Phong tục, tập quán của các dân tộc thiểu số ảnh hưởng đến tiêu chí giáo dục trong xây dựng nông thôn mới ở khu vực miền núi phía Bắc

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc CHIẾN LƯỢC VÀ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC<br /> <br /> <br /> <br /> PHONG TỤC, TẬP QUÁN CỦA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ ẢNH HƯỞNG<br /> ĐẾN TIÊU CHÍ GIÁO DỤC TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI Ở<br /> KHU VỰC MIỀN NÚI PHÍA BẮC<br /> Trần Trung(1)<br /> <br /> B<br /> ài viết trình bày kết quả nghiên cứu về một số phong tục tập quán các dân tộc thiểu số miền<br /> núi phía Bắc và ảnh hưởng của nó tới tiêu chí giáo dục trong xây dựng nông thôn mới. Từ<br /> hướng tiếp cận dân tộc học, nhóm nghiên cứu đánh giá thực trạng các mối quan hệ trong nội tại và<br /> sự tác động đa chiều của yếu tố phong tục tập quán trong quá trình phát triển ở vùng dân tộc thiểu<br /> số và quá trình thực hiện tiêu chí giáo dục trong xây dựng nông thôn mới tại các tỉnh miền núi phía<br /> Bắc. Tiếp cận dựa trên những nhận thức về bối cảnh văn hoá – xã hội cụ thể của các dân tộc thiểu<br /> số miền núi phía Bắc, mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố văn hoá trong quá trình chuyển đổi,<br /> chịu sự tác động bởi những yếu tố nội tại và bên ngoài.<br /> Từ khóa: Phong tục tập quán, tiêu chí giáo dục, nông thôn mới, khu vực miền núi phía Bắc.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề tiêu chí liên quan đến văn hóa trong xây dựng<br /> Miền núi phía Bắc là địa bàn cư trú của nông thôn mới ở vùng miền núi và dân tộc thiểu<br /> hơn 40 dân tộc, trong đó các dân tộc có dân số số, đáp ứng yêu cầu và nhiệm vụ xây dựng nông<br /> lớn, như: Mông, Nùng, Tày, Mường,... Các dân thôn mới ở các tỉnh miền núi phía Bắc.<br /> tộc thiểu số (DTTS) miền núi phía Bắc chiếm tỷ 2. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội<br /> lệ 54,68% so với tổng dân số các DTTS ở Việt miền núi phía Bắc<br /> Nam1; 7 tỉnh có tỷ lệ DTTS chiếm trên 80% Miền núi phía Bắc có điều kiện tự nhiên<br /> là: Cao Bằng (94,25%), Hà Giang (86,75%), đặc thù rất khó khăn trong phát triển kinh tế - xã<br /> Bắc Kạn (86,63%), Lạng Sơn (83,01%), Sơn hội; là vùng có tỷ lệ hộ nghèo cao và có nhiều<br /> La (82,39%), Lai Châu (82,02%) và Điện Biện huyện đặc biệt khó khăn trong cả nước. Cho đến<br /> (81,58%).<br /> nay, các xã đạt tiêu chí nông thôn mới ở vùng<br /> Trong quá trình xây dựng nông thôn mới miền núi phía Bắc khá thấp, chỉ đạt bình quân 3,5<br /> hiện nay, phong tục tập quán của các DTTS có chỉ tiêu trên một xã. Từ lâu người dân các DTTS<br /> những ảnh hưởng tích cực, nhưng đồng thời cũng miền núi phía Bắc đã luôn duy trì các mô hình đa<br /> gây ra những khó khăn, hạn chế. Bài viết này tập dạng sinh kế gắn với môi trường tự nhiên. Ngoài<br /> trung đánh giá về thực trạng và ảnh hưởng của trồng trọt, các DTTS nơi đây còn có nhiều hoạt<br /> phong tục tập quán đến xây dựng nông thôn mới động sinh kế bổ trợ khác như chăn nuôi, làm nghề<br /> ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Trên cơ sở đó nêu thủ công gia đình, săn bắt hái lượm và trao đổi<br /> lên những giá trị tích cực của các phong tục tập hàng hóa. Các nghề thủ công truyền thống của<br /> quán của các DTTS kết hợp với hệ thống luật các tộc người thiểu số chủ yếu chỉ phục vụ nhu<br /> pháp trong quá trình đẩy mạnh hiệu quả việc thực<br /> cầu tự thân. Đặc biệt, kinh tế tự nhiên, săn bắt hái<br /> đời sống nông thôn mới; đồng thời nghiên cứu<br /> lượm trước đây có vai trò rất quan trọng đối với<br /> những phong tục tập quán đang cản trở việc thực<br /> mỗi gia đình và cộng đồng. Người dân các tộc<br /> hiện chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà<br /> người thiểu số miền núi phía Bắc không chỉ biết<br /> nước trong xây dựng nông thôn mới. Đề xuất giải<br /> khai thác lâm, thổ sản từ rừng (gỗ để làm nhà,<br /> pháp đổi mới trong quá trình thực hiện một số<br /> củi đun, rau xanh, thịt thú rừng, cây thuốc,…) mà<br /> 1<br /> . Kết quả Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009. còn rất giỏi trong việc đánh bắt động vật thủy<br /> Ngày nhận bài: 2/3/2017. Ngày phản biện: 5/3/2017. Ngày duyệt đăng: 13/3/2017<br /> (1)<br /> Học viện Dân tộc; e-mail: trantrung@cema.gov.vn Số 17 - Tháng 3 năm 20177<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc CHIẾN LƯỢC VÀ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC<br /> <br /> sinh phục vụ đời sống. Việc giao thương, trao Biểu đồ: Thực trạng không nói thạo tiếng phổ<br /> đổi hàng hóa giữa các dân tộc hay khu vực đã thông của chủ hộ<br /> xuất hiện từ rất sớm và đặc biệt phát triển mạnh<br /> ở vùng Đông Bắc. Tuy nhiên, các tộc người thiểu<br /> số chủ yếu vẫn giữ đặc điểm kinh tế tự cung tự<br /> cấp, ít có sự chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi<br /> nên khả năng phát triển kinh tế hộ gia đình gặp<br /> rất nhiều khó khăn.<br /> 3. Ảnh hưởng của phong tục tập quán<br /> các dân tộc thiểu số khu vực miền núi phía<br /> Bắc đến tiêu chí giáo dục trong xây dựng nông Về trình độ học vấn, qua đánh giá thực trạng<br /> thôn mới tại 4 tỉnh cho thấy, số người có trình độ học vấn<br /> Với các tỉnh miền núi phía Bắc, nội dung chỉ ở cấp tiểu học trở xuống trong nhóm dưới 35<br /> tiêu chí về giáo dục quy định rõ các xã đạt nông tuổi vẫn có tỷ lệ khá cao (22,2%), trình độ trung<br /> thôn mới phải đạt phổ cập giáo dục trung học; tỷ học cơ sở là 37,1% và trung học phổ thông trở lên<br /> lệ học sinh tốt nghiệp trung học cơ sở được tiếp là 41,6%. Ở nhóm từ 45 tuổi trở lên, tỷ lệ người<br /> tục học trung học phổ thông, bổ túc hay học nghề có trình học tiểu học trở xuống chiếm 40,4% và<br /> đạt 70%; tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt từ 20% đạt từ trung học phổ thông trở lên là 31,1%. Thực<br /> trở lên. Do địa hình chia cắt, giao thông đi lại khó trạng về trình độ học vấn ở các DTTS chưa được<br /> khăn, các thôn, bản lại xa trung tâm xã nên nhiều cải thiện.<br /> học sinh ở các huyện miền núi, nhất là khu vực Bảng 1. Thực trạng về trình độ học vấn của chủ<br /> vùng sâu, vùng xa gặp rất nhiều khó khăn trong hộ chia theo dân tộc<br /> việc đến lớp. Học vấn của người trả lời<br /> Dân<br /> Các trường và điểm trường khi xây dựng tộc Tiểu học Trung học Trung học phổ thông Tổng cộng<br /> trở xuống cơ sở trở lên<br /> đạt chuẩn quốc gia phải có đầy đủ các phòng học,<br /> 4 25 43 72<br /> phòng chức năng (phục vụ học tập và các phòng Tày<br /> 1.8% 10.0% 18.1% 10.1%<br /> khối hành chính), tuy nhiên thiết bị dạy học, nhà Nùng<br /> 25<br /> 11.1%<br /> 38<br /> 15.1%<br /> 47<br /> 19.7%<br /> 110<br /> 15.4%<br /> vệ sinh, nước sinh hoạt đều thiếu hoặc không có Mường<br /> 31 74 92 197<br /> 13.7% 29.5% 38.7% 27.6%<br /> hoặc không sử dụng hết công năng. 40 6 0 