NÉT ĐẶC SẮC LOẠI HÌNH NGHỆ THUẬT HÁT XOAN

Chia sẻ: Mi Sa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:11

Thêm vào BST

Báo xấu

503
lượt xem 106
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

NÉT ĐẶC SẮC LOẠI HÌNH NGHỆ THUẬT HÁT XOAN 2.1. Phong tục tập quán. 2.1.1.Lệ giữ cửa đình và tục kết nghĩa. Ở Phú Thọ có 21 làng có tục Hát Xoan song chỉ có 4 làng có người đi hát: Kim Đơi( Kẻ Đơi), Phù Đức, Thét ( ba làng này đều thuộc xã Kim Đức) và làng An Thái ( xã Phượng Lâu –thành phố Việt Trì). Bởi vậy vào mùa lễ hội, 4 phường Xoan của làng sau khi khai xuân bằng múa hát ở đình làng mình từ ngày mùng 1 đến ngày mùng 4 tết (...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: NÉT ĐẶC SẮC LOẠI HÌNH NGHỆ THUẬT HÁT XOAN

NÉT ĐẶC SẮC LOẠI HÌNH NGHỆ THUẬT HÁT XOAN 2.1. Phong tục tập quán. 2.1.1.Lệ giữ cửa đình và tục kết nghĩa. Ở Phú Thọ có 21 làng có tục Hát Xoan song chỉ có 4 làng có người đi hát: Kim Đơi( Kẻ Đơi), Phù Đức, Thét ( ba làng này đều thuộc xã Kim Đức) và làng An Thái ( xã Phượng Lâu –thành phố Việt Trì). Bởi vậy vào mùa lễ hội, 4 phường Xoan của làng sau khi khai xuân bằng múa hát ở đình làng mình từ ngày mùng 1 đến ngày mùng 4 tết ( âm lịch), thì từ ngày mùng 5 tết các phường Xoan phải chia nhau đến hát ở các cửa đình làng bạn . Ngoài 4 làng Xoan gốc, 17 làng ở Phú Thọ và Vĩnh Phúc có tục Hát Xoan là: - Làng Tử Đà, xã Tử Đà huyện Phù Ninh, - Làng Phù Ninh, xã Phù Ninh, huyện Phù Ninh - Làng An Đạo, xã An Đạo, huyện Phù Ninh. -Làng Tiên Du, xã Tiên Du, huyện Phù Ninh. -Làng Cao Mại, xã Cao Mại, huyện Lâm Thao. -Làng Hữu Bổ,xã Kinh Kệ, huyện Lâm Thao. -Làng Thanh Mai,xã Thanh Đình, huyện Lâm Thao. -Làng Cổ Tích, xã Hy Cương, huyện Lâm Thao. -Làng Cẩm Đội, xã Thụy Vân, huyện Việt Trì. -Làng Tử Du, xã Tử Du, huyện Lập Thạch. -Làng Đức Bác,xã Đức Bác, huyện Lập Thạch. -Làng Hoàng Chuế,xã Kim Xá, huyện Vĩnh Lạc. -Làng Xậu, xã Kim Xá, huyện Vĩnh Lạc. -Làng Tây Cốc,xã Tây Cốc, huyện Đoan Hùng. -Làng Nông Trang, thành phố Việt Trì. -Làng Dữ Lâu, thành phố Việt Trì. -Làng Hương Nộn, xã Hương Nộn, huyện Tam Nông. Cuộc lưu diễn của các phường Xoan thường diễn ra trong gần 3 tháng. Lệ giữ cửa đình quy ước mỗi phường Xoan chỉ có một số cử đình chính để hang năm đến hát thờ. Ví dụ phường Kim Đơi giữ cửa đình Hữu Bổ Thanh Mai, Nha Môn…phường Phù Đức giữ các đình Phù Ninh Đức Bác, Y Kỳ, Tây Cốc… Phường Xoan mời cá làng đến hát chung với nhau bằng “tục kết chạ” (nước nghĩa) anh em. Phường Xoan là em, làng sở tại là anh. Mối tình anh em này rất được trân trọng. Tục kết nghĩa cũng quy định đào, kép phường Xoan cũng không được kết hôn với trai gái của làng mình kết nghĩa. Quy định này phản ánh tình cảm trong sang, lành mạnh giữa đào kép phường Xoan với trai gái làng kết nghĩa. 2.1.2. Cơ cấu tổ chức và thành viên trong sinh hoạt Hát Xoan. Những người đi Hát Xoan được tổ chức với lại gọi là phường Xoan( hoặc họ Xoan). Phường Xoan từ 15-20 người, trong đó 4-5 là nam, nữ từ 15-20 người. Nam gọi là ké. Nữ gọi là đà. Kép có thể đã có vợn nhưng trong phường ít nhất phải có một kép trẻ, tuổi từ 10-15. Đào đều là các cô gái xinh đẹp hát hay, tuổi từ 15-20. Đứng đầu phường Xoan là một người đàn ông đã đứng tuổi, thuộc nhiều bài hát Xoan, biết chữ Nôm, được dân làng
tín nhiệm bầu làm trùm. Ông trùm vừa là người hướng dẫn đào kép hát , múa, vừa là người quản lý, vừa là người giao dịch với các làng mà phường Xoan đến hát. Để có uy tín với các làng kết nghĩa, vai trò của ông trùm rất quan trọng. Ông trùm phường Xoan thường là kép của phường, đã tham gia đi hát rất nhiều năm, có nhiều kinh nghiệm, biết nhiều điển tích đọc được văn bản Hát Xoan bằng chữ Nôm. Ông trùm vừa là nhạc công thuần thục giữ nhịp trống phách, vừa là kép hát dẫn thành thạo, vừa là chỉ đạo nghệ thuật, vừa là thày dạy dỗ các đào kép hát múa. Đặc biệt ông trùm phải có khả năng quản lý và giao dịch. Hàng năm vào tháng chạp âm lịch, phường Xoan được tập hợp dưới luyện tập hướng dẫn của ông trùm. Địa điểm luyện tập tại nhà ông trùm. Phường Xoan hoạt động như một đơn vị hoạt động nghệ thuật bán chuyên nghiệp, do đó khâu tuyển chọn đào kép rất được chú trọng. Kép trong phường Xoan không những là diễn viên hát mà còn