyền. Thí dụ: trong khởi phát tâm thần phân liệt có người bắt đầu sau
nhiễm khuẩn, có người bắt đầu sau một chấn thương tâm lí hoặc chấn thương sọ não,
đôi khi còn gặp sau khi sinh đẻ. Mặc dù vậy, vấn đề di truyền trong bệnh lí tâm thần
còn là một vấn đề bí ẩn. Do người ta chưa tìm thấy gen di truyền và phương thức di
truyền bệnh này.
122
4.2. Nhân cách
Nhân cách bao gồm toàn bộ đặc điểm tâm lí của một con người, là tổng hợp những
nét riêng biệt của một con người, làm cho người này có những nét khác hẳn với người
kia. Nhân cách bao gồm nhiều thành phần như: xu hướng (khuynh hướng, ham thích),
khí chất, tính cách, năng lực, loại hình thần kinh.
Nếu nhân cách mạnh, bền vững thì khả năng chống đỡ bệnh tật tốt hoặc nếu bị
bệnh thì khả năng hồi phục cũng nhanh hơn so với người có nhân cách yếu và nhân
cách không thăng bằng.
Đôi khi loại hình thần kinh đóng một vai trò quyết định trong các thể lâm sàng của
bệnh. Thí dụ: như bệnh tâm căn hysteria thường chỉ xuất hiện ở người có loại hình
thần kinh yếu, không thăng bằng và có xu hướng nghệ sĩ, ích kỉ.
4.3. Lứa tuổi
Mỗi lứa tuổi đều có một đặc điểm tâm lí và sinh lí khác nhau. Vì vậy khi bị bệnh
tâm thần thì tùy theo lứa tuổi mà biểu hiện lâm sàng, tiến triển và tiên lượng của bệnh
cũng khác nhau.
Trẻ em là những yếu tố nguy cơ phát sinh các bệnh tâm căn như: rối loạn tâm căn
lo âu hoặc tâm căn ám ảnh sợ. Tuổi dậy thì và tuổi thanh niên dễ phát sinh bệnh tâm
thần phân liệt và các trạng thái stress tâm lí. Ngược lại, ở tuổi già dễ bị các bệnh loạn
tâm thần thực tổn như: teo não, xơ vữa mạch não, cao huyết áp,...
4.4. Giới tính
Giới tính ảnh hưởng rất lớn đến việc phát sinh các bệnh tâm thần. Nữ giới thường
có những rối loạn tâm thần ở các thời kì khác nhau trong trong quá trình hoạt động của
tuyến sinh dục.
Trong các thời kì dậy thì, bắt đầu có kinh nguyệt, thời kì sinh đẻ, thời kì kinh
thường hay phát sinh các bệnh tâm thần nhất. Đây là thời kì khủng hoảng cả về sinh lí
và tâm lí dễ bị tác động bởi các yếu tố ngoại lai. Ở nữ giới thường hay gặp một số
bệnh tâm thần như: tâm căn hysteria, rối loạn khí sắc chu kì, rối loạn trầm cảm, rối
loạn lo âu. Ngược lại ở nam giới hay gặp các bệnh rối loạn tâm thần do rượu, rối loạn
tâm thần do nhiễm độc, rối loạn tâm thần do chấn thương sọ não.
4.5. Các yếu tố cơ thể
Giai đoạn khởi phát các bệnh rối loạn tâm thần thường xuất hiện khi sức khoẻ cơ
thể bị giảm sút do thiếu dinh dưỡng kéo dài, làm việc quá sức, mất ngủ kéo dài, sau
một bệnh nhiễm khuẩn nặng hoặc các bệnh khác,... Ngược lại, chính các rối loạn tâm
thần cũng làm cho cơ thể suy sụp tạo thành vòng luẩn quẩn. Vì vậy trong điều trị các
bệnh rối loạn tâm thần cần phải điều trị toàn diện thì bệnh mới nhanh hồi phục.
5. MỘT SỐ BNH TÂM THẦN VÀ RỐI LON TÂM THẦN THƯỜNG GẶP
5.1. Bệnh tâm thần phân liệt
Tâm thần phân liệt là một bệnh tâm thần nặng có tính chất tiến triển từ từ, căn
nguyên hiện nay chưa rõ ràng, làm biến đổi nhân cách người bệnh theo kiểu từ từ, làm
cho họ dần dần tách ra khỏi cuộc sống bên ngoài, thu dần vào thế giới bên trong (thế
giới tự kỷ), làm cho tình cảm của họ khô lạnh dần, khả năng làm việc ngày một sút
kém và có những hành vi lập dị khó hiểu.Bệnh chiếm tỷ lệ 0,3-1% dân số thế giới, ở