H Quý Lyồ
H Quý Lyồ (còn có tên là Lê Quý Ly, 1336–1407) là m t v ộ ị vua Vi t Namệ, ng i đã ti n thân t m t đ iườ ế ừ ộ ạ
quan nhà Tr nầ đ kh i đ u ể ở ầ nhà Hồ c a ủl ch s Vi t Namị ử ệ . Trong th i gian c m quy n, ông đã th c hi nờ ầ ề ự ệ
nhi u c i cách quan tr ng, nh ng b th t b i trong vi c h p s c toàn dân ch ng l i cu c xâm lăng c aề ả ọ ư ị ấ ạ ệ ợ ứ ố ạ ộ ủ
nhà Minh.
Ti u sể ử
Theo gia ph h Hả ọ ồ[1], t tiên H Quý Ly là H H ng D t v n ng i ổ ồ ồ ư ậ ố ườ Chi t Giangế (Trung Qu cố), đ i ờH uậ
Hán th i ờNgũ đ i Th p qu cạ ậ ố (năm 947-950), t ng đ ng th i ươ ươ ờ D ng Tam Khaươ c a ủVi t Namệ, sang làm
Thái thú Di n Châuễ và đ nh c h ng Bào Đ t nay là xã quỳnh lâm, huy n ị ư ở ươ ộ ệ Quỳnh L uư, t nh ỉNgh Anệ.
Đ n đ i ế ờ nhà Lý, có ng i trong h l y công chúa Nguy t Đích, sinh ra công chúa Nguy t Đoan. Đ i cháuườ ọ ấ ệ ệ ờ
th 12 là H Liêm d i đ n h ng Đ i L i, ứ ồ ờ ế ở ươ ạ ạ Thanh Hóa, làm con nuôi tuyên úy Lê Hu n, t đ y l y Lêấ ừ ấ ấ
làm h mình. Quý Ly là cháu b n đ i c a Lê Hu nọ ố ờ ủ ấ [2].
Ông có hai ng i cô đ u đ c vua ườ ề ượ Tr n Minh Tôngầ l y làm ấcung phi và đ u tr thành m hai vua ề ở ẹ nhà
Tr nầ, do đó ông s m đ c đ a vào làm quan trong tri u đình nhà Tr n.ớ ượ ư ề ầ
S nghi pự ệ
Năm 1371, vua Tr n D Tôngầ ụ cho Lê Quý Ly làm Tr ng c c Chi h u. Sau, vua ưở ụ ậ Tr n Ngh Tôngầ ệ đ aư
ông lên làm Khu m t đ i s , l i g em gái là công chúa Huy Ninh.ậ ạ ứ ạ ả
Năm 1395 Tr n Ngh Tông m t, ông đ c phong làm Ph chính Thái s nhi p chính, t c Trung tuyênầ ệ ấ ượ ụ ư ế ướ
V qu c Đ i v ng, n m tr n quy n hành trong n c.ệ ố ạ ươ ắ ọ ề ướ
Tháng 4 năm 1396 [3]
, H Quý Ly phát hành ồti n gi yề ấ (thông b o h i saoả ộ ). Đây là l n đ u trong chính sầ ầ ử
Vi t Nam, ti n gi y đ c l u thông.ệ ề ấ ượ ư
H Quý Ly b c vua Tr n d i đô t ồ ứ ầ ờ ừ Thăng Long vào Tây Đô, vi c này thúc đ y m t s qu n th n trungệ ẩ ộ ố ầ ầ
thành v i nhà Tr n (ớ ầ Tr n Khát Chânầ...) m u tính làm chính bi n l t đ h H . Nh ng H Quý Ly đã raư ế ậ ổ ọ ồ ư ồ
tay tr c, tiêu di t h t phe nàyướ ệ ế [4]. Tháng 2 năm Canh Thìn 1400, H Quý Ly tru t ngôi c a cháu ngo i làồ ấ ủ ạ
Tr n Thi u Đầ ế ế, t lên làm vua l y qu c hi u là ự ấ ố ệ Đ i Nguạ, l p nên ậnhà Hồ.