là nhạc công có tay trống tay phách điêu luệyn. Đào phường Xoan phải đảm bảo có hai tiêu chuẩn nhanh và sắc. Thiếu một trong hai tiêu chuẩn không đươj nhập phường. Khi đã có chồng thường các cô đào không theo chồng đi hát nữa. Ngoài khẳ năng bẩm sinh về thanh sắc,các cô đào được truyền kỹ năng về hát múa, được giảng dạy cặn kẽ về các điển tích, được trau dồi bồi dưỡng thường xuyên về kiến thức văn học dân gian, âm nhạc dân gian và cả âm nhạc bác học. Như một đơn vị nghệ thuât bán chuyên nghiệp, phường Xoan lưu diễn từ làng này qua làng khác, mỗi làng sở tại đều có những yêu cầu riêng. Có làng yêu cầu ngoài phần hát lề lối các cô đào cùng các chàng trai sở tại Hát Đúm giao duyên. Có làng có những tư gia mời phường Xoan đến hát tại nhà, chủ yếu là hát bài bản, làn điệu thuộc giọng ngoài như: Giọng Lý, Giọng Ru, Giọng Phú…đây là bài bản làn điệu có âm điệu , lời ca và lối hát khác với Hát Xoan. Nhất là giọng Phú, chỉ hát những điển tích của văn chương bác học: Phú Kiều, phú Lưu Bình Dương Lễ, phú Thị Kính. Với những yê u cầu của các làng sở tại thì từ ông trùm đến các đào kép phải có một trình độ nhất định và khả năng văn hoá âm nhạc tương đối phong phú mới đáp ứng được yêu cầu. 2.1.3. Giao tiếp ứng xử và địa điểm diễn xướng. Như đã nói ở trên thì mối quan hệ giữa phường Xoan với các làng phường Xoan đến ca hát là quan hệ anh em, tục kết nghĩa giao ước phường Xoan là em, làng sở tạ là anh. Tuy nhiên trong giao tiếp ứng xử hai bên đều hết sức trân trọng, xưng là anh em nhưng bình đẳng. Địa điểm diễn xướng ở cửa đình còn hát ở cửa đình, nhưng còn hát ở trong đình. Ngày xưa trước cuộc Hát Xoan, đào phường Xoan thường Hát Trống Quân với trai làng Đức Bác ở bến song, trên đường làng đầu đường làng, đầu đường làng rồi mới vào hát ở cửa đình.Một số làng lại có những tư gia, sau khi nghe Hát Xoan ở cửa đình thì lại mời phường Xoan về hát ở nhà, nhưng không hát thờ mà chủ yếu nghe Hát Phú ngâm ngợi những bài thơ áng văn . 2.1.4. Mục đích ca hát và trang phục, đạo cụ, nhạc cụ khi hát. Như đã phân tích ở trên, khởi thuỷ mục đíchc của sinh hoạt Hát Xoan là tế thần cầu mong
cho phong đăng hoà cốc, dân làng an khang thịnh vượng, rồi để trai gái hát giao duyên. Trong quá trình, phát triển có lẽ đầ tiên chỉ có dân cư ở một hai làng , trên cơ sở của múa tín ngưỡng người ta xướng lên những lời cầu khẩn trầm bổng mà thành Hát Xoan. Để thoả mãn nhu cầu tâm linh, nhu cầu giao tiếp , nhiều làng mời Xoan gốc đến hát, và để cảm tạ những người đi hát người ta cho tiền hoặc biếu gạo cho họ, lâu dần lệ. Vì thế, mục đích đi hát của phưỡng Xoan ngoài việc thoả mãn nhu cầu tâm linh nhu cầu ca hát thì còn nhằm hưởng gao hoặc tiền. Phường Xoan có cơ cấu tổ chức khá chặt chẽ, có phương thức hoạt động như một đơn vị hoạt động bán chuyên nghiệp. Bởi vậy hàng năm phường Xoan thường trích một khoản thù lao thu nhập tù đi hát để mua sắm trang bi đạo cụ và nhạc cụ. Khi đi hát các cô đào thường mặc váy sồi hay quần láng đen, áo tứ thân, năm thân,( hoặc là bao xanh bao hồng), đầu vấn khăc nhung đen ,hay khăn mỏ quạ. Kép và những chàng trai làng tham gia trong cuộc Hát Xoan , mặc quần ồng sớ màu trắng, áo the thâm dài tới đầu gối. cổ quàng dải nhiễu điều , đầu đội khăn hay khăn xếp đen. Trong quan niệm của phường Xoan, trang phục khi đi hát phải đẹp, trang trọng không những biểu long tôn kính với thần linh mà còn biểu lộ sự tôn trong của mình đối với dân các làng kết nghĩa. Đây cũng là biểu hiện văn hoá ứng xử của phường Xoan. + Đạo cụ hành nghề của phường Xoan rất đơn giản, chỉ có quạt giấy với một quyển sách chép đầy đủ 14 Quả cách chép bằng chữ Nôm. + Nhạc cụ của phường Xoan cũng rất đơn giản, chỉ gốm một trống nhỏ bằng gỗ( thường gỗ mít già) hoặc cặp trống bịt bằng da trâu hoặc da bò, và mộtcặp phách. 