TÌM HI U NGH THU T CHÈO Ệ
Ậ
Ể
Chèo văn minh và chèo c i l
ng ả ươ
i ghi trong sách báo c a các b c đi tr ỏ ậ ự ộ ố ử ệ ồ ệ ế ừ ướ ự ế ế ạ ả ươ và l ữ ạ ờ c, m t s di v t ậ ộ ố ủ ạ ộ i k c a các ngh nhân t ng ch ng ki n ho c tr c ti p ho t đ ng ứ t (r t ít) ế ấ ố ươ c sa vào nanh vu t đ qu c Pháp, v ặ ụ ả ng, chúng tôi mu n nêu lên ề ố ế ố ữ ệ ậ ườ ạ ụ ử ấ ậ ố D a vào m t s s li u và c li u ít ứ ệ quý hi m còn t n gi ờ ể ủ chèo qua các giai đo n c a th i kỳ, vào s cáo b ch, qu ng cáo, ch p nh và bài vi ờ ủ ố i Th vi n Qu c gia Trung ng th i hi n l u tr t trên báo chí đ ố ư ệ ữ ạ ệ ư b m t v n có c a sân kh u chèo su t th i gian đ t n ủ ộ ặ ố ấ ướ ờ ố ấ c ch c và ho t đ ng ngh nghi p, cũng nh ng b t ướ ề ứ ạ ộ ổ chuy n hoá thích nghi ngh thu t, c s h n ch ho c th t ấ ặ ế ả ố ạ ệ ể ng đ a chèo b i không sao tránh kh i c a cha ông, trên đ ư ỏ ủ vào thành ph "ph c v " th dân m y th p niên n a đ u th ế ầ ị ụ k XX. ỷ
ừ ế ễ ể ầ 1. T chi u di n sân đình chuy n d n vào sân khâu h p: Sán Nhiên đài và vi c xu t hi n chèo văn minh ộ ệ ệ ấ
ướ ị ườ ườ ạ ả ớ ứ ễ ệ c đây Hà N i không Theo m t s ngh nhân cao tu i, tr ộ ộ ố ổ ệ ỗ ng chèo b n đ a. Nh ng d p đình đám h i hè, gi có ph ộ ị ữ ả i ra ngo i thành m i ch p khao v ng, xóm ph l ờ i c ng ạ ố ạ ử ọ ng chèo quanh đ y v hát giúp dăm b y b a v i cung ph ấ ữ ề ườ cách bi u di n và th ấ ng th c ngh thu t không khác m y ậ ưở ể chèo sân đình.
ộ ế ộ ỉ ậ ệ ầ ng, hát m i tu n vài ngày trên bãi ợ ầ ố ỗ ể ủ ầ ổ ườ ỵ ớ ệ ạ ng đánh lén, chúng t ch c hát ươ ứ ộ ẩ i. T i đây, ngh nhân chèo đã đ t bàn th T ghé vào n i t m ờ ổ ặ ng nhà Trò (Ca Trù) chuyên hát cho h i đình làng Hoà Mã hàng ấ ộ ợ sáng kéo t 9, 10 gi ờ ng quán c a ph ủ ườ ộ M y năm v a chi m thành Hà N i, Pháp sai Ð i Ngh chiêu ừ m ngh nhân l p ph ch Hôm, cho lính ngu xem đ "c ng c tinh th n". S C n v t ề ố ừ Giáo ph năm, xây sát li n bên c nh. ề ạ i chi u t ườ
c th dân b y gi ị ấ ể ượ ờ ể ng th c ngh thu t có mái che, có ậ ưở ễ ứ ng vây quanh, do tài ch b v n xây d ng kinh doanh ki m l ệ ự ấ ờ ỉ ộ hi u là đi m bi u di n và th ủ ỏ ố ụ ế ế ứ ặ ễ ế ắ ạ ấ ả ơ ể i. Th c ra, đ y ch là gian nhà ự , ánh sáng là 2 chi c đèn đĩa (ho c đèn 3 dây), sàn ả i xem vây quanh. Có i mua vé 5, 7 xu, 1 hào, ng i đ t 2, 3 xu, đ ng 1 xu, ườ ồ ấ ủ ấ ế ườ ứ R p đ ạ t ườ khá r ng, đ ch a b y tám ch c khán gi ả di n đ p đ t, be g nh, cao h n n n nhà dăm sáu t c ta, tr i chi u, ng ề vài hàng gh hay chõng tre giành cho ng xu r i.ưỡ