Ch a đ c m t năm, H Quý Ly theo cách nhà Tr n, nh ng ngôi cho con là ư ượ ộ ồ ầ ườ H Hán Th ngồ ươ , làm Thái
Th ng hoàng nh ng v n t mình quy t đoán m i công vi c.ượ ư ẫ ự ế ọ ệ
Năm 1403, ông ban hành các đ ồđo l ngườ (cân, th cướ , đ uấ, th ngư) đ làm chu n trong vi c buôn bánể ẩ ệ [3].
Năm 1404, H Quý Ly và H Hán Th ng quy đ nh các ng i đ thi H ng ph i qua kỳ thi làm toánồ ồ ươ ị ườ ỗ ươ ả
pháp m i đ c ti p t c thi H i.ớ ượ ế ụ ộ
Tr c s lăm le xâm l c c a ướ ự ượ ủ nhà Minh, H Quý Ly tích c c ch n ch nh quân đ i, xây thành, đóngồ ự ấ ỉ ộ
thuy n chi n, v.v. Ông th ng h i các quan:ề ế ườ ỏ
"Ta làm th nào cho có 100 v n quân đ đánh gi c B c?"ế ạ ể ặ ắ
Đ có nhi u quân, H Quý Ly l p ra h t ch b t m i ng i c 2 tu i tr lên ph i kê khai ai n náu ph iể ề ồ ậ ộ ị ắ ọ ườ ứ ổ ở ả ẩ ả
ph t. H t ch làm xong, s ng i t 15 tu i đ n 60 h n g p m y l n tr c. Quân s do v y tăng thêmạ ộ ị ố ườ ừ ổ ế ơ ấ ấ ầ ướ ố ậ
nhi u.ề
H Quý Ly đ c bi t chú tr ng luy n t p th y binh đ gi m t sông m t bi n. Ông cho đóng nh ng conồ ặ ệ ọ ệ ậ ủ ể ữ ặ ặ ể ữ
thuy n l n bên trên lát ván đ đi l i d dàng, khoang d i cho ng i chèo ch ng r t l i h i. các c aề ớ ể ạ ễ ướ ườ ố ấ ợ ạ Ở ử
b và nh ng n i hi m y u trên các sông l n, ông cho đóng c c, hình thành nh ng tr n đ a mai ph c quyể ữ ơ ể ế ớ ọ ữ ậ ị ụ
mô.
V biên ch quân đ i, Quý Ly phân chia Nam B c g m 12 v , Đông Tây phân ra 8 v . M i v có 18 đ i,ề ế ộ ắ ồ ệ ệ ỗ ệ ộ
m i đ i có 18 ng i. Đ i quân có 30 đ i, trung quân 20 đ i M i doanh có 15 đ i, m i đoàn có 10 đ i.ỗ ộ ườ ạ ộ ộ ỗ ộ ỗ ộ
Ngoài ra còn 5 đ i c m v quân. T t c do m t Đ i t ng th ng lĩnh.ộ ấ ệ ấ ả ộ ạ ướ ố
Năm t D uẤ ậ (1405) sau nh ng năm tháng ngo i giao m m m ng, ch u lép không k t qu , cha con H Quýữ ạ ề ỏ ị ế ả ồ
Ly ph i đ ng tr c th thách hi m nghèo: Đ i phó v i cu c xâm l c c a ả ứ ướ ử ể ố ớ ộ ượ ủ nhà Minh. H Quý Ly giaoồ
