Bốn kỹ năng dạy trẻ làm người từ
khi học mầm non
- “Dạy kiến thức” là việc của nhà trường, còn “dạy làm người” là việc của
toàn xã hội.
Trong khi dạy kiến thức là nhiệm vụ chính của ngành giáo dục thì dạy làm
người không chỉ là nhiệm vụ của riêng ngành giáo dục mà là của toàn xã hội,
của cả hệ thống chính trị.
Việc dạy kiến thức, tuy còn đôi điều cần bàn luận, dù sao cũng đã đã đáp ứng
phần nào yêu cầu trang bị tri thức cho thế hệ trẻ thì chuyện dạy làm người lại
là “thất bại toàn diện” không phải chỉ của giáo dục mà là của toàn hệ thống.
Nói đến chuyện dạy người, những người lớn tuổi thường vận dụng câu: “tiên
học lễ, hậu học văn”, cũng từ đây nảy sinh những tranh luận gay gắt về “lễ”,
“văn” thời hiện đại. Thế hệ trẻ Việt Nam ngày nay thiếu những gì và nền giáo
dục, theo tinh thần đổi mới toàn diện cần tập trung dạy cái gì, dạy từ lứa tuổi
nào? Người viết cho rằng cần dạy bắt đầu từ trẻ mẫu giáo-mầm non bốn kỹ
năng cơ bản sau đây:
Kỹ năng làm việc theo nhóm
Kỹ năng này gọi theo cách nguyên thủy là hợp tác bầy đàn. Hợp tác bầy đàn
vừa dùng để săn mồi, cũng lại được dùng để chống lại kẻ săn mồi. Đứng
trước một bầy đàn đông đúc, kẻ săn mồi rất khó lựa chọn đối tượng cuộc săn,
chúng thường lựa chọn những con mồi đứng riêng lẻ. Trong thế giới động vật
điển hình cho việc hợp tác bầy đàn là cá heo. Khi phát hiện đàn cá chích bầy
cá heo sẽ bơi thành vòng tròn xung quanh và liên tục xả các bong bóng khí,
một khi cả đàn đã tạo được lồng bong bóng bao quang đàn cá chích thì khả
năng chạy thoát của con mồi là gần như không có.
Ảnh minh họa
Kỹ năng làm việc theo nhóm càng quan trọng khi loài người bước vào nền
kinh tế tri thức. Người Việt có chỉ số thông minh cao, điều này đã được thế
giới công nhận. Nguyên thủ tướng Singapore, ông Lý Quang Diệu trong cuốn
'One man’s View of the World' nhận định: “người Việt là một trong những
dân tộc năng động và thông minh nhất trong khu vực Đông Nam Á. Sinh viên
Việt Nam thường xuyên giành được những điểm số cao nhất trong cách kỳ
thi tầm cỡ quốc tế[1].
Trái ngược với tính thông minh, kỹ năng xử lý tình huống của người Việt lại
rất hạn chế, mang nặng tâm lý tiểu nông, chỉ biết riêng mình. Dường như
thỏa mãn nhu cầu cá nhân quan trọng hơn lợi ích tập thể. Người ta sẵn sàng
“hy sinh đời bố, củng cố đời con” chứ không phải là vì quốc gia đại sự. Tâm
lý ấy có thể thấy khắp nơi từ chuyện xuất khẩu gạo, thủy, hải sản đến chuyện
nhập rác thải công nghiệp về kiếm lời.
Có phải người Việt có một tập tính trải qua hàng nghìn năm đã trở thành di
truyền chăng? Muốn bảo vệ lãnh thổ, muốn chống ngoại xâm, muốn duy trì
nòi giống trước hết phải “sống” đã. Hễ có ngoại xâm là đoàn kết đánh giặc,
đánh thắng rồi phải tranh thủ “sống”? Dần dà mệnh đề “phải sống” lấn át tất
cả, sống cho mình và sẵn sàng chà đạp sự sống của người khác? Cách sống
ấy càng ngày càng ăn sâu vào nhận thức của thanh niên, đặc biệt là sinh viên.