ị ờ ớ ậ ầ ầ ể ườ ữ ễ ẫ ố ư ổ ệ ng v n di n nh ng tích ứ ử ệ ừ ườ ươ ầ ớ ể ư ộ ấ ư c nh ng tràng c ư ổ ậ ữ ề i xem nay còn nh . Nh ph ị ườ ư ả ữ ơ ữ ề ế Quan Âm) đ ng (Th Ph ị ộ ồ ị ầ ở ươ ế ữ ỗ M c d u đ a đi m có ph n ch t ch i so v i sân đình ngoài tr i, các ph ặ ộ ạ ng Viên, Quan Âm, L u Bình, T ng Trân Cúc Hoa, Lý Công, Tr n T L , T Th c, Ph m Tr ươ Công... qua đó, n i lên s ngh nhân tài năng ng ng chèo ông ườ ố Trùm D ng (H ng Yên) năm nào cũng vào di n luân l u m y đ a đi m n i thành hàng tháng, ễ i ý nh hóm h nh; có kép H , có h Quýnh n i b t trong vai Hai Móm gây đ ỷ ượ ỉ ị ố ng chèo ông T ng B n N Lã (nam đóng gi ) ra vai nào cũng có góc c nh khó quên. Nh ph ổ ườ ạ ng (S n Tây) có đào Xuy n n i ti ng v nh ng vai đào th ng Viên) và đào Tr ở ươ ươ l ng (Th M u t; có n H là nam đóng c không ít khách xem m n m n ng nhi ệ ẳ Châu Long duyên dáng ôn nh r t m c... ổ ế ượ ư ấ ự
ng ở ả ạ Hàng B c, th y m y ch Năm Chăn, Thông Sáng cho thuê r p ủ ng chèo vào di n ấ th ộ ư ươ ườ ấ ử Hà N i "ăn khách", li n xu t v n mua nhà, s a ạ ễ ở ấ ố ấ ộ ề ả ỵ ọ i (th t ộ ọ i khác cho thuê di n tu ng ho c h i h p, , th b y, ch nh t); các t ủ ậ ứ ả ệ ứ ư ướ ố ễ ậ ầ ặ ố ồ Kho ng 1905, m t t "phát tài", th y các ph thành r p, thuê m n ngh nhân l p gánh kinh doanh, g i là Gánh chèo ông c V . Gánh này ạ di n m i tu n ba t ỗ ễ i h i. c ướ ỏ
Hà N i, do tài ch ra ti n và đi u khi n, t p làm ăn ủ ệ ề ề ầ ậ ở b n ch nghĩa. Vì ch gánh không bi i t ố ư ả ể ả ủ ế ề ệ ổ Ðây là gánh chèo chuyên nghi p đ u tiên theo l đ ượ ộ t ngh , nên vi c tìm tích, ghép m ng, b vai c giao cho lão B t, m t ngh nhân tháo vát, chuyên đóng lão và h . ề ủ ệ ấ ộ
ố ả ộ ờ ồ ươ ố ớ ử ạ ấ ấ ạ ọ ợ ồ ợ ắ ữ ệ ề ắ ng đĩnh đ c bình dân c a lão B t; v anh Tr ậ ạ ồ ươ ướ ủ ề ạ ấ ừ ủ ữ ấ ơ ỷ ồ ừ ứ ế ả ủ ế ặ ễ ẳ ế ỉ ữ ủ t" làm điên đ o bao khán gi ả ộ ủ c khách xem tr m tr ... i Nghi Su t m y năm, c n i thành ch y d c b H G m sang hàng Bông, C u Ðông, tu t t Tàm, Ð i Yên ra sát sông Cái, l y ch Ð ng Xuân, ch B c Qua làm trung tâm, phía Nam t n ậ B ch Mai, không ít đ ng bào đã xem và nh c đ n nh ng khuôn hình điêu luy n v ông Mãng ế ng Viên hi u d thu h n h u vui tính, Th a T ỷ ễ ế chung, chàng T Th c hào hoa phong nhã c a kép H ,... Nh t là nh ng Th Màu l ng l , Suý ị c a đào Xuy n; ho c cô đào Hu "già tay d Vân "anh hoa phát ti ữ đã m y ai" c a N Lã th t s ng đ ng, hay nàng Châu Long duyên dáng mà hóm h nh c a N ấ H đ u đ ỗ ề ậ ố ầ ượ ồ