cho con c là H Nguyên Tr ng ch huy đ p ả ồ ừ ỉ ắ thành Đa Bang, l y g đóng c c ngã ba sông ấ ỗ ọ ở B ch H cạ ạ
(Vi t Trìệ) và đ a quân đóng gi các n i. Nh ng đúng nh ư ữ ơ ư ư H Nguyên Tr ngồ ừ nói: "Th n không ng i đánh,ầ ạ
ch s lòng dân có theo hay không theo mà thôi." Chính vì h H không đ c lòng dân nên khi ỉ ợ ọ ồ ượ Tr ng Phươ ụ
và M c Th nhộ ạ đem 20 v n b binh k binh và hàng ch c v n phu d ch sang xâm l c Vi t Nam, tri u Hạ ộ ỵ ụ ạ ị ượ ệ ề ồ
th t b i.ấ ạ
Tr c các mũi ti n công c a đ ch, đ i quân nhà H có ch n đánh m t vài n i r i rút v gi phòngướ ế ủ ị ộ ồ ặ ở ộ ơ ồ ề ữ
tuy n Nam ếsông H ngồ. Quân Minh th a c h i đã t p trung binh l c v t sông H ng đánh chi m thànhừ ơ ộ ậ ự ượ ồ ế
Đa Bang. Cu i năm ốBính Tu tấ (ngày 20 tháng 1 năm 1407) thành Đa Bang th t th , tuy n phòng ng c aấ ủ ế ự ủ
quân nhà H cũng tan v nhanh chóng. T Đa Bang ngày 22 tháng 1 năm 1407, quân nhà Minh tràn xu ngồ ỡ ừ ố
chi m kinh thành ếThăng Long. Quân nhà H l i m t l n n a rút lui xu ng mi n h l u sông H ng. Vàồ ạ ộ ầ ữ ố ề ạ ư ồ
sau m t vài tr n ph n công th t b i, H Quý Ly và H Hán Th ng đem theo b n thu c h ch y ra bi nộ ậ ả ấ ạ ồ ồ ươ ọ ộ ạ ạ ể
r i vào ồThanh Hóa.
Đ n L i Giang (Mã Giang) quân Minh đu i k p, quân H l i m t phen tan tác. T ng Ng y Th c th yế ỗ ổ ị ồ ạ ộ ướ ụ ứ ấ
th nguy c p, bèn tâu:ế ấ
"N c đã m t, làm ông vua không nên đ cho ng i ta b t đ c, xin B h t đ t đi mà ch tướ ấ ể ườ ắ ượ ệ ạ ự ố ế
còn h n."ơ
H Quý Ly gi n l m, b t Ng y Th c chém r i ch y vào ồ ậ ắ ắ ụ ứ ồ ạ Ngh Anệ. Quân Minh ti p t c đu i theo, đ nế ụ ổ ế
Kỳ La (Kỳ Anh, Hà Tĩnh) cha con H Quý Ly đ u b b t. Lúc đó là ồ ề ị ắ tháng 6 năm Đinh H iợ (1407). Có
thuy t nói ông b nhà Minh sát h i khi sang ế ị ạ Yên Kinh (B c Kinhắ), có thuy t l i nói ông b đày làm lính ế ạ ị ở
Qu ng Tâyả.