46<br /> Mông<br /> 17.7% 2.4% .0% 6.4%<br /> Việc áp dụng tiêu chí phổ cập giáo dục theo 112 94 46 252<br /> Dao<br /> theo từng cấp hiện nay rất khó khăn khi mà phần 49.6% 37.5% 19.3% 35.2%<br /> Sán 8 7 2 17<br /> lớn đồng bào các dân tộc Mông, Dao, Tày, Nùng, Chay 3.5% 2.8% .8% 2.4%<br /> 6 7 8 21<br /> Sán Chay… sống ở những nơi gặp rất nhiều khó Khác<br /> 2.7% 2.8% 3.4% 2.9%<br /> khăn về cơ sở vật chất. Cơ sở vật chất dành cho Tổng<br /> 226 251 238 715<br /> cộng<br /> trường học, thiết bị dạy học còn thiếu, chưa đồng 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%<br /> bộ. Hhiệu quả sử dụng thiết bị dạy học còn thấp, (Nguồn: Tổng cục Thống kê)<br /> đội ngũ nhân viên chuyên trách về thiết bị cơ bản Trở ngại lớn nhất đối với việc thúc đẩy<br /> còn thiếu,... Bên cạnh đó, chất lượng dạy và học giáo dục ở vùng DTTS là những phong tục tập<br /> chưa đồng đều, chưa bảo đảm tính bền vững; học quán, thói quen của đồng bào. Do sống trong<br /> sinh chưa chuyên cần, vẫn còn học sinh bỏ học; môi trường lao động gần gũi với thiên nhiên, sản<br /> tỷ lệ học sinh yếu, kém còn cao so với mặt bằng xuất tự cung tự cấp, sử dụng lao động thủ công là<br /> chung cả nước. chính, việc đi học và thu nhận các kiến thức khoa<br /> Ở một số dân tộc như Mông, Nùng, Dao,... học kỹ thuật đối với đồng bào các tộc người thiểu<br /> tình trạng mù chữ và tái mù chữ khá phổ biến, số là một khoảng cách xa và không có thực tiễn<br /> không giảm trong những năm gần đây. theo quan niệm và nhận thức của họ. <br /> <br /> 8 Số 17 - Tháng 3 năm 2017<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc CHIẾN LƯỢC VÀ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC<br /> <br /> Với sự hỗ trợ của các chính sách đối với vùng Trung du và miền núi phía Bắc khá thấp,<br /> vùng DTTS và miền núi về giáo dục, việc đến đạt 3,83% so với 8,11% của cả nước. Số lao động<br /> trường của con em đồng bào các dân tộc gần như chia theo trình độ chuyên môn kỹ thuật chưa qua<br /> được miễn phí, ngoài ra còn có nhiều hỗ trợ về đào tạo ở các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn<br /> bán trú, nội trú,... Qua khảo sát thực địa cho thấy, khá thấp.<br /> 90% số hộ gia đình được hỏi cho rằng họ không Bảng 4. Tỷ lệ lao động nam người dân tộc thiểu<br /> phải chi trả các khoản chi tiêu cho giáo dục. số chia theo trình độ chuyên môn kỹ thuật<br /> Bảng 2. Thực trạng chi tiêu cho giáo dục của hộ Cơ cấu lao động chia theo trình độ chuyên<br /> Dân tộc Tỷ lệ<br /> gia đình chia theo dân tộc môn kỹ thuật<br /> chung<br /> Chi cho học hành của con cái Sơ cấp, Đại đã qua<br /> TT Dân tộc Tổng cộng công nhân Trung cấp Cao đẳng học trở đào tạo<br /> Không Có<br /> 35 1 36 kỹ thuật lên<br /> 1 Tày<br /> 8.0% 2.4% 7.5% Tày 1,3 5,9 2,1 3,7 13,0<br /> 36 4 40<br /> 2 Nùng Thái 0,8 3,6 1,2 1,6 7,3<br /> 8.3% 9.5% 8.4%<br /> 117 31 148 Mường 1,5 3,4 1,3 1,6 7,9<br /> 3 Mường<br /> 26.8% 73.8% 31.0%<br /> 68 0 68 Nùng 0,8 2,8 1,2 1,4 6,2<br /> 4 Mông<br /> 15.6% .0% 14.2%<br /> 153 6 159 Mông 0,2 2,0 0,5 0,7 3,4<br /> 5 Dao<br /> 35.1% 14.3% 33.3% Dao 0,4 1,5 0,4 0,4 2,8<br /> 14 0 14<br /> 6 Sán Chay Sán Chay 0,5 1,9 0,7 0,8 3,9<br /> 3.2% .0% 2.9%<br /> 7 Khác<br /> 13<br /> 3.0%<br /> 0<br /> .0%<br /> 13<br /> 2.7%<br /> (Nguồn: Tổng cục Thống kê, Tổng điều tra nông<br /> Tổng cộng 436 42 478 nghiệp, nông thôn 2011)<br /> 100.0% 100.0% 100.0%<br /> (Nguồn: Tổng cục Thống kê) So sánh giữa các dân tộc, dân tộc Tày có tỷ<br /> lệ lao động qua đào tạo cao nhất (3,7% có trình<br /> Trẻ em DTTS vốn đã quen môi trường giao độ đại học trở lên), dân tộc Mông và Dao có tỷ lệ<br /> tiếp bằng tiếng mẹ đẻ, nên việc tiếp cận tiếng Việt thấp nhất ở tất cả các trình độ từ sơ cấp trở lên.