Bài gi ng Chăn nuôi Thú y c b n ả ơ ả GV. Thái Th Bích Vânị
CH NG IIIƯƠ
D C LÝ THÚ YƯỢ
I. KHÁI NI M V THU CỆ Ề Ố
1.1. D c lý h c thú yượ ọ
D c lý h c thú y là môn h c chuyên nghiên c u v tính năng, tác d ng c aượ ọ ọ ứ ề ụ ủ
thu c đ i v i c th v t nuôi. L ch s nghiên c u thu c phát tri n cùng v i l ch số ố ớ ơ ể ậ ị ử ứ ố ể ớ ị ử
phát tri n c a xã h i loài ng i. Ngay t th i đ i nguyên th y con ng i khi bể ủ ộ ườ ừ ờ ạ ủ ườ ị
đau đ n, b nh t t đã bi t s d ng nh ng lo i cây c có trong t nhiên đ ăn,ớ ệ ậ ế ử ụ ữ ạ ỏ ự ể
u ng, bôi, đ p… và th y gi m đau, kh i b nh. T đó h d n d n t p h p đ cố ắ ấ ả ỏ ệ ừ ọ ầ ầ ậ ợ ượ
kinh nghi m dùng thu c ch a b nh nh ng còn thô s . Th i c đ i đã xu t hi nệ ố ữ ệ ư ơ ờ ổ ạ ấ ệ
nhi u công trình nghiên c u v thu c c a Trung Qu c, n Đ , Vi t Nam và nhi uề ứ ề ố ủ ố Ấ ộ ệ ề
n c khác. Cu i th i trung c ng i ta đã bi t s d ng các ch t hóa h c nh th yướ ố ờ ổ ườ ế ử ụ ấ ọ ư ủ
ngân, s t, đ ng,…vào vi c tr b nh, m ra m t ngành hóa h c d c ph m t đó.ắ ồ ệ ị ệ ở ộ ọ ượ ẩ ừ
Ngay nay nh s phát tri n c a các ngành khoa h c nh hóa h c, sinh lý h c,ờ ự ể ủ ọ ư ọ ọ
sinh hóa h c…d c lý h c cũng phát tri n m nh m . Nh ng nhà vi sinh v t h cọ ượ ọ ể ạ ẽ ữ ậ ọ
nh Pasteur (1822 – 1895), Metnhicôp (1845 - 1910), Koch đã có nhi u công trìnhư ề
nghiên c u v sinh v t, phát hi n ra tác h i và l i ích l n lao c a vi sinh v t, đ tứ ề ậ ệ ạ ợ ớ ủ ậ ặ
n n móng cho s nghiên c u thu c phòng và ch a b nh. H c thuy t th n kinh c aề ự ứ ố ữ ệ ọ ế ầ ủ
Paplop đã ch ra r ng c th là m t kh i th ng nh t, c th và ngo i c nh có m iỉ ằ ơ ể ộ ố ố ấ ơ ể ạ ả ố
quan h m t thi t v i nhau do đó đã m ra cho d c lý h c h ng nghiên c uệ ậ ế ớ ở ượ ọ ướ ứ
m i. Cu c đ i chi n l n th nh t và th hai thúc đ y vi c tìm ki m các thu cớ ộ ạ ế ầ ứ ấ ứ ẩ ệ ế ố
m i ch ng nhi m trùng nh Penixilin, Streptomyxin, Sunfamid… Vi t Namớ ố ễ ư Ở ệ
cũng đã có m t n n y h c r t phong phú. Các danh y nh Lãn Ông, Tu Tĩnh đã độ ề ọ ấ ư ệ ể
l i nhi u công trình v thu c. Hi n nay nhà n c cũng đang t ch c nghiên c uạ ề ề ố ệ ướ ổ ứ ứ
l i v d c li u h c trên c s khoa h c và đã thu đ c nhi u k t qu t t đ p.ạ ề ượ ệ ọ ơ ở ọ ượ ề ế ả ố ẹ
1.2. M i quan h gi a thu c, ch t đ c và th c ănố ệ ữ ố ấ ộ ứ
- Thu c: thu c là ch t l y t th c v t, đ ng v t, khoáng v t ho c các ch tố ố ấ ấ ừ ự ậ ộ ậ ậ ặ ấ
t ng h p…đ c đ a vào c th v t nuôi b ng nhi u đ ng khác nhau có tácổ ợ ượ ư ơ ể ậ ằ ề ườ
d ng giúp c th v t nuôi đang b r i lo n v m t ch c năng sinh lý nào đó tr l iụ ơ ể ậ ị ố ạ ề ộ ứ ở ạ
bình th ng (thu c ch a b nh) ho c có th kích thích c th s n sinh ra kháng thườ ố ữ ệ ặ ể ơ ể ả ể
1
Bài gi ng Chăn nuôi Thú y c b n ả ơ ả GV. Thái Th Bích Vânị