ấ ỹ ợ ớ ố ầ ạ ạ , có sân kh u mô ph ng theo cách làm ỏ ễ ề ủ ề Năm 1908, m y nhân s h p tác v i s nhà buôn mua ứ ngõ S m Công, xây Ð ng l c đài. R p này ch a đ t ồ ấ ở h n trăm khán gi ấ ơ ả ấ trong Kinh (Hu ) và qua th c ti n làm ngh c a m y ự ế ở r p Năm Chăn, Thông Sáng, nên mang nhi u dáng d p ấ ạ lo i sân kh u h p. ạ ấ ộ
c đông đ o khách xem tán ồ ả ạ ấ ượ ờ i ưở ễ ề ọ ự ị ơ ớ ạ ẹ ơ ắ ề ề ượ ọ ồ i ngh đ ạ ộ ố ở ễ ấ ườ ủ ộ ư ạ ả ủ ấ ồ ư ệ ớ c, Chàng S D a, Ð c bà Chúa Ba,... Sân kh u Ð ng L c đ ng th i gian dài, do Ban Hát có nhi u "canh tân": l th ờ trò, câu hát, khuôn di n có trau tria cô g n nên ch ng ừ i đ p và m c và ý nh h n, trang ph c đ ngh đã m i l ụ màu s c h n, tài năng ng c khuy n khích ế ườ phát huy... Quan tr ng, là bên c nh s v di n nhi u ề ở ng t nh Hà N i, nay có thêm s tích "ru t" c a m y ph ỉ ố ố ngoài, nh Ph m T i Ng c Hoa, Hoàng Tr u; chuy n s ừ ể ọ tích c a Tu ng sang, nh T Linh, Hán S nh t là khai ở ư ứ thác truy n c dân gian đ vi t tích m i, nh nàng Tiên ể ế ổ ọ ừ ố ứ Ngh sĩ Chèo Qu c Chiêm ệ ố
ồ ạ ầ ầ ở ộ ư ạ ấ ộ Hà N i, cũng là r p hát đ u tiên đ a chèo vào ễ Hà N i. T t nhiên, tr ấ ở ạ ấ ườ ng đã làm quen r p hàng các r p hàng Qu t, hàng Gà, và th thách m y năm dòng ạ ở ở ạ c đ y, nhi u ph ướ ử ề ấ Ð ng l c là r p hát đ u tiên thu n di n chèo ầ sân kh u h p m t cách "chính quy" ộ ộ v i vi c di n trong nhà ạ ễ ớ ệ B c.ạ
ử ụ ụ ữ ầ ầ ấ ộ ớ ứ ườ ng th t ", thì ứ ư Song s d ng thu n th c và ch ng ch c d n, đúng là sân kh u h p v i "b c t ạ ph i k sân kh u Ð ng l c. ả ể ấ ạ ồ
ố ắ ầ ị ng d n khán gi ) vì thi u ng ễ t th ớ ướ ẩ ứ ưở ế ế ẫ ệ ư ổ i bi ườ ệ ề ng ngh nhân m i khi xem đ ỏ ử ẩ ỗ ệ ậ tuy có kh ng t ng h n. Cũng v y, dù đ ng bào thu c ngh , thu c c ưở ậ ữ ả ả ề ả v n gi ữ ả ừ ọ ọ i xem và ng đây, tr ng ch u ngày càng b t ý nghĩa và vai trò c m tr ch bu i di n (thúc đ y u n n n di n ễ ố ở ầ xu t, khen ph t ngh nhân, h ả ng th c đ ng ra đ m ả ấ ứ ạ nhi m. Yêu ngh nh ông Khoá Căn cũng