<br /> đối với trẻ trở nên khó khăn khi đi học. Một trong Thực tế này cũng phản ánh rõ nét những trở ngại<br /> những trở ngại trong việc dạy tiếng Việt cho trẻ của phong tục tập quán đối với tiêu chí đào tạo<br /> là các em đi học không đúng độ tuổi. Hầu hết nghề và chuyển đổi nghề ở một số tộc người vùng<br /> điểm lẻ của các trường đều không có giáo viên miền núi phía Bắc.<br /> biết tiếng DTTS. Kinh phí hỗ trợ giáo viên cũng<br /> như đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị, đồ dùng đồ Trở ngại lớn nhất đối với hoạt động đào tạo<br /> chơi phục vụ giảng dạy chưa đáp ứng nhu cầu. nghề là tâm lý của đồng bào các dân tộc không<br /> muốn đi xa gia đình, cộng đồng. Thói quen của<br /> Bảng 3. Tỷ lệ nữ dân tộc thiểu số biết đọc, viết nền sản xuất tự cung tự cấp gắn chặt với các hoạt<br /> chữ phổ thông động của cộng đồng đã trở thành tâm lý tự ti khi<br /> TT Tên dân tộc<br /> Tỷ lệ biết đọc, biết Tỷ lệ không biết phải giao tiếp, trao đổi với những người ngoài<br /> viết đọc, viết<br /> cộng đồng, kể cả đối với nam giới trong độ tuổi<br /> 1 Tày 93,3 6,7<br /> lao động. Do trình hạn chế về trình độ học vấn<br /> 2 Mường 93,6 6,6<br /> 3 Nùng 84,5 15,5<br /> nên phần lớn lao động trong độ tuổi vẫn lựa chọn<br /> 4 Mông 33,3 66,7<br /> các hình thức lao động giản đơn và gắn với sản<br /> 5 Dao 61,7 38,3<br /> xuất nông, lâm nghiệp là chủ yếu. 98% người<br /> 6 Sán Chay 85,7 14,3 được hỏi cho rằng yếu tố giáo dục không được<br /> (Nguồn: Tổng cục Thống kê, Uỷ ban Dân tộc, 2016) coi là yếu tố quan trọng trong việc xây dựng nông<br /> thôn mới.3<br /> Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, tỷ lệ<br /> những người được đào tạo nghề từ trung cấp trở 4. Một số đề xuất, kiến nghị<br /> lên ở vùng miền núi phía Bắc còn khá khiêm tốn, Đối với các DTTS vùng miền núi phía Bắc,<br /> mới chỉ đạt 7,5%2. Tỷ lệ xã đạt tiêu chí về cơ cấu ảnh hưởng của phong tục tập quán đến tiêu chí<br /> lao động trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp ở giáo dục khá rõ nét. Nhiều yếu tố tích cực của<br /> 2<br /> . Kết quả điều tra Nông nghiệp và Nông thôn năm 2011. 3<br /> . Kết quả điều tra của Đề tài.<br /> <br /> Số 17 - Tháng 3 năm 2017 9<br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc CHIẾN LƯỢC VÀ CHÍNH SÁCH DÂN TỘC<br /> <br /> phong tục tập quán cơ sở quan trọng để thực hiện thiểu số chấp nhận trong điều kiện hầu hết trong<br /> chương trình Nông thôn mới. Dựa trên những số họ là hộ nghèo, chưa có đủ lương thực và các<br /> điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội cụ thể của điều kiện sống tối thiểu khác. Một số tộc người<br /> từng tộc người, cần phải khai thác một cách phù thiểu số vẫn còn lưu giữ tập quán kết hôn sớm,<br /> hợp những yếu tố tích cực đó để triển khai thực nhất là các tộc người cư trú ở vùng cao. Tập tục<br /> hiện tiêu chí giáo dục trong quá trình xây dựng tảo hôn còn khá phổ biến trong cộng đồng các<br /> nông thôn mới. Các địa phương cần tổ chức rà tộc người thiểu số. Những hạn chế của tập tục tảo<br /> soát, đánh giá một cách hệ thống, cụ thể, rõ ràng hôn đã ảnh hưởng đến việc tham gia học tập, vui<br /> những thế mạnh của từng địa bàn, tổ chức thảo chơi của trẻ em trong độ tuổi đến trường.