Nhà H làm vua t năm ồ ừ Canh Thìn (1400) đ n năm ếĐinh H iợ (1407), đ c tr n 7 năm thì s p đ . Vi tượ ọ ụ ổ ệ
Nam l i n m trong vòng đô h c a ph ng B c.ạ ằ ộ ủ ươ ắ
N i trộ ị
H Quý Ly là m t vua có nhi u năng l c v chính tr , kinh t , văn hóa. Trong các tác ph m c a ông, cóồ ộ ề ự ề ị ế ẩ ủ
nh ng bài th sáng tác dùng vào vi c cai tr và đ i ngo i.ữ ơ ệ ị ố ạ
Khi còn là m t đ i quan nhà Tr n, trong hoàn c nh nhà Tr n đã suy y u c c đ , đ t n c nghiêng ng ,ộ ạ ầ ả ầ ế ự ộ ấ ướ ả
nhân dân c c kh , H Quý Ly đã c ng quy t đ cao công tác giám sát, ch ng thói xu th i không dám canự ổ ồ ươ ế ề ố ờ
gián cái sai c a nhà vua khi n qu c pháp b xem th ng. V i quan Ng s Trung đô úy Đ T Tr ng làủ ế ố ị ườ ớ ự ử ỗ ử ừ
ng i có trách nhi m, ông g i l i trách c trong m t bài th :ườ ệ ử ờ ứ ộ ơ
Ô đài c u h , c m vô thanhử ỹ ấ
Đ n s tri u đình phong hi nố ử ề ế
khinh
Tá v n T Tr ng nhu Trung úyấ ử ừ
Đài gián t lâu ti ng l ng thinh ừ ế ặ
Tri u đình đ phép b coi khinh ề ể ị
T Tr ng, Trung úy sao m mử ừ ề
y u? ế
Th sinh hà s ph bình sinhư ự ụ K sĩ không nên b chí mình! ẻ ỏ
Khi th y nhà vua b t tài vô d ng, ông c ng quy t ph b , l p nên nhà H thay th nhà Tr n. Ông có bàiấ ấ ụ ươ ế ế ỏ ậ ồ ế ầ
th ơKý Nguyên quân (g i Nguyên quân - ửTr n Thu n Tôngầ ậ [5]
) nh sau:ư
Ti n h u dung ám quânề ữ
Hôn Đ c c p Linh Đ cứ ậ ứ
Hà b t t o an bàiấ ả
Đ s lao nhân l cồ ử ự
Đ c Tu n Nghi d ch là:ượ ấ ị
Cũng m t du c vua hèn ộ ộ
Hôn Đ c và Linh Đ c ứ ứ
Sao ch ng s m li u đi? ẳ ớ ệ
Ch đ ng i nh c s c! ỉ ể ườ ọ ứ
Ông là v vua Vi t Nam đ u tiên quy t đ nh dùng ị ệ ầ ế ị ch Nômữ đ ch n h ng n n văn hóa dân t c, cho d chể ấ ư ề ộ ị
các kinh, th , thi. Chính ông đã biên t p thiên "Vô d t" đ d y cho con cái nhà quan và so n ra 14 thiênư ậ ậ ể ạ ạ
Minh đ o dâng lên ạTr n Ngh Tôngầ ệ khi tr c.ướ
V m t xã h i, ông thi t l p s Qu n t (nh ty y t ngày nay). các l , ông đ u l p m t kho lúa g i làề ặ ộ ế ậ ở ả ế ư ế Ở ộ ề ậ ộ ọ
Th ng bình, l y ti n công mua lúa tr vào, phòng nh ng năm m t mùa đem bán r cho dân chúng.ườ ấ ề ữ ữ ấ ẻ
Ông th c thi l i chính sách phân ph i ru ng đ t, quy đ nh trong n c ch tr đ i v ng và tr ng côngự ạ ố ộ ấ ị ướ ỉ ừ ạ ươ ưở
chúa, còn không ng i nào đ c phép có quá 10 ườ ượ m uẫ ru ng. S ru ng th a ph i n p l i cho Nhà n c.ộ ố ộ ừ ả ộ ạ ướ