ch ng đ đ c v i b nh (thu c phòng b nh)ố ỡ ượ ớ ệ ố ệ
- Ch t đ c: ch t đ c là nh ng ch t khi vào c th v i li u l ng nh đã gâyấ ộ ấ ộ ữ ấ ơ ể ớ ề ượ ỏ
nên nh ng kích thích nguy hi m, làm r i lo n ch c năng sinh lý c a c th v tữ ể ố ạ ứ ủ ơ ể ậ
nuôi, n u dùng v i li u l n h n có th gây ra t vong.ế ớ ề ớ ơ ể ử
- Th c ăn: th c ăn là nh ng ch t đ c đ a vào c th qua đ ng tiêu hóa v iứ ứ ữ ấ ượ ư ơ ể ườ ớ
m t s l ng và t l thích h p đ nuôi d ng c th v t nuôi s ng, sinh tr ngộ ố ượ ỷ ệ ợ ể ưỡ ơ ể ậ ố ưở
và phát tri n bình th ng.ể ườ
Nói chung gi a thu c và ch t đ c khó chia ranh gi i mà th ng chúng chữ ố ấ ộ ớ ườ ỉ
khác nhau v li u l ng.ề ề ượ
1.3. Nh ng nhân t nh h ng đ n tác d ng c a thu cữ ố ả ưở ế ụ ủ ố
Tác d ng c a thu c ph thu c vào các y u t sau:ụ ủ ố ụ ộ ế ố
- Loài gia súc
M i loài gia súc có ph n ng v i thu c khác nhau do đ c đi m gi i ph uỗ ả ứ ớ ố ặ ể ả ẩ
sinh lý c a chúng khác nhau. Sau đây là m t s ví d :ủ ộ ố ụ
Th không có trung khu nôn nên dùng thu c gây nôn cho th s có ph n ngỏ ố ỏ ẽ ả ứ
âm tính. V i ng i, chó, l n thì ng c l i, nôn m nh. ớ ườ ợ ượ ạ ạ
Tuy n ph qu n đ i v i trâu, bò, dê, c u có kh năng ti t d ch gây long đ m,ế ế ả ố ớ ừ ả ế ị ờ
còn l n l i không có kh năng này.ợ ạ ả
Atropin không làm giãn đ ng t gà mà ch làm giãn đ ng t v i các gia súcồ ử ở ỉ ồ ử ớ
khác.
- Tính bi tệ
Nhìn chung thu c có kh năng gây tác d ng nh nhau nh ng đ i v i nh ngố ả ụ ư ư ố ớ ữ
con cái thì kh năng ch u đ ng kém h n.ả ị ự ơ
Khi dùng thu c c n chú y các giai đo n c a gia súc cái có ch a vì chúng dố ầ ạ ủ ử ễ
m n c m, d n t i co bóp các c , đ gây ra s y thai (pilocarpin, dipterex,…).ẫ ả ẫ ớ ơ ể ả
Đ i v i gia súc đang nuôi con nên tránh dùng các ch t thu c, ch t đ c đàoố ớ ấ ố ấ ộ
th i qua s a đ kh i nh h ng đ n con con. Không dùng thu c có tác d ng m tả ữ ể ỏ ả ưở ế ố ụ ấ
n c đ kh i nh h ng đ n l ng s a.ướ ể ỏ ả ưở ế ượ ữ
Không nên cho u ng thu c có tác d ng quá m nh đ i v i h th ng th n kinh,ố ố ụ ạ ố ớ ệ ố ầ
gây m t s a.ấ ữ
Ví d Alcaloit c a thu c phi n 0,01 mocfin, n u có 0,001gam theo s a s làmụ ủ ố ệ ế ữ ẽ
2
Bài gi ng Chăn nuôi Thú y c b n ả ơ ả GV. Thái Th Bích Vânị
con con ch t.ế
Ta l i d ng s đào th i thu c qua s a đ cung c p thu c cho con v t con. Víợ ụ ự ả ố ữ ể ấ ố ậ
d dùng thu c s t b sung cho l n con thông qua tiêm cho con m .ụ ố ắ ổ ợ ẹ
- Tu i gia súcổ
Gia súc s sinh có h th n kinh ch a hoàn ch nh, kh năng gi i đ c c a ganơ ệ ầ ư ỉ ả ả ộ ủ
kém. Do đó không dùng thu c có tác d ng c ch ho c kích thích m nh h th nố ụ ứ ế ặ ạ ệ ầ
kinh c a chúng.ủ
Đ i v i gia súc già, kh năng gi i đ c c a gan kém h n lo i tr ng thành vìố ớ ả ả ộ ủ ơ ạ ưở