<br /> luận rộng rãi, đảm bảo tính dân chủ trong xây Cần có các chính sách phù hợp để phát huy<br /> dựng kế hoạch thực hiện nông thôn mới. Nhờ các yếu tố ảnh hưởng tích cực, hạn chế các yếu<br /> phát huy tinh thần làm chủ của người dân, các tố ảnh hưởng tiêu cực của phong tục tập quán<br /> hình thức và phương thức áp dụng tiêu chí xây các DTTS đến việc hoàn thành tiêu chí giáo dục<br /> dựng nông thôn mới sẽ được tính toán, áp dụng trong xây dựng nông thôn mới ở khu vực miền<br /> và đưa vào thực tiễn một cách linh hoạt và hiệu núi phía Bắc.<br /> quả. Cần có những chỉnh sửa, thay đổi cách làm Tài liệu tham khảo<br /> ở một số địa phương trong xây dựng hương ước,<br /> quy ước nhằm tăng cường tính chủ động của 1. Hoàng Cầm, Phạm Quỳnh Phương,<br /> cộng đồng, phát huy vai trò của những người có 2012. Diễn ngôn, chính sách và sự biến đổi văn<br /> uy tín để tuyên truyền, vận động đồng bào các hóa – sinh kế tộc người (tài liệu tham khảo);<br /> dân tộc thay đổi một số thói quen, phong tục tập 2. Hoàng Văn Hoan, 2014. Xây dựng nông<br /> quán không còn phù hợp, đáp ứng các yêu cầu về thôn mới vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây<br /> xây dựng nông thôn mới. Bắc nước ta hiện nay; Nxb. Chính trị Quốc gia, H;<br /> Tuy nhiên, cũng cần đặt ra những giải pháp 3. Hoàng Văn Hoan, 2014. Xây dựng Nông<br /> xây dựng các tiêu chí phù hợp hơn với từng dân thôn mới: Vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Bắc<br /> tộc, từng địa phương để vừa đảm bảo được các nước ta hiện nay. Nxb. Chính trị Quốc gia, 2014;<br /> yêu cầu trong cuộc vận động xây dựng nếp sống 4. Lê Thị Thanh Hương, 2015. Một số yếu<br /> mới, vừa giữ gìn được bản sắc văn hoá từng dân tố tâm lý của người nông dân ảnh hưởng đến quá<br /> tộc; tạo được sự đồng thuận, đoàn kết trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Nxb. Khoa học Xã<br /> trình xây dựng nông thôn mới ở vùng DTTS. hội, 2015;<br /> 5. Kết luận 5. Nguyen Thi Anh Thu, 2013. One village<br /> Qua nghiên cứu cho thấy, đối với đồng bào one product in Japan to one tambon one product<br /> các DTTS, việc đi học chưa được quan tâm bằng in Thailand: Lessons for grass root development<br /> các hoạt động sinh kế để đảm bảo đời sống hàng in developing countries. Journal of social and<br /> ngày. Các khoản chi phí đóng góp cho con đi học development sciences. Vol 4, No 12, Dec 2013.<br /> xa nhà cũng chưa được các gia đình tộc người (ISSN 2221-1152).<br /> <br /> ABSTRACT<br /> THE CUSTOMS, CONSUETUDES OF ETHNIC MINORITIES HAVE AN EFFECT<br /> ON EDUCATIONAL CRITERIA IN NEW RURAL DEVELOPMENT IN NORTHERN<br /> MOUNTAINOUS REGIONS<br /> The paper presents the research results on some customs of the Northern Upland minorities and<br /> its influence on educational criteria in the new rural construction. From the ethnographic approach,<br /> the team assessed the internal relations and the multidimensional impact of customary elements on<br /> the ethnic minority development process and its application of educational criteria in new rural<br /> construction in northern mountainous provinces in the present period.<br /> Keywords: Customs, Consuetudes; Educational Criteria, New Rural Construction; Northern<br /> Mountainous Regions<br /> <br /> 10 Số 17 - Tháng 3 năm 2017<br />