33
MỘT SỐ CÔNG CỤ SỬ DỤNG TRONG ĐÁNH GIÁ GIA ĐÌNH
Mục tiêu:
1. Trình bày đưc khái niệm của một số công cụ đánh giá gia đình trong chăm sóc
sức khỏe.
2. Phân tích đưc việc sử dụng các công cụ đánh giá gia đình phù hp với tình huống
lâm sàng.
ĐẶT VẤN ĐỀ
Gia đình là một phức hợp bao gồm nhiều yếu tố sinh học, tâm lý, văn hóa, kinh
tế, địa dư, thời đại, tôn giáo. Nếu bác sĩ biết càng nhiều thông tin về gia đình người
bệnh thì càng có nhiều điều kiện trong chẩn đoán và chăm sóc người bệnh. Gia đình
không những có ảnh hưởng tích cực mà còn có cả ảnh hưởng tiêu cực đến tình trạng
sức khỏe của các cá nhân. Các yếu tố nguy cơ gia đình là các mâu thuẫn trong gia
đình, chấn thương tâm lý liên quan đến bệnh tật và điều trị, các stress bên ngoài, trẻ
em bị cách ly khỏi cha mẹ, thiếu khả năng thích ứng và thiếu kiến thức về bệnh tật của
người bệnh. Các thành viên trong gia đình có thể có các yếu tố nguy cơ đối với bệnh
tim mạch giống nhau như thói quen hút thuốc lá, béo phì và tăng cholesterol máu. Các
yếu tố bảo vệ gia đình bao gồm các khả năng thích ứng với các căng thẳng, stress của
cha mẹ, sự chia sẻ tình cảm, cảm xúc giữa các thành viên trong gia đình với nhau, mối
liên kết giữa người bệnh - gia đình - người điều trị, thời gian dành cho giải trí sáng tạo
của gia đình.
1. CÁC NỘI DUNG CẦN ĐÁNH GIÁ GIA ĐÌNH
Sự kết nối của các thành viên trong gia đình (hoặc quá mật thiết hoặc xa cách)
đều liên quan đến việc kém kiểm soát bệnh tật như tăng huyết áp hay đái tháo đường.
Các vấn đề khúc mắc, lạnh lùng và tránh né mâu thuẫn thường có liên quan tới việc
kiểm soát bệnh kém ở các người bệnh đái tháo đường, tăng huyết áp và chứng chán ăn
tâm thần. Trải qua các ký ức không tốt ở thời thơ ấu như bị lạm dụng về thể chất, tình
dục, bị bỏ rơi hay bị bạo hành trong gia đình là các nguy cơ đối với các bệnh thuộc cả
về thể chất và tâm lý, gây tử vong sớm và giảm chất lượng cuộc sống. Để có đầy đủ
thông tin cần thiết cho việc chăm sóc sức khỏe đối với từng cá nhân đạt hiệu quả như
mong muốn, người bác sĩ cần đánh giá các đặc điểm của gia đình người bệnh. Việc
đánh giá gia đình giúp người bác sĩ có được bức tranh toàn cảnh bao gồm các đặc
điểm về di truyền, tâm lý và thể chất của các thế hệ trong gia đình, xác định được các
bệnh lý, vấn đề sức khỏe hay gặp trong từng giai đoạn của sự phát triển giúp đưa ra
các chỉ dẫn và chăm sóc hợp lý, kịp thời.
Sử dụng các công cụ đánh giá gia đình giúp các bác sĩ gia đình (BSGĐ) có
thông tin về sức khỏe và thể chất của các thế hệ trong một gia đình; xác định được các
bệnh lý, vấn đề sức khoẻ thường gặp trong từng giai đoạn của sự phát triển; cung cấp
các chỉ dẫn và chăm sóc hợp lý và kịp thời. Các nội dung cần đánh giá:
− Đánh giá cấu trúc và chức năng của gia đình
− Đánh giá các vấn đề xảy ra trong gia đình
34
− Đánh giá các nguồn lực của gia đình
Các công cụ đánh giá gia đình thường sử dụng: Cây phả hệ; bản đồ gia đình; chỉ số
APGAR; đánh giá SCREEM; chuỗi sự kiện gia đình; vòng đời gia đình.