gan c a chúng b thoái hóa, d trúng đ c v i các h p ch t ch a Clo, ch ng h nủ ị ễ ộ ớ ợ ấ ứ ẳ ạ
nh CClư4 d gây viêm gan.ễ
Da và niêm m c đ ng v t non h p th thu c m nh h n gia súc tr ng thành,ạ ộ ậ ấ ụ ố ạ ơ ưở
nên nó không ch u đ c các thu c xoa bóp có tính ch t kích thích.ị ượ ố ấ
- Quá trình b nh lýệ
Đ i v i nh ng con v t m c b nh c p tính ho c m i b nhi m trùng thì tácố ớ ữ ậ ắ ệ ấ ặ ớ ị ễ
d ng thu c kháng sinh m nh.ụ ố ạ
Đ i v i nh ng con v t m c b nh mãn tính thì tác d ng y u h n.ố ớ ữ ậ ắ ệ ụ ế ơ
Khi cho thu c nh ng con v t t nh táo thì tác d ng thu c m nh h n so v i conố ữ ậ ỉ ụ ố ạ ơ ớ
v t không t nh táo.ậ ỉ
- Y u t m n c m cá bi tế ố ẫ ả ệ
Khi dùng m t lo i thu c trong cùng m t loài gia súc, ph n ng c a thu cộ ạ ố ộ ả ứ ủ ố
không đ ng nh t, m i con s có m t m n c m khác nhau.ồ ấ ỗ ẽ ộ ẫ ả
II. NGU N G C C A THU C, Đ NG Đ A THU C VÀO C TH GIA SÚCỒ Ố Ủ Ố ƯỜ Ư Ố Ơ Ể
2.1. Ngu n g c c a thu cồ ố ủ ố
Ngu n g c c a thu c r t phong phú. Thu c có th l y t đ ng v t, th c v t,ồ ố ủ ố ấ ố ể ấ ừ ộ ậ ự ậ
n m, x khu n, vi trùng ho c b ng ph ng pháp t ng h p, bán t ng h p.ấ ạ ẩ ặ ằ ươ ổ ợ ổ ợ
2.1.1. Thu c l y t th c v tố ấ ừ ự ậ
Các lo i thu c nam: lá i, g ng, t i, hành,…ạ ố ổ ừ ỏ
M t s tân d c đ c ch bi n t th c v t:ộ ố ượ ượ ế ế ừ ự ậ
Ví d :ụ Strychnin l y t h t mã ti nấ ừ ạ ề
Cafein l y t cà phê, chè.ấ ừ
2.1.2. Thu c l y t đ ng v tố ấ ừ ộ ậ
3
Bài gi ng Chăn nuôi Thú y c b n ả ơ ả GV. Thái Th Bích Vânị
Thu c l y t đ ng v t cũng r t phong phúố ấ ừ ộ ậ ấ
- Filatov ch t gan, lách, nhau thai c a đ ng v t.ế ừ ủ ộ ậ
- Huy t thanh, kháng huy t thanh l y t máu c a đ ng v t.ế ế ấ ừ ủ ộ ậ
- M t g u, cao trăn, cao h c t.ậ ấ ổ ố
2.1.3. Thu c l y t n mố ấ ừ ấ
Penicillin do m t s n m m c s n sinh ra.ộ ố ấ ố ả
2.1.4. Thu c l y t x khu nố ấ ừ ạ ẩ
Streptomicin, Tetracyclin,…
2.1.5. Thu c l y t vi trùngố ấ ừ
Bacitracin chi c xu t t Bacillus Subtilis.ế ấ ừ
Tyrothricin phân l p t tr c khu n trong đ t Bacillus Brevis.ậ ừ ự ẩ ấ
2.1.6. Thu c l y t khoáng ch tố ấ ừ ấ
CaCl2, Fe, Cu, Co, Mn, Mg,…
2.1.7. Thu c đ c ch bi n t ph ng pháp t ng h p, bán t ng h pố ượ ế ế ừ ươ ổ ợ ổ ợ
Thu c đ c s d ng b ng ph ng pháp t ng h p: Antipirin, Aspirin.ố ượ ử ụ ằ ươ ổ ợ
Thu c đ c ch bi n b ng ph ng pháp bán t ng h p: Ampicillin,Oxacillin.ố ượ ế ế ằ ươ ổ ợ
Thu c đ c ch bi n b ng ph ng pháp t ng h p, bán t ng h p giá thành rố ượ ế ế ằ ươ ổ ợ ổ ợ ẻ
mà ch t l ng t t, đáp ng đ c yêu c u trong đi u tr .ấ ượ ố ứ ượ ầ ề ị
2.2. Đ ng đ a thu c vào c thườ ư ố ơ ể
Đ ng đ a thu c có nh h ng r t l n đ n tác d ng d c lý c a thu c.ườ ư ố ả ưở ấ ớ ế ụ ượ ủ ố
Thu c đ a không đúng đ ng s làm m t tác d ng c a thu c ho c gây s cố ư ườ ẽ ấ ụ ủ ố ặ ố