Ông còn h n ch s nô tỳ trong các nhà quy n quý, các gia đình ph i tùy theo th b c mà nuôi tôi t nhi uạ ế ố ề ả ứ ậ ớ ề
hay ít, không đ c quá s quy đ nh.ượ ố ị
H Quy Ly là ng i có tinh th n t ch cao. Khi đã b nhà Minh b t gi , ông đáp l i ng i ồ ườ ầ ự ủ ị ắ ữ ờ ườ Trung Qu cố
h i v phong hóa n c Nam b ng m t bài th :ỏ ề ướ ằ ộ ơ
D c v n An Nam sụ ấ ự
An Nam phong t c thu nụ ầ
Y quan Đ ng ch đườ ế ộ
L nh c Hán quân th nễ ạ ầ
Ng c ng khai tân t uọ ủ ử
Kim đao ch c t lânướ ế
Niên niên nh tam nguy tị ệ
Đào lý nh t ban xuânấ
An Nam mu n h i rõ ố ỏ
Xin đáp: phong t c thu n ụ ầ
Y quan ch ng kém Đ ng ẳ ườ
L nh c nghiêm nh Hán ễ ạ ư
Bình ng c r u l ngọ ượ ừ
h ng ươ
Dao vàng cá nh v y ỏ ẩ
M i đ mùa xuân t i ỗ ộ ớ
M n đào n ch t v n ậ ở ậ ườ
Giai tho iạ
H Quý Ly có m i tình r t l v i Công chúa ồ ố ấ ạ ớ Nh t Chi Maiấ. T ng truy n: H Quý Ly lúc hàn vi th ngươ ề ồ ườ
theo ng i cha nuôi h Lê đi buôn đ ng bi n. M t l n thuy n ch hàng ghé vào b , Quý Ly th y trênườ ọ ườ ể ộ ầ ề ở ờ ấ
bãi bi n có ai v ch lên cát câu th :ể ạ ơ
Qu ng Hàn cung lý Nh t Chi Maiả ấ .
Quý Ly nh m thu c lòng l y câu th đó. Đ n khi Quý Ly đã làm quan, m t hôm h giá vua Tr n đi ch i,ẩ ộ ấ ơ ế ộ ộ ầ ơ
n a ch ng ghé vào tránh n ng ử ừ ắ ở đi n Thanh Thệ ử, th y tr c đi n r t nhi u cây qu , vua li n ra câu đ i:ấ ướ ệ ấ ề ế ề ố
Thanh Th đi n ti n thiên th quử ệ ề ụ ế
Các quan cùng đi lúng túng ch a k p đ i thì Quý Ly nh l i câu th trên bãi bi n năm x a, bèn đ c luôn:ư ị ố ớ ạ ơ ế ư ọ
Qu ng Hàn cung lý Nh t Chi Maiả ấ
C hai câu ghép l i thành hai v đ i nhau r t ch nh.ả ạ ế ố ấ ỉ
Nghĩa là:
Thanh Th đi n kia ngàn g c quử ệ ố ế
Qu ng Hàn cung n m t cành maiả ọ ộ
Nghe xong các quan đ u ph c tài H Quý Ly, vua Tr n càng kinh ng c h n b i nhà vua có m t công chúaề ụ ồ ầ ạ ơ ở ộ
đ t tên là Nh t Chi Mai. Nàng trong cung c m không ra đ n ngoài. Vua h i Quý Ly:ặ ấ ở ấ ế ỏ
- Nhà ng i làm sao bi t đ c trong cung t ta có công chúa tên Nh t Chi Mai tòa l u c a côngươ ế ượ ả ấ ầ ủ
chúa là cung Qu ng Hàn do chính ta đ t tên? ả ặ
Quý Ly c th c tâu l i vi c tr c. Vua cho là chuy n l , duyên tr i đã đ nh bèn g công chúa Nh t Chiứ ự ạ ệ ướ ệ ạ ờ ị ả ấ
Mai cho Quý Ly. Nh t Chi Mai sinh đ c 2 con trai thông minh, có tài là ấ ượ H Nguyên Tr ngồ ừ và H Hánồ
Th ngươ .