2.1.5. Diễn xướng và trình tự cuộc Hát Xoan . * Chặng nghi thức: Phường Xoan thường đi hát ở các làng kết nghĩa, nên phần nghi thức ông trùm phường cùng ông chủ tế làng s tại phải đứng trước hương án của làng, chắp tay kinh cẩn vái lạy các thần linh. Sau đó ông trùm phường hát những lời thỉnh mời, đươc xướng theo kiểu vãi tế gọi là Hát Chúc, nối tiếp bài Hát Chúc là bài Gíáo Trống. Bài Giáo Trống do chú kép trẻ nhất phường với chiếc trống nhỏ đeo trước bụng vừa múa vừa nhảy dẫn , phường Xoan phụ hoạ phần diễn của chú kép trẻ, bốn cô đào ra trước hương án, tay nâng quạt làm điệu bộ dâng hương, chân bước lên bước xuống, hát bài Thơ nhang, Đóng đám… Nội dung chủ yếu của những bài hát ở phần nghi thức là thỉnh mời, cầu xin các vi thần linh về dự lễ tế, che chở cho dân làng được an khang, mua màng tươi tố thiên hạ thái bình. * Chặng hát các Quả cách Hát cách hay trình bày các Qủa cách là lối hát các bài bản khá dài như bài văn hay bài diễn ca. Nội dung Qủa cách miêu tả cảnh đẹp thiên nhiên với bốn mùa xuân, hạ, thu, đông hay mô tả cuộc sống của bốn lớp người trong xã hội lúc bấy giờ: sĩ, nông, công, thương, hoặc kể lại những chuyện xưa. Hát cách gồm 14 bài bản được gọi là Quả cách và có tên gọi và được sắp xếp trình diễn như sau : Kiều Giang Cách. Nhàn Ngâm Cách. Tràng Mai Cách. Ngư Tiều Canh Mục Cách.
Đối Dẫy Cách Xuân Thời Cách. Hồi Liên Cách. Hạ Thời Cách. Thu Đông Cách. Đông Thời Cách. Tứ Mùa Cách. Thuyền Chèo Cách. Tứ Dân Cách. Chơi Dâu Cách. Cấu Trúc mỗi Qủa cách gồm có ba phần: mở đầu là giáo cách , phần trung tâm là đưa cách, phần kết thúc là kết cách. Về diễn xướng thì mỗi Qủa cách có nhiều vẻ nhưng cơ bản là hát ngâm và hát nói. Ông trùm phường Xoan hay một kép ngồi ở giưa khoang đình vừa đánh trống phách vừa hát dẫn, các cô đào đứng sau hát phụ hoạ bằng cách hát lai nguyên một câu hay một đoạn vừa hát, có khi chỉ là nhưng câu đưa hơi. Để nối các Qủa cách theo tình tự diễn xướng người ta thường dung các câu láy: các bạn họ ta lấy qua làm dậm, là hỡm dậm nào dậm ấy cho qua, hoặc cách ấy cho qua, hỡi ban chèo ta giờ sang cách khác. Các Qủa cách là những áng văn chữ Nôm được cấyn ghép vào Hát Xoan do một số các nhà Nho viết ra, mang nhưng yếu của văn chương bác học. Một trong những biểu hiện của sự cấy ghép này là một các đình làng như Cao Mại, Hữu Bổ, Hương Nộn…ở Phú Thọ có tổ chức mời các phường Xoan đến hát thi các Qủa cách. Hát thì có giải nhất nhì, ba tuỳ theo sư chính xác về lời văn của người thi hát so với sách mẫu. * Chặng bát hội. Hát hội là chăng sôi nổi nhất, sinh động nhất và kết thúc một cuộc Hát Xoan. Hát hôi gồm nhiều bài được kết nối với nhau theo hình tức tổ khúc hay liên khúc vừa hát, vừa múa, vừa diễn trò. Trình tự hát hội có các phần: Bợm gái, Bỏ Bộ, Xin hoa- Đố chữ. Gài Hoa, Dã Cá. Dã Cá là tiết mục được trình diễn như một hoạt cảnh, có nơi là các cô đào , có nơi là các trai láng sở tại được đóng vai cá bị lưới bủa vây, bắt được dâng lên bàn thờ tế thần , tế thần xong mới được trở lại làm người. Tiết mục Dã Cá rất sôi nổi vui vẻ, kết thúc cuộc Hát Xoan trong không khí tưng bừng của lễ hội. Trước tiết mục Dã Cá ,ở nhiều làng còn đưa thêm mục Hát Đúm xen vào trong cuộc Hát Xoan. Hát Đúm được xen vào Hát Xoan làm tăng thêm phần sinh động của cuộc hát 2.2. Nghệ thuật dân ca Hát Xoan. 2.2.1. Lời ca Hát Xoan cũng như một số các hình thái sinh hoạt văn hoá âm nhạc dân gian khác của người Việt: Hát Dô, Hát Dậm, Hát Chèo Tàu, Hát Quan Họ, Ca Trù… khởi đầu đều là lối hát tế thần( từ nhiên thần đến nhân thần) rồi từ dần đến những yếu tố tín ngưỡng, tâm linh bớt đi( Quan họ). Là loại dân ca lễ nghi - phong tục, lời cà trong Hát Xoan phản ánh khá rõ tín ngưỡng của cộng đồng người Việt: phồn thực thờ tổ tiên, thờ thần…tín ngưỡng thờ thần thể hiện trong bài Giã cá: May ra bắt được cá măng Đem lên tiến cúng cả làng bình yên. Tín ngưỡng phồn thực:
Tôi bước chân vào giáo trống Tìm đền thượng chúc cho minh Năm trống cơm thiên hạ thái bình Năm trống cơm nhà no mọi đủ Năm trống cơm mọi vẻ mọi hay. Cùng với nội dung về thần linh, thần quyền, lời ca trong Hát Xoan còn đề cập đến vương quyền: Nhà tôi nhà Lê Là song Bồ Đề Trở về thiên hạ Cày bừa ruộng Lê. Kẻ sĩ là một trong bốn thành phần tứ dân: sĩ nông – công- thương cũng được phản ánh rõ nét trong lời ca Hát Xoan. Các nhà Nho đồng nghĩa với kẻ sĩ thì phải học hành. Học hành thi cử để làm quan, vinh quy bái tổ là ước mơ của các tầng lớp nhân dân lúc bấy giờ: Sống được làm quan Cưỡi ngựa bên Tàu Vinh quy bái tổ. Là một xã hội nông nghiệp, chủ đề chính của nội dung Hát Xoan vẫn là nghề nông: Đêm mưa ngày nắng Đầu tháng cuối năm