UBND TỈNH NINH BÌNH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HOA LƯ
ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KH&CN CẤP TRƯỜNG
ĐẶC ĐIỂM THỂ LUẬN
SAU CẢI CÁCH GIÁO DỤC 1906
Chủ nhiệm: ThS. BÙI LÊ NHẬT
Đơn vị công tác: BAN QUẢN LÝ NỘI TRÚ
NINH BÌNH, 2021
UBND TỈNH NINH BÌNH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HOA LƯ
ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU KH&CN CẤP TRƯỜNG
ĐẶC ĐIỂM THỂ LUẬN
SAU CẢI CÁCH GIÁO DỤC 1906
Chủ nhiệm: ThS. BÙI LÊ NHẬT
Các thành viên: ThS. BÙI LÊ NHẬT
ThS. VŨ THỊ TUYẾT MAI
NINH BÌNH, 2021
3
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ................................................................................ 5
2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................ 5
3. MỤC ĐÍCH ĐỀ TÀI ..................................................................................... 7
4. ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................... 7
5. CÁCH TIẾP CẬN, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................. 8
NỘI DUNG
Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỂ LUẬN ................................................... 9
1.1. Khái niệm thể luận ............................................................................................ 9
1.2. Lịch sử thể luận ................................................................................................. 13
1.3. Phân loại thể luận .............................................................................................. 24
Tiểu kết chƣơng 1 .................................................................................................... 26
Chương 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA THỂ LUẬN SAU 1906 ........................................ 28
2.1. Đặc điểm nội dung ............................................................................................ 28
2.1.1. Kế thừa truyền thống...................................................................................... 28
2.1.2. Cập nhật thời sự, tinh hoa hiện đại ................................................................ 33
2.2. Đặc điểm hình thức ........................................................................................... 40
2.2.1. Chủ đề, bố cục và cách trình bày ................................................................... 40
2.2.2. Đối ngẫu, dụng ngữ, dụng điển ...................................................................... 48
Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 64
Chương 3. VAI TRÒ CỦA THỂ LUẬN MỚI TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI ........... 65
3.1. Phƣơng tiện đánh giá và phát triển năng lực .................................................... 65
3.2. Phản ánh ngôn ngữ, xã hội và tƣ tƣởng đƣơng đại ........................................... 68
3.3. Cơ sở hình thành văn nghị luận hiện đại .......................................................... 76
Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................... 82
KÊT LUẬN ............................................................................................................. 83
TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 86
PHỤ LỤC ................................................................................................................ 89
4
Danh mục bảng biểu; danh mục hình
Bảng biểu
1.1. Danh mục 51 chế khoa thi thời Đường................................................................................... 18
1.2. Phân loại thể luận ................................................................................................................... 26
2.1. Các trường hợp đảo ngược so với ngữ pháp tiếng Hán hiện đại ................................ 62
Hình
2.1. Điện khí luận ......................................................................................................................... 32
2.2. Luận nông tang ...................................................................................................................... 33
2.3. Luận nghề nghiệp .................................................................................................................. 35
2.4. Luận vệ sinh ........................................................................................................................... 36
2.5. Thương vụ luận ...................................................................................................................... 38
2.6. Vương Lăng khả luận ............................................................................................................. 44
2.7. Tịnh bãi thi phú luận .............................................................................................................. 47
5
MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Luận là văn thể quan trọng trong hệ thống khoa cử và đời sống trung đại. Nội
dung của luận phong phú, chủ đề bao trùm từ tư tưởng, chính trị, quân sự đến sinh
hoạt. Mục đích của luận là thuyết giảng một cách khoa học khiến người nghe hiểu và
đồng ý với luận điểm đặt ra. Phương thức đề cập vấn đề có thể theo cách trực tiếp
hoặc theo cách gián tiếp, linh động tùy tình hình thực tế và ý muốn của tác giả. Đây
đều là các phương diện ảnh hưởng trực tiếp đến sự ra đời của văn chương nghị luận
hiện đại, cần nghiên cứu chuyên sâu.
Sau khi triều Nguyễn thực hiện cách tân khoa cử lần thứ nhất vào năm 1906,
thể luận trong khoa cử được cách tân cho phù hợp với thời đại mới, chia làm 2 loại:
luận chữ Hán và luận âm Nam (chữ Nôm), không bắt buộc đối ngẫu thanh vận,
khuyến khích ít dùng sáo ngữ, hành văn sáng tạo không theo khuôn phép cũ, mở
rộng chủ đề bàn luận, coi trọng tính ứng dụng. Trong khoảng 12 năm từ 1907 đến
1919, thể luận mới đã dần thay thế hoàn toàn thể luận cũ trong công tác tuyển chọn
nhân tài, phản ánh đặc trưng của văn viết khoa cử giai đoạn cáo chung. Tuy vậy, các
nghiên cứu về thể luận mới giai đoạn 1906 chưa nhiều, hầu hết chỉ dừng ở mức độ
phiên dịch, giới thiệu tác phẩm, hiện mới chỉ có 1 công trình khảo sát tổng quan về
nội dung, tình trạng văn bản một số bài thi trong các kì thi Hội từ Tự Đức đến Khải
Định, so với những nghiên cứu chung về luận là con số rất khiêm tốn cả về chất
lượng và số lượng, yêu cầu chúng ta phải nghiên cứu kỹ hơn, toàn diện hơn.
2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Luận thuyết là văn thể có tầm ảnh hưởng lớn trong xã hội Nho giáo phương
Đông trung đại, được nhiều học giả hiện đại quan tâm nghiên cứu. Tuy chưa có công
trình chuyên sâu về đặc điểm thể luận cách tân sau cải cách giáo dục 1906 nhưng tất
cả nghiên cứu đã công bố liên quan đến luận đều là những kiến thức bổ trợ trực tiếp
cho đề tài trên phương diện xây dựng lý thuyết chung về luận hoặc là cứ liệu đối
sánh để làm nổi bật đặc điểm của đối tượng nghiên cứu trong đề tài.
2.1. Nghiên cứu thể luận truyền thống
Vấn đề hệ thống hoá các văn thể văn học đã được đặt ra ngay từ thời trung đại
theo nhu cầu của thể chế chính trị và xã hội. Công trình xuất hiện sớm nhất có mục
về thể luận thuyết là sách Điển luận do Tào Phi (187 – 226) lệnh biện soạn. Trong
thiên Luận văn, tác phẩm đã lược bình về đặc điểm bốn nhóm văn thể thông dụng
thời kỳ này bao gồm: tấu nghị, thư luận, minh lụy, thi phú. Sang đời Tấn có Văn Phú
của Lục Cơ (261 – 303) giới thuyết về đặc trưng 10 văn thể thông dụng bao gồm: thi,