Tác ph mẩ
H Quý Ly đã vi t các tác ph m sau:ồ ế ẩ
•Qu c ng thi nghĩaố ữ (vi t v ch đ ế ề ủ ề giáo d cụ, nay đã th t truy n) ấ ề
•Minh đ o l cạ ụ (sách lý thuy t, 14 thiên, nay đã th t truy n) ế ấ ề
Nh n đ nhậ ị
V c i cách và ch ng xâm l cề ả ố ượ
Sách H Quý Ly và nh ng cu c c i cách trong l ch sồ ữ ộ ả ị ử c a Vi n S h c đã nêu nh n đ nh khái quát v Hủ ệ ử ọ ậ ị ề ồ
Quý Ly.
Nói chung, nh ng c i cách c a H Quý Ly nh m m c đích xây d ng m t n c ữ ả ủ ồ ằ ụ ự ộ ướ Đ i Nguạ c ng th nh.ườ ị
Tuy nhiên, t t ng đ i m i c a H Quý Ly và nh ng c i cách c a ông th c hi n quá d n d p trong m tư ưở ổ ớ ủ ồ ữ ả ủ ự ệ ồ ậ ộ
th i gian ng n, không đ t k t qu nh mong đ i và gây ra s ph n n trong nhân dân; đ c bi t là v i cácờ ắ ạ ế ả ư ợ ự ẫ ộ ặ ệ ớ
sĩ phu trung thành v i ớnhà Tr nầ.
H Quý Ly, theo nh n đ nh c a m t s nhà nghiên c u, là m t nhà c i cách có tài nh ng kh năng vồ ậ ị ủ ộ ố ứ ộ ả ư ả ề
quân s c a ông ch a t ng đ ng v i tài năng v văn tr . Khi còn làm t ng nhà Tr n c m quân ch ngự ủ ư ươ ươ ớ ề ị ướ ầ ầ ố
Chiêm Thành, H Quý Ly th ng b thua tr n (th m chí đã b t ng d i quy n chê là "b t tài"). Khiồ ườ ị ậ ậ ị ướ ướ ề ấ
ph i đ i phó v i nguy c xâm l c c a ả ố ớ ơ ượ ủ nhà Minh, H Quý Ly ch mong dùng l c đ i l c đ ch ng l i kồ ỉ ự ố ự ể ố ạ ẻ
đ ch đ t r ng ng i nhi u mà không tính t i chi n thu t. Ông than th v i các quan: " c gì có 100 v nị ấ ộ ườ ề ớ ế ậ ở ớ Ướ ạ
quân đ ch ng l i gi c b c". V đi m này H Nguyên Tr ng sáng su t h n ông. Khi đ c H Quý Lyể ố ạ ặ ắ ề ể ồ ừ ố ơ ượ ồ
giao phó vi c quân s , ệ ự H Nguyên Tr ngồ ừ nói "Th n không ng i đánh, ch s lòng dân không theo mà thôi".ầ ạ ỉ ợ
Nguyên nhân chính d n đ n th t b i c a H Quý Ly ch ng l i th l c ngo i bang c a nhà Minh là sẫ ế ấ ạ ủ ồ ố ạ ế ự ạ ủ ự
m t lòng dân.ấ
Khi lâm nguy, ông cũng mang phong đ c a m t văn nhân ch không gi ng m t chi n t ng (xem bài thộ ủ ộ ứ ố ộ ế ướ ơ
ph n N i tr ) nên không dám li u mình ch t L i Giang, dù lúc đó tu i đã 70.ầ ộ ị ề ế ở ỗ ổ
H Quý Ly là ông vua gi i c m bút h n c m g m. N u không có s can thi p m nh c a nhà Minh, r tồ ỏ ầ ơ ầ ươ ế ự ệ ạ ủ ấ
có th s nghi p c a ông hoàn toàn có kh năng phát tri n, m c dù g p ph i s ch ng đ i c a nh ngể ự ệ ủ ả ể ặ ặ ả ự ố ố ủ ữ
ng i trung thành v i nhà Tr n trong n c.ườ ớ ầ ướ