Lúa dé, lúa chiêm cho no làng Ngoài đồng tốt lúa Lúa tốt mạ lên cho chật nhà Mặc dù là hai tầng lớp được coi là thứ hạng thấp nhất trong xã hội nhưng nghề công và nghề thương cũng được ca ngợi trong Hát Xoan: Công thời khéo léo thập phân Làm nên đền các thánh nhân dõi truyền Thương thì buôn ván bán thuyền Kim ngân vô số, lụa tiền đầy đa. Tình yêu nôi dung muôn thuở của văn chương từ cổ chí kim, từ Đông đến Tây, từ Nam tới Bắc được phản ánh trong lời ca Hát Xoan rất đa dạng: Trầu anh trầu túi trầu văn Trầu em dải yến để lâu cũng tan Anh xuôi kẻ chợ mớ về Nghìn vàng chả tiếc xin kề chút hơi Kẻo còn thương nhớ anh ơi… Lời ca trong Hát Xoan được cấu trúc theo nhiều thể thơ. Thể thơ 4 chữ, 5 chữ, lục bát, song thất lục bát, thất ngôn…Thơ trong Hát Xoan bao gồm cả thơ dân gian và thơ bác học. Thể thơ 4 chữ là thể thơ cổ mà mốt số bài ở chặng hát nghi thức và trong 14 Qủa cách ta đều thấy như: Vạn thần tất hưởng Tôi mời vua cả Người sang đất này. Thơ lục bát, lục bát biến thể và song thất lục bát được sử dụng nhiều trong cấu trúc lời ca Hát Xoan: Đường đi trên suối dưới khe Đưa cố nhân long càng kiểu cách
Tưởng long sầu mọi mạch nhỏ to Thương Xoan đêm những mà lo Ngày nào được hợp nhỏ to kẻo phiền. Ngoài những thể thơ nói trên thì lời ca Hát Xoan còn có thể thơ tự do. Trong quá trình tồn tại và phát triển , những yếu tố ngoại lai đôi khi lấn lướt cái gốc rễ, cội nguồn nguyên sơ, nhưng về cơ bản nội dung lời ca Hát Xoan, đó là hàng loạt những tiếng đưa hơi và những tiếng đệm vào câu hát. Những tiếng đưa hơi và những tiếng đệm vào câu hát cũng tạo nên một số đặc trưng cho một số thể loại thơ ca. Những tiếng đưa hơi thường dung trong Hát Xoan là ơ, a,i, ê hê…Những tíếng đệm thường dùng trong Hát Xoan là: tênh là tềnh tang tềnh, vông vông tầm, tênh tang tít tang tông… Những tiếng đưa hơi, tiếng đệm trong Hát Xoan hầu như không có nghĩa về nội dung lời ca, nhưn lại có tác dụng nối nét nhạc cho liền ý, liền mạch hoặc để phát giai điệu, để tiếp nét nhạc này sang nét nhạc khác. 2.1.2. Âm nhạc Thuộc loại dân ca cổ nhất và cùng quá trình tồn tại và phát triển, âm nhạc trong Hát Xoan chứa đựng những yếu tố từ giản dị nhất cho đến những bài bản, làn điệu hoàn thiện và tinh tế. * Về thang âm Thang âm là những âm có trong bài bản hoặc làn điêu của các thể loại dân ca và ca hát cổ truyền, được sắp xếp từ âm thấp nhất đến âm cao nhất trong phạm vi một bát độ. Hát Xoan khi diễn xướng chịu sự chi phối của ngữ điệu tiếng Việt gồm sáu thanh: huyền. hỏi, săc. Ngã, nặng và thanh không dấu. Hầu hết các bài hát trong Hát Xoan đều là thang 5 âm: Bợm gái, Bỏ bộ, Xin hoa- Đố chữ, Đố hoa, Giã Cá… Những bài hát ở chặng nghi thức của Hát Xoan như: Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang thang âm có 4 âm, nhưng từng câu trong bài thang âm chỉ có 3 âm. * Cấu trúc Âm nhạc Hát Xoan được tạo nên bởi lối hát thơ, các ý thơ câu thơ khổ thơ tạo nên các kiểu cấu trúc. Cấu trúc các bài bản, làn điệu Hát Xoan khá đa dạng bao gồm các dạng cơ bản sau: Khởi thuỷ là lối hát truyền cầu cúng ,nên Hát Xoan có một dạng cấu trúc âm nhạc phụ thuộc thuộc vào lời của bài văn, hay bài thơ được trình bày bằng kiểu vừa nói vừa hát. Những cấu trúc này là cấu trúc khổ nhạc hát nói. Các bài ở chặng nghi thức trong Hát Xoan như Giáo trống, Giáo,Gíáo pháo, Thơ nhang có cấu trúc khổ nhạc hát nói. Các câu trong khổ nhạc hát nói thường giống nhau lặp đi lặp lại. Độ dài, ngắn của khổ nhạc hát nói phụ thuộc vào nội dung thể thơ 4 hoặc 5 chữ( từ) hoặc thể thơ tự do có thêm các tiếng đưa hơi , tiếng đệm. Dạng cấu trúc thứ hai trong Hát Xoan là cấu trúc khổ nhạc đơn. Khổ nhạc đơn gồm nhiều câu nhạc, mỗi câu ứng với một câu 6 chữ, câu thơ 8 chữ của thể thơ lục bát hoặc lục bát biến thể. Dạng cấu trúc thứ ba tron Hát Xoan là cấu trúc 2 khổ đơn thường là do sự phát triển củac cấu trúc khổ nhạc đơn mà ra. * Giai điệu Hát Xoan có 3 kiểu hát: hát nói, hát ngâm ngợi, hát xướng( giống như hát ca khúc). Vì vậy giai điệu Hát Xoan cũng có một số nét đặc trưng như sau: + Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang hát theo kiểu hát nói. Đặc điểm của giai