2. CÂY PHẢ HỆ
Cây phả hệ là một công cụ lâm sàng linh hoạt giúp các BSGĐ có thể kết hợp
các thông tin của gia đình người bệnh phục vụ trong quá trình khám bệnh để nâng cao
chất lượng chăm sóc người bệnh. Cây phả hệ là công cụ duy nhất giúp thu thập tiền sử
y tế - xã hội của gia đình người bệnh một cách dễ dàng, giúp cho các BSGĐ mở rộng
sự am hiểu các vấn đề hiện tại của người bệnh và gia đình người bệnh.
Xây dựng cây phả hệ gia đình là một trong những bước thực hành quan trọng
của BSGĐ. Bác sĩ cần hỏi người bệnh những câu hỏi rất cụ thể để thu được các thông
tin cần thiết. Một cây phả hệ có thông tin ít nhất của ba thế hệ. Cây phả hệ đầy đủ bao
gồm:
− Tên và tuổi của các thành viên trong gia đình
− Ngày tháng năm sinh, kết hôn, ly thân, ly hôn, qua đời và những sự kiện khác
trong cuộc sống
− Chú thích đầy đủ ngày tháng đi làm, nơi sinh sống, đau ốm và các thay đổi
trong cuộc sống.
Một số lưu ý khi xây dựng cây phả hệ:
+ Tên của mỗi người được đặt ở dưới hoặc trong biểu tượng của họ.
+ Bệnh sử của mỗi người cũng được ghi chú đầy đủ và cẩn thận.
+ Nam được đặt bên trái, nữ được đặt bên phải.
+ Quan hệ hôn nhân được biểu tượng bằng một đường nối đơn giữa hai người.
+ Con cái được xếp từ lớn đến nhỏ và từ trái sang phải.
+ Người quan trọng nhất trong cây phả hệ là người bệnh thường được phân biệt với
các đối tượng khác bằng cách đánh dấu bởi biểu tượng có hai hình tròn, hai hình
vuông lồng vào nhau hoặc có hình mũi tên chỉ vào biểu tượng.
+ Ngày sinh/tuổi của mỗi người được đặt ở trên hoặc dưới các biểu tượng.
+ Các cặp sống với nhau mà chưa phải là vợ chồng biểu tượng bằng đường gạch nối.
35
Hình 1. Cây phả hệ gia đình anh A. 52 tuổi bị tăng huyết áp, có hút thuốc lá
+ Năm kết hôn được đặt trên đường nối.
+ Dấu gạch chéo từ phải sang trái trên đường nối biểu thị tình trạng ly thân.
+ Hai gạch chéo từ phải sang trái biểu thị tình trạng ly dị. Hai gạch chéo như dấu
nhân (X) hoặc gạch một nét chéo (/) trên biểu tượng hình vuông (nam) hoặc
hình tròn (nữ) biểu thị sự chết.
+ Biểu tượng biểu thị tình trạng đa hôn nhân của người phụ nữ khi người chồng
thứ hai là hình vuông thứ hai sẽ được đặt bên đối diện với người chồng thứ nhất
qua người vợ và biểu tượng hình vuông thứ hai sẽ nhỏ hơn hình vuông thứ nhất.
+ Cây phả hệ ghi lại lịch sử của gia đình qua các thế hệ, cung cấp cho các nhà phả
hệ học một bức tranh tổng quát và phức tạp về các mối quan hệ trong gia đình
như tình trạng hôn nhân, các xung khắc… trong gia đình.
Cây phả hệ giúp bác sĩ biết về các đặc tính di truyền cũng như các yếu tố tâm lý
trong các mối quan hệ gia đình. Thông tin về bệnh tật và các tình trạng khác xảy ra
trong gia đình có thể giúp cho việc chẩn đoán và điều trị trở nên nhanh chóng và
chính xác hơn.
Trong lĩnh vực tâm lý, các nhà tâm lý học sử dụng cây phả hệ gia đình để thu thập
những thông tin khách quan từ người bệnh và gia đình của họ, có thể giúp các nhà
tâm lý nhận ra và đánh giá các xung đột có thể có trong gia đình.
Trong xã hội học, cây phả hệ gia đình giúp các nhân viên xã hội học đánh giá được
mức độ gắn kết của các thành viên trong gia đình cũng như các cá nhân trong một tổ
chức để từ đó nhận biết được các phương pháp chăm sóc nào đó có thích hợp với các
đối tượng đó hay không.