V trách nhi m tr c s xâm lăng c a nhà Minhề ệ ướ ự ủ
S gia ửTr n Tr ng Kimầ ọ trong sách Vi t Nam s l cệ ử ượ nêu m t gi thi t khác h n v ông.ộ ả ế ơ ề
Xem công vi c c a H Quý Ly làm thì không ph i là m t ng i t m th ng, nh ng ti c thay m tệ ủ ồ ả ộ ườ ầ ườ ư ế ộ
ng i có tài kinh t nh th , mà gi s c giúp nhà Tr n cho có th y chung (tr c sau), thì d uườ ế ư ế ả ử ứ ầ ủ ướ ẫ
gi c Minh có th m nh đ n đâu đi n a, cũng ch a h u d đã c p đ c n c Nam, mà mìnhặ ế ạ ế ữ ư ầ ễ ướ ượ ướ
l i đ c cái ti ng th m đ l i nghìn thu. Nh ng vì cái lòng tham xui khi n, h đã có th l c làạ ượ ế ơ ể ạ ư ế ễ ế ự
sinh ra b ng mu n tranh quy n, c p n c. B i th H Quý Ly m i làm s thoán đo t, và nhàụ ố ề ướ ướ ở ế ồ ớ ự ạ
Minh m i có cái c mà sang đánh l y n c An Nam. Cũng vì cái c y, cho nên lòng ng i m iớ ớ ấ ướ ớ ấ ườ ớ
b h H mà đem theo gi c, đ đ n n i cha con h H thua ch y, b b t, ph i đem thân đi ch uỏ ọ ồ ặ ể ế ỗ ọ ồ ạ ị ắ ả ị
nh c đ t n c ng i!ụ ở ấ ướ ườ
Nh ng đ y là cái t i làm h i riêng cho m t h H mà thôi, còn cái t i làm m t n c Nam, thì aiư ấ ộ ạ ộ ọ ồ ộ ấ ướ
gánh vác cho Quý Ly?
Tuy nhiên, các s gia hi n đ i có ý ki n cho r ng: Dù ử ệ ạ ế ằ nhà Hồ thay ngôi nhà Tr n hay không thì nhà Minhầ
v n xâm l c. D n chi u t th i ẫ ượ ẫ ế ừ ờ Tr n Ph Đầ ế ế cho th y khi ấTr n Du Tôngầ ệ t tr n ử ậ ở Chiêm Thành,
Minh Thái Tổ đã đ nh đánh ịĐ i Vi tạ ệ , nh ng do có ng i can gián (ch a có th i c t t) nên t m thôiư ườ ư ờ ơ ố ạ [6].
T i khi Minh Thái T ch t, cháu n i Minh Hu Đ (Chu Doãn Văn) là ông vua ôn hoà lên thay (1398), Hớ ổ ế ộ ệ ế ồ
Quý Ly ch n th i đi m l y ngôi nhà Tr n (1400) lúc đó khá phù h p, khi b n thân ông tu i đã cao. Nh ngọ ờ ể ấ ầ ợ ả ổ ư
bi n c sau đó n m ngoài d tính c a ông. Không lâu sau (1403), Doãn Văn b chú là Chu L c p ngôi.ế ố ằ ự ủ ị ệ ướ
Chu L - Minh Thành T là m t ông vua hi u chi n nh ệ ổ ộ ế ế ư Chu Nguyên Ch ngươ và đây cũng có th xem làể
m t nguyên nhân khi n Đ i Ngu b xâm l c. N u Quý Ly không l y ngôi nhà Tr n thì sau khi ông m t,ộ ế ạ ị ượ ế ấ ầ ấ
nhà Tr n suy y u và ki t qu sau "ho Chiêm Thành" cũng s tr thành tiêu đi m cho "lòng tham" c aầ ế ệ ệ ạ ẽ ở ể ủ
nh ng vua ph ng b c hi u chi n nh Chu L .ữ ươ ắ ế ế ư ệ
Bách khoa toàn th m Wikipediaư ở