điệu hát nói là sự đồng nhất giữa dấu giọng của lời ca với giai điệu. Lời ca của kiểu giai đoạn hát nói thường là thơ 4 hoặc 5 chữ hoặc biến thể của của chúng. Các quãng trong kiểu giai đoạn hát nói không vượt quá quãng 8,thường là từ quãng 2 đến quãng 5. Từng từ, từng chữ trong lời ca thường chỉ ứng với một đến hai, ba nốt nhạc.Giai điệu không sử dụng nhiều nốt luyến láy. Kiểu giai điệu hát nói mộc mạc giản đơn nhưng dõng dạc, khoẻ khoắn Giai điệu của các bài Hát phú, Gài hoa theo kiểu ngâm ngợi. Đặc điểm của kiểu giai điệu hát ngâm ngợi thường mềm mại. uyển chuyển, nhịp tự do thể hiện tình cảm trữ tình sâu lắng. Dấu giọng lời ca hầu hết đồng nhất với độ cao giai điệu. Giai điệu của hát kiểu hát ngâm ngợi có nhiền nốt luyến láy hơn giai điệu của điệu hát nói * Về nhịp điệu Hát Xoan là hình thái sinh hoạt văn hoá âm nhạc dân gian, được hình thành bởi xúc cảm thiêng liêng trong đời sống tâm linh của người Việt vùng Phú Thọ. Nằm trong tổng thể nguyên hợp của một hiện tượng phônclo, nhịp điệu Hát Xoan cũng như các thành tố khác của Hát Xoan đều có mối tương quan logic. Với những bài ở chặng nghi thức: Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang và các bài có gắn với múa minh hoạ như : Bỏ bộ, Đánh cá, Bợm gái nhịp điệ mạch lạc, khúc triết. Nhịp tương ứng với loại nhịp 2/4 được sử dụng rất nhiều trong âm nhạc Hát Xoan. Loại nhịp tưng ứng hỗn hợp cũng có xuất hiện( Thơ nhang, Đóng đám) nhưng số lượng ít. Những bài hát ngâm ngợi( Gài hoa, Hát phú) nhịp tự do. Một đặc điểm khá tiêu biểu trong nhịp điệu Hát Xoan là kiểu nhấn lệch, sử dụng ở nhiều bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang, Xin hoa- đố chữ * về kỹ năng hát Hát Xoan gắn bó mật thiết giữa thơ ca và âm nhạc, nhịp điêu thơ và nhịp điệu nhạc, ý thơ và ý nhạc đều có sự thống nhất. Vì trước là hát tế thần, sau là hát kỹ năng Hát Xoan cũng đòi hỏi những yêu cầu kỹ thuật khá cao, với 4 tiêu chí: vang, rền, nền, nẩy. Như chúng ta đã biết địa điểm diễn xướng Hát Xoan khởi đầu là vùng đất thiêng( bãi cỏ ở làng Phù Đức, xã Kim Đức, Việt Trì), nơi vua Hùng dạy trẻ mục đồng ca hát. Hiện nay mỗi khi mở hội Hát Xoan, dân làng Phù Đức vẫn đến tế lễ ở bãi cỏ này. Về sau người ta xây miếu ở bãi cỏ( vùng đất thiêng) goij là “Miếu Lãi Lèn” các cuộc Hát Xoan vẫn được hát ở trước miếu Lãi Lèn. Khi có thiết chế đình làng địa điểm diễn xướng Hát Xoan ở cửa đình. Do đó Hát Xoan còn gọi là Hát Lãi Lèn, Hát Cửa Đình. Hát Xoan là sinh hoạt ca hát tập thể, người tha gia đông, hát ở không gian rộng nên tiêu chí đầu tiên là hát phải vang. Tiêu chí hát vang trong Hát Xoan không có nghĩa là gào hay thét to. Khi tuyển đào, kép phường Xoan phẩi chọn người có giọng khoẻ và trong( không được khan), lúc hát vận dụng đẩy hơi thở làm âm thanh vang lên trong vòm họng , ở hốc mũi. Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang là những bài ca khẩn nguyện , hát the kiểu hát nói. Bởi vậy độ âm vang không những để nghe rõ mà còn thể hiện sự trang trọng, thần bí của giọng hát trước khung cảnh trang nghiêm của cuộc tế lễ. Hầu hết các bài ở chặng thứ nhất( nghi thức) và chặng thứ hai( 14 quả cách) đều được trình diễn theo kiểu hát nói. Những bài Hát phú, Gài hoa giai điệu mềm mại uyển chuyển , hát theo kiểu ngâm ngợi nên tiêu chí quan trọng nhất là phải rền. Theo các nghệ nhân Hát Xoan thì rền có nghĩa là âm phải liền nhau, hơi phải trường để ngâm nga những bài thơ áng văn. Trên cơ sở của hát nói, hát ngâm ngợi lấy hơi sâu hơn và không chỉ lấy hơi ngực mà còn lấy hơi ở bụng. để lượng hơi dồi dào hơn, ngâm ngơi được trường hơi. Kỹ năng hát ngâm ngợi đòi hỏi phải mềm mai thể hiện được tình cảm sâu lắng,trữ tình. Trong ứng xử, phường Xoan hết sức trân trọng làng kết nghĩa. Cách ứng xử này cũng được thể trong khi hát Hát đối đáp giao duyên tiêu chí hang đầu là phải nền. Theo các