ch đ s c duy trì vi c đó dăm b y tháng, sau vì còn ỉ ủ ứ ệ c ngón b n nhi u vi c khác, đành b l ng. Nh ng vi c khen th ệ ệ ượ ề hay, thì khán gi ộ ộ ồ ơ ư đùm b c chăm sóc h nh tính n t và bi ế ế i di n thì không còn nh th i kỳ i thân, song s giao l u m t thi ng ư ờ ả ẫ t rõ gia c nh t ng ngh nhân, đôi khi có khán gi ệ ế t gi a ng ữ ả ườ ườ ườ ự ư ễ ậ
ậ ả ụ ộ ứ ng th c th đ ng khi xem di n. Và mà ỉ ẻ ờ vui v ch p nh n thái đ th ộ ưở ự ạ ắ ở ệ ễ ấ ươ ả ạ i r i vào tình tr ng i nh c v và t ả ạ ả ng h p. Ð ng l c đông khách kho ng dăm b y năm, r i l ẫ ễ mình tìm b t trúng m ch khán gi ắ ồ ạ ơ ồ ồ ế ố m t đ a đi m c đ nh, v i s nhi u khán gi tích Tu ng và đ l ả ị ớ ễ ở ộ ị ệ ể ề ổ ồ ạ i th dân có ng xuyên, thì v n đ tích m i là chuy n s ng còn, đi u mà các ự ố ị ớ ườ ệ ề ề ấ ể ừ ớ ố ố ệ t. ng gánh l u di n hàng năm xuân thu nh kỳ ch a th y c p thi chèo sân đình. Nhi u khán gi ấ ề ngh nhân đóng vai ch còn trông ch ng ườ có di n xu t t ợ gi ng bên hàng B c là thi u tích m i, cho d u đã tích c c chuy n t ạ chuy n c . Rõ ràng, khi Ban Hát di n đi u ki n mua vé xem th ề ph ườ ư ư ễ ế ấ ấ ị
ể ị ở ắ ờ ở ắ B c ề ạ ị ạ ng di n khi thì chèo, khi thì Tu ng, tuỳ các ph thành th thì th i gian này, các ngh nhân còn nh c đ n r p Tám gian, ệ ế ạ Nam Ð nh, r p Ti n An ạ ườ ườ ễ ế ễ H i Phòng, r p hàng Thao, r p hàng R u ượ ở ở ả ồ ạ ng đ n thuê, mà ch a ư ồ c Ð i hát, Ban hát chuyên nh gánh chèo r p hàng B c và Ban hát chèo r p Ð ng ư ạ ạ ộ V đ a đi m di n chèo ề ị r p Nhà Bò ạ Ninh,... M y r p này th ấ ạ t ch c đ ượ ứ ổ Hà N i. l c ộ ạ ở
ồ ạ ỗ ự ấ ố ữ ễ ờ ề ấ ờ ụ ỗ ệ ớ ớ ồ ạ ế ả ạ ỉ ề ề ớ ậ ớ ề ủ ấ ấ ấ ỡ ừ ữ ộ ụ ắ ớ ọ t, v i nh ng H Ban hát Ð ng l c nh Khoá Căn n l c chèo lái, nh dàn ngh nhân di n xu t t Quýnh, lão B t, m H ... đêm đêm đua nhau phô tài cùng v i l p đàn em ham mê t p rèn. Tuy v y, Ð ng l c ch đông khách kho ng 7 năm r i cũng r i vào tình tr ng thi u tích m i, do khán ồ ậ t rõ t ng ngón ngh c a m i th dân có đi u ki n mua vé xem nhi u, đã quen thu c và bi gi ỗ ả ị ngh nhân, không ch p nh n nh ng ki u l p l nh ng v cũ, b t ch p áo ữ ệ qu n vai s m may m i. Cu i năm 1913, m t s kêu g i hùn v n l p H i Sán Nhiên v i m c đích "ch n h ng n n hý k ch n ơ ế ộ i d dãi, nh t th ể ở ố ậ i". ể ặ ạ ễ ộ ố c nhà cho ti n k p văn minh th gi ị ậ ố