cho c th .ơ ể
Ví d : CaClụ2 ch dùng đ tiêm tĩnh m ch, n u tiêm b p s gây ho i t b pỉ ể ạ ế ắ ẽ ạ ử ắ
th t.ị
Sau đây là các đ ng đ a thu c vào c th .ườ ư ố ơ ể
2.2.1. Đ ng daườ
Thu c qua đ ng da có các ph ng pháp nh sau: xoa bóp, ch m, r c đ p,…ố ườ ươ ư ờ ắ ắ
Thu c qua da cũng nh qua nhi u màng sinh h c khác tùy thu c vào l ngố ư ề ọ ộ ượ
hòa tan trong lipit. Các thu c hòa tan t t trong lipit thì d h p thu qua da, nh ngố ố ễ ấ ữ
thu c hòa tan t t trong n c thì không h p thu ho c h p thu r t ít qua da. S h pố ố ướ ấ ặ ấ ấ ự ấ
4
Bài gi ng Chăn nuôi Thú y c b n ả ơ ả GV. Thái Th Bích Vânị
thu qua da ti n hành qua l chân lông và các tuy n m hôi.ế ỗ ế ồ
Da có l p b o v thu c khó th m qua, khi da b t n th ng thu c s h p thớ ả ệ ố ấ ị ổ ươ ố ẽ ấ ụ
nhanh. Mu n thu c h p th nhanh qua da bình th ng ta ph i dùng các ch t t yố ố ấ ụ ườ ả ấ ẩ
r a b m t da nh c n, ete, xà phòng,…ử ề ặ ư ồ
Thu c qua da có các u nh c đi m sau:ố ư ượ ể
- u đi m: đ n gi n, d th c hi n, có tác d ng t i ch .Ư ể ơ ả ễ ự ệ ụ ạ ỗ
- Nh c đi m: li u dùng không chính xác, thu c h p thu ch m nên khôngượ ể ề ố ấ ậ
dùng đ c p c u đ c.ể ấ ứ ượ
Ví d :ụ Xoa c n, t i vào vùng hông trái c a trâu bò, chà sát th t m nh đồ ỏ ủ ậ ạ ể
đi u tr d c tr ng h i ho c li t d c .ề ị ạ ỏ ướ ơ ặ ệ ạ ỏ
2.2.2. Đ ng hô h pườ ấ
Thu c qua đ ng hô h p b ng cách xông (ng i) và tiêm khí qu n (trong chănố ườ ấ ằ ử ả
nuôi ít dùng).
Xông khô: nung ho c đ t thu c cho gia súc ng i.ặ ố ố ử
Xông t: thu c đun sôi trong n c, b c h i lên cho gia súc ng i ho c phunướ ố ướ ố ơ ử ặ
thu c d i d ng khí dung, gia súc s hít thu c vào cùng v i không khí.ố ướ ạ ẽ ố ớ
Thu c qua đ ng hô h p có tác d ng nhanh vì niêm m c khí qu n và phố ườ ấ ụ ạ ả ế
nang có di n tích b m t r ng và phân chia nhi u mao m ch.ệ ề ặ ộ ề ạ
Thu c qua đ ng hô h p nên đ a thu c nh ng th khí ho c th l ng dố ườ ấ ư ố ở ữ ể ặ ể ỏ ễ
bay h i.ơ
2.2.3. Đ ng tiêu hóaườ
Thu c qua đ ng tiêu hóa đ c th c hi n b ng hai cách: th t tr c tràng ho cố ườ ượ ự ệ ằ ụ ự ặ
qua mi ng.ệ
* Th t tr c tràng: tr c tràng cũng h p thu thu c khá nhanh. Sau khi th tụ ự ự ấ ố ụ
kho ng 7 – 40 phút thu c có tác d ng. Thu c dùng b ng cách th t không đ cả ố ụ ố ằ ụ ượ
thu n ti n ch dùng trong tr ng h p không cho u ng đ c ho c mu n gây tácậ ệ ỉ ườ ợ ố ượ ặ ố
d ng t i ch .ụ ạ ỗ
Th t vào ru t già thu c đ c đ a vào tĩnh m ch chính, thu c l i ít b phânụ ộ ố ượ ư ạ ố ạ ị
h y. N u mu n có tác d ng t i h u môn nên dùng thu c bôi ho c thu c đ n.ủ ế ố ụ ạ ậ ố ặ ố ạ
* U ng: thu c đ a qua mi ng mu n có tác d ng t i ru t và d dày t t thì nênố ố ư ệ ố ụ ạ ộ ạ ố
u ng thu c khi đói. ố ố
5