nghệ nhân phường Xoan thì nền có nghĩa là nền nã lịch thiệp. Nam nữ trong hát đối phải trân trọng nhau, thân ái, không đùa nghịch chòng ghẹo. Nhả chữ phải rõ rang rành mạch nhưng phải da diết đằm thắm. Còn tiêu chí nảy trong Hát Xoan là những bài hát kèm theo múa như Giáo trống, Giáo pháo hay Đánh cá phải vừa có âm vang, vừa nảy. Vang là phải dõng dạc, nảy là mỗi câu phải dứt( ngắt). Trong những bài trình diễn ở chặng hát hội của cuộc Hát Xoan hát theo kiểu hát xướng. Hát xướng là sư tổng hợp của hái kiểu hát nói và giọng hát ngâm ngợi giống như hát khúc), lấy hơi phải nhanh hơn hát nói hát ngâm ngợi, lượng hơi phải đủ để phù hợp với nhịp độ tương đối nhanh, linh hoạt của một số bài: Bợm gái, Bỏ bộ, Xin hoa, Đố chữ…Cách mở khẩu hình trong Hát Xoan là phải vừa phải, không quá to cũng không quá nhỏ, sử dụng môi và lưỡi linh hoạt để làm rõ chữ. Sự đa dạng của các bài bản, làn điệu thuộc giọng lề lối và giọng ngoài lề lối của Hát Xoan, bắt buộc đào kép phải có kỹ năng hát điêu luỵên mới thực hiện được các bài bản làn điệu với nội dung và tính chất khác nhau. Qua việc trình bày ở trên cho ta nhận định một điều là Hát Xoan là hình thúc sinh hoạt văn hoá âm nhạc dân gian đặc sắc của người Việt ở Phú Thọ. CHƯƠNG 3: HÁT XOAN- VẤN ĐỀ HIỆN TRẠNG, BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN 3.1.Hiện trạng Hát Xoan cũng như các hình thức dân ca khác là một hiện tượng của văn hoá dân gian nói chung và âm nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ. Nó đã ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường lịch sử- kinh tế xã hội nhiều nghìn năm, ít nhất là khi cộng đồng người Việt đặt chân cư trứ ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trải qua thời đại các vua Hùng với nhà nước Văn Lang Âu Lạc, thời đại độc lập tự chủ của nhà nước Đại Việt và thời đại nhà nước phong kiến toàn thịnh dưới triều Hậu Lê cho đến khi chế độ phong kiến suy tàn ở Việt Nam, vào cuối thế kỷ XIX, Hát Xoan vẫn hiện diện qua những biến thiên của lịch sử, vần tồn tại trong đời sống tinh thần của dân tộc. Điều đó chứng tỏ sức sống bên trong, sự biến đổi theo hướng thích nghi để tồn tại của văn hoá dân gian Việt Nam nói chung và thể loại Hát Xoan nói riêng. Tuy nhiên có một thực tế không mấy khả quan hiện nay đó là nhiều hoại hình văn hoá truyền thống của dân tộc đang bị mai một dần và ngày càng bi “rơi vào lãng quên”. Hiện nay thì Hát Xoan cũng đang dần bị rơi vào tình trạng chung như vậy. Bằng chứng là qua những nghiên cứu khảo sát thực tiễn ở quê hương của loai hình nghệ thuật Hát Xoan đã chứng minh thực tế đó. Nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch ở làng Xoan An Thái, xã Phượng Lâu, Thành phố Việt Trì, cho biết: Ngày xưa hát xoan rất được ưa chuộng. Trong tất cả các đêm hội của làng, người ta thường biểu diễn hát Xoan. Ở làng An Thái, nhà nhà biết hát Xoan, người người biết hát Xoan. Nhưng cùng với sự đổi thay của lịch sử, nghệ thuật hát Xoan cũng trải qua nhiều biến cố thăng trầm, các nghệ nhân hát Xoan ngày càng vắng bóng. Nói đến sự phát triển của nghệ thuật hát Xoan hiện nay, bà Lịch tâm sự: - Hát xoan là di sản văn hóa vô giá, là niềm tự hào của người dân Phú Thọ. Nhưng hiện giờ số người hát Xoan thành thạo ngày càng hiếm. Lớp thanh niên lớn lên rời bỏ làng quê đi kiếm sống nên dần thấy xa lạ với câu hát xưa. Còn những người mà câu ca, điệu hát đã ăn sâu vào trong máu thịt thì đa phần đều đã lớn tuổi. Theo khảo sát của những nhà nghiên cứu văn hóa tại vùng Xoan, nhiều người ở độ tuổi hơn 60 vẫn hiểu và thích Xoan nhưng lại không hát được hoặc không thuộc một trong 14
quả cách. Độ tuổi càng thấp thì sự xa cách với Xoan càng lớn. Điều đó có nghĩa là các nghệ nhân cao tuổi còn rất ít và việc truyền dạy hát Xoan cho thế hệ trẻ đang gặp rất nhiều khó khăn. Xoan gắn liền với lễ hội, với nhu cầu tâm linh. Không được “cắm rễ” vào mảnh đất lễ hội, hát Xoan sẽ đứng trước nguy cơ lụi tàn. Bên cạnh đó, việc “bùng nổ” thị trường âm nhạc hiện đại đã đẩy hát Xoan vào tình trạng bị “sân khấu hóa” và dần mất đi những giá trị nguyên gốc. Như vậy một vấn đề mang tính thực tế đặt ra cho những nhà làm công tác quản lý văn hoá và nhưng người có tâm huyết nghiên cứu về thể loại nghệ thuật truyền thống này là làm thế nào có thể giữ gìn bảo tồn và phá huy giá trị truyền thống của thể loại Hát Xoan, làm cho nó được lan toả và ảnh hưởng rộng trong quần chúng nhân dân và làm cho bạn bè quốc tế cũng biết về Hát Xoan. 3.2. Ý tưởng khai thác, bảo tồn loại hình nghệ thuật Hát Xoan. Những giá trị truyền thống dân tộc giá tri văn hoá trong Hát Xoan là điều không cân phải bàn cãi, tuy nhiên như đã trình bày ở trên thì hiện nay Hát Xoan đang rơi vào tình trạng bị mai một, số ngươì biết về Hát Xoan còn lại không nhiều.