3. BẢN ĐỒ GIA ĐÌNH
36
Bản đồ gia đình cũng là một sơ đồ về cấu trúc của một gia đình. Bản đồ gia đình
không chỉ thể hiện các mối quan hệ trong gia đình mà còn phản ánh cả các mối tương
tác, ảnh hưởng lẫn nhau giữa các thành viên trong gia đình. Bản đồ gia đình được sử
dụng trong các trường hợp:
− Trong các bệnh rối loạn tâm thần kinh
− Các người bệnh khó, ít hợp tác
− Trường hợp người bệnh lạm dụng thuốc và rượu
− Nhiều thành viên trong gia đình cùng mắc bệnh đồng thời.
− Người bệnh có bệnh mạn tính, bệnh khó chữa (ung thư…).
Hình 2. Một số ký hiệu trong bản đồ gia đình
4. CHỈ SỐ APGAR
APGAR là hệ thống thang điểm đánh giá mức độ hài lòng của người trưởng thành về
sự hỗ trợ của gia đình.
A: Adaptation: là khả năng của gia đình trong sử dụng và chia sẻ các nguồn lực sẵn có.
P: Partnership: là chia sẻ các quyết định. Lượng giá độ hài lòng trong việc giải quyết
các vấn đề qua giao tiếp với nhau
G: Growth: đánh giá mức độ hài lòng về sự chấp nhận và ủng hộ của gia đình trong
việc tự do thay đổi.
A: Affection: đánh giá độ hài lòng về sự thân mật, chia sẻ cảm xúc giữa các thành viên
trong gia đình
R: Resolve: đánh giá độ hài lòng về sự tận tụy của các thành viên khác trong gia đình.
Chỉ số APGAR đề cập đến:
− Sự hài lòng của người bệnh với trách nhiệm của bản thân và gia đình.
− Quan điểm cá nhân của người bệnh về gia đình
− Mức độ chia sẻ giữa các thành viên gia đình.
4.1. Đo lường chỉ số APGAR
Bao gồm các câu khẳng định về một khía cạnh của các nội dung đánh giá. Mỗi câu
được lượng giá ở 3 mức độ: luôn luôn, thỉnh thoảng và hiếm khi, ứng với thang điểm
tương ứng là 2, 1 và 0. Bảng đánh giá chỉ số APGAR phải được hỏi và lượng giá bằng
điểm ít nhất 2 thành viên trong mỗi gia đình.
37
Bảng 1. Đánh giá chỉ số APGAR
Độ hài lòng
Luôn
luôn (2)
Thỉnh
thoảng
(1)
Hiếm
khi (0)
A
Hài lòng vì có gia đình giúp đỡ khi gặp rắc rối.
P
Hài lòng với gia đình về việc đã động viện và chia sẻ
các vướng mắc trong cuộc sống
G
Hài lòng vì gia đình đã chấp nhận và ủng hộ những
mong ước để bản thân có các hoạt động và phương
hướng mới trong cuộc sống
A
Hài lòng khi gia đình thể hiện tình cảm và đồng cảm
với cảm xúc với bản thân như tức giận, lo buồn và
yêu thương
R
Hài lòng vì gia đình đã dành thời gian chăm sóc và
chia sẻ với bản thân
Đánh giá chỉ số APGAR dựa trên tổng điểm như sau:
− 8 -10 điểm: Gia đình có mối liên kết cao
− 4 - 7 điểm: Gia đình có mâu thuẫn mức trung bình
− 0 - 3 điểm: Gia đình có mâu thuẫn nặng nề
4.2. Áp dụng APGAR trong các tình huống
− Khi gia đình trực tiếp chăm sóc người bệnh
− Khi người bệnh có các triệu chứng biểu thị về rối loạn tâm thần kinh như
thường xuyên
− Đau đầu, lo lắng, trầm cảm, mất ngủ, mệt mỏi.
− Các người bệnh khó, ít hợp tác
− Người bệnh có các khó khăn về giới và hôn nhân
− Nhiều thành viên của gia đình cùng mắc bệnh.
− Người bệnh lạm dụng rượu và thuốc
− Có bằng chứng của việc lạm dụng thể chất và tình dục đối với vợ hoặc con cái.
5. ĐÁNH GIÁ SCREEM
Đánh giá các mạng lưới hỗ trợ, giúp đỡ người bệnh, mức độ chăm sóc y tế dành
cho người bệnh, mối quan hệ giữa hành vi sức khỏe, thực hành và sử dụng các dịch vụ
y tế.
Bảng 2. Đánh giá chỉ số SCREEM
SCREEM
Điểm mạnh
Điểm yếu
Social (Xã hội)
Quan hệ với hàng xóm,
với xã hội tốt