Bước chân vào giảng đường đại học, chỉ một thời gian ngắn sau là bắt đầu
tiến trình “ghép đôi”, tiến trình sống đơn lẻ, tranh thủ tận dụng từng mớ rau,
củ khoai của cha mẹ, ý thức cộng đồng, sinh hoạt theo nhóm gần như không
tồn tại với các cặp đôi này.
Làm việc theo nhóm bao giờ cũng cần người điều phối, người lãnh đạo. Sự
lầm tưởng về dân chủ, bình đẳng khiến cho không ít thanh niên cho rằng tất
cả mọi người đều như nhau, không thể có chuyện bị người khác “sai bảo”.
Người lãnh đạo, đó phải là “con đầu đàn” đủ sức mạnh và trí tuệ chỉ huy cả
nhóm. Đó phải là người được cả nhóm xuy tôn chứ không do áp đặt từ trên
xuống. Một chuyện vui kể rằng có người bán chim cảnh, treo các lồng chim
thành ba tầng, tầng trên cùng chỉ có một con, tầng giữa nhiều hơn và tầng
dưới cùng nhiều nhất. Khách mua chim hỏi giá thì được trả lời chim tầng
dưới cùng năm trăm nghìn một con. Khách hỏi tại sao đắt thế thì được trả lời,
“vì chim biết nói tiếng Việt”. Chim treo tầng giữa giá một triệu vì biết nói
tiếng Anh, chim tầng trên cùng giá ba triệu. Khách thắc mắc giá cao thế chắc
vì chim tầng trên cùng biết cả hai thứ tiếng, chủ trả lời: “chim tầng cao nhất
không biết một thứ tiếng nào cả”. Hỏi tại sao lại đắt nhất thì được trả lời
“chim tầng cao nhất là sếp của các chim tầng dưới“!
Kỹ năng làm việc theo nhóm cần được giáo dục ngay từ khi trẻ còn học mẫu
giáo, điều này chưa được chú ý đúng mức. Tất cả nhà trẻ mẫu giáo chỉ được
trang bị các trò chơi như cầu trượt, đu quay, cầu bập bênh, rất khó bố trí chơi
theo nhóm. Cần hình thành các trò chơi sao cho giáo viên có thể chia các
cháu thành nhóm, tạo sự đoàn kết và thi đua giữa các nhóm. Hình thức thi thể
dục nhịp điệu của học sinh phổ thông ở Mỹ là một cách dạy làm việc theo
nhóm rất hiệu quả. Nếu để ý kỹ sẽ thấy các vũ công múa nước ta dù ở những
đơn vị chuyên nghiệp cũng chẳng bao giờ múa đều như nước ngoài, tay chân
vung lên thế nào cũng có người lệch lạc.
Kỹ năng cảm nhận
Một nhận xét thật chua chát, rằng giới trẻ hiện nay “chỉ cảm nhận được cái
đẹp của mì tôm” đã nói lên phần nào thực trạng mà giáo dục mang lại cho
thanh thiếu niên. Nhiều người đang sống hoàn toàn vô cảm trước thực trạng
xã hội, trước những nét đẹp cần được tôn vinh. Khả năng cảm nhận cái thiện
- cái ác, cái đẹp - cái xấu gần như không có khiến cho nhiều học sinh sẵn
sàng lột quần áo cấu xé nhau giữa chốn đông người.
Khả năng cảm nhận kém dễ dẫn tới hành đông a dua, học mót. Dạy cho trẻ
càm nhận được vẻ đẹp tiềm ẩn trong một bức tranh, một câu thơ lại là vấn đề
trình độ thầy cô giáo. Với ba, bốn năm học sư phạm, họ không được trang bị