Đứng trước thực trạng đó vấn đề bảo khai thác, bảo tồn và phát huy đối với di sản Hát Xoan cần được đặt ra một cách cấp thiết và nghiêm túc mang một chiều rộng ,chiều sâu và một tầm chiến lược mới. Cuộc tiếp cận của văn hoá Hát Xoan với tư cách là một hiện tượng của văn hoá cổ truyền với nền văn hoá mới từ sau Cách mạng được tiến hành từ giữa thế kỷ XX trong điều kiên xây dựng hòa bình ở miền Bắc và chiến tranh chống Mỹ ở miền Nam, bên cạnh công tác sưu tầm bảo tồn còn có sư phục hồi bài bản, tiết mục làn điệu Hát Xoan trên sân khấu chuyên nghiệp và nghiệp dư thông qua hình thức hoạt cảnh, ca cảnh. Xu hướng khai thác, sử dụng chất liệu cho những sang tác mới là xu hướng bảo tồn trong mấy chục năm qua. Vấn đề bảo tồn và phát huy thể loại Hát Xoan hiện nay càng gặp khó khăn trong điều kiện nền kinh tế nông nghiệp đang chuyển hoá trong khi nông nghiệp là cơ sở của Hát Xoan, sự giao lưu văn hoá bên ngoài làm nhạt dần văn hoá dân tộc. Khai thác thể loại Hát Xoan chính là biện pháp tốt để bảo tồn thể loại Hát Xoan. Và khi đã khai thác bảo tồn thì sẽ phát huy được những giá trị của Hát Xoan . Như vậy quá trình khai thác, bảo tồn và phát huy những giá trị nhân văn và nghệ thuật trong Hát Xoan là một quá trình thống nhất với nhau, để làm được điều này cần có sự thống nhất, phối hợp của nhiều cơ quan ban ngành, những nhà nghiên cứu văn hoá Hát Xoan và rất quan trọng chính là những địa phương có truyền thống Hát Xoan. 3.1 Vấn đề khai thác nghệ thuật truyền thống Hát Xoan. Tổ chức những buổi lưu diễn trong công chúng, đặc biệt là các địa phương có truyền thống Hát xoan. Lồng ghép những sinh hoạt Hát Xoan như nghệ thuật biểu diễn vào trong hoạt động lễ hội , đặc biệt là hội Đền Hùng . Tổ chức buổi công diễn Hát Xoan để không chỉ công chúng trong nước mà còn làm cho bạn bè quốc tế biết về văn hoá dân tộc.
3.2. Bảo tồn loại hình nghệ thuật Hát Xoan. Để góp phần giữ gìn, bảo tồn thể loại Hát Xoan, trong thời kì mới cần tập trung vào những vấn đền sau: * Gắn Hát Xoan với hoạt động lễ hộ, du lịch Trước hết chúng ta thấy rằng Hát Xoan sinh ra và lớn lên trong môi trường lễ hội. Ngày nay lễ hội vẫn được duy trì trên một bình diện mới và mang nội dung nhân văn mới, gắn với những giá trị nhân văn truyền thống. Nhiều lế hội mới cũng ra đời, những lễ hội truyền thống được phục hồi và duy trì có thể lồng ghép với lễ hội mới và mang nôi dung và hình thức mới. Đưa Hát Xoan vào những lễ hội ở những làng xã xưa kia đã từng có tục lệ Hát Xoan hoặc đón phường Hát Xoan về thờ, vui chơi đã tạo ra một môi trường “ tái sinh” tốt nhất để nuôi dưỡng những giá trị nhân văn và nghệ thuật của Hát Xoan. Tưởng nhớ công ơn của những người đã khuất, những người có công với cộng đồng, ước vọng về một cuộc sống hạnh phúc vươn lên để giành những thành qủa lao động ngày một tốt hơn, nhiều hơn… là những nội dung lành mạnh trong đời sống tâm linh của người Việt xưa và nay. Nó giống như một cơ tầng tín ngưỡng trong nội dung các lễ hội. Sau khi đã sang lọc cái cũ và đưa vào những cái mới thích hợp, nhiều tiết mục nghi thức truyền thống của Hát Xoan vẫn có thể tiếp tục tồn tại trong phần lễ của lễ hội. Có thể duy trì ở phần hội những màn múa hát mang tính chất hoạt cảnh, những trò chơi giao duyên với sự khuyến khích những sang tạo mới theo phương thức dân gian để những giá trị nghệ thuật của Hát Xoan vừa được bảo tồn vừa luôn có cái mới gắn với nhịp sống của thời đại. Đặc biệt đưa diễn xướng Hát Xoan vào lễ hội Đền Hùng hàng năm là sự kết hợp điển hình của sự kết hơp bảo tồn Hát Xoan với hoạt động lễ hội. Hình thức diễn xướng ở lễ hội Đền Hùng giữ một vị trí đỉnh cao của môi trường tái sinh đối với Hát Xoan. * Dùng phương tiện truyền thông và các hình thức thể hiện Phát triển nghệ thuật Hát Xoan là làm cho những thành phần thích hợp của nó sống lại dưới dạng chuyên nghiệp bằng những phương tiện, hình như hội diễn, liên hoan, đưa lên làn sóng truyền thanh, truyền hình, có sự bổ xung phương thức nhạc đệm, nâng cao chất lượng vũ đạo và ở một t * Chúng ta cần đầu tư kinh phí mua trang phục, đạo cụ liên quan đến hát Xoan; đồng thời phục dựng lại những di tích gốc để tạo không gian biểu diễn cho Xoan. * Biện pháp tiếp theo để bảo tồn và phát huy vốn nghệ thụât dân gian cổ truyền này là đưa những thành phần thích hợp của nó vào trong trường học vùng quê hương đã sản sinh ra nó, gắn với chương trình giáo dục thẩm mỹ của các cấo học. Việc cấy trồng những giá trị văn hoá cổ truyền ở đây cần lưu ý đến tâm lý giáo dục đối với từng lứa tuổi. Chẳng hạn ở lứa tuổi thiếu nhi cần lựa chọn và cải biên nâng cao những chi tiết gần với chất đồng dao( như Giáo trống Giáo pháo) và gắn với trò chơi- nhảy múa ( như Đánh cá). Ở lứa tuổi thiếu nhi lớn có thể đưa vào Đưa những bài hát đối đáp- giao duyên như Gài hoa, hát Đúm) . * Phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian cho các nghệ nhân hát Xoan để khuyến khích họ duy trì và phát triển nghệ thuật hát Xoan bên cạnh đó theo tôi nên có chính sách để đảm bảo cho những người hoạt động loại hình nghệ thuật nay để họ chuyên tâm vào hoạt động nghệ thuật của mình. Đó chinh cũng là một biện pháp thiết thực Theo ý kiến của những nhà chuyên môn như Giáo sư-Tiến sĩ khoa học Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam: “hát Xoan là một loại hình nghệ thuật dân gian nhưng việc cải biên lời mới trên cơ sở những làn điệu cũ là một xu hướng khai thác di sản nhằm thích ứng với cuộc sống hiện đại đã làm cho hát Xoan mất đi tính nguyên
gốc. Trước thực trạng đó, sau khi đi khảo sát thực tế tại vùng Xoan Phú Thọ, các nhà khoa học đều nhất trí với kế hoạch xây dựng hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận hát Xoan Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Trong số 12 nội dung cụ thể đã nêu trong kế hoạch, các nhà khoa học đặc biệt chú trọng tới việc sưu tầm, nghiên cứu, hệ thống hóa, phân tích đánh giá giá trị các tư liệu liên quan đến hát Xoan và việc phục dựng hát Xoan theo đúng nghi thức cổ truyền của dân tộc. Mô hình bảo tồn tốt nhất mà UNESCO đề xướng là bảo tồn trong cộng đồng-nơi diễn xướng của loại hình nghệ thuật dân gian đó. Bởi chính cộng đồng sở hữu di sản phải ý thức được giá trị sản phẩm văn hóa của mình để gìn giữ và phát huy nó. Theo nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan, muốn để Xoan duy trì và phát triển thì phải khôi phục được cả 18 làng Xoan trước kia. Ngoài không gian đình làng, một trong những cái thiếu dẫn đến khó khăn trong quá trình phục hồi di sản cvăn hóa phi vật thể, là chúng ta thiếu không gian văn hóa làng quê.” Thời gian không chờ đợi chúng ta. Vì vậy, bằng mọi giá chúng ta phải giữ gìn và bảo tồn nghệ thuật hát Xoan để cho thế hệ mai sau nhận diện được một trong những tài sản tinh thần quý giá của ông cha. KẾT LUẬN Hát Xoan cũng như hình thức dân ca khác, là một hiện tượng của văn hoá dân gian nói chung và am nhạc dân gian nói riêng của người Việt ở đồng bằng Bắc bộ. Nó ra đời và được nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường kinh tế- xã hội có lịch sử nhiều nghìn năm, ít nhất trong là từ khi cộng đồng người Việt định cư bậc trên thềm trung du của vùng châu thổ sông Hồng. Trải qua các triều đại Việt Nam với hàng nghìn năm lịch sử Hát Xoan vẫn tồn tai, điều đó chứng sức sống bên trong, và sự biến đổi theo hướng thích nghi để tồn tại của văn hoá dân gian, trong đó có Hát Xoan. Cũng phải nhìn thẳng vào thực tế hiện nay là văn hoá dân gian truyền thống trong đó có Hát Xoan cũng đang có nguy cơ mai một dần. Chính vì vậy mà việc gìn giữ bảo tồn phát huy những giá trị truyền thống dân tộc, Thực hiện đời sống âm nhạc của đất nước ta trong những năm qua, đặc biệt là từ khi có đường lối đổi mới chủ trương mở rộng giao lưu quốc tế thì các tiềm năng, tiềm lực của truyền thống văn nghệ dân gian nói riêng và văn hoá dân gian nói chung được phát huy mạnh mẽ. Với định hướng phát triển văn hoá của nhà nước và những biện pháp bảo tồn hiện nay, chắc chắn Hát Xoan sẽ được phát huy hơn nữa nhất là khi chúng ta đang lập hồ sơ đề nghi UNESCO công nhận Hát Xoan là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp.Cùng với hát Quan họ, Ca trù, hi vọng Hát Xoan sẽ sớm được UNESCO công nhận di sản văn hoá nhân loại để công tác bảo tồn loại hình văn hoá dân gian này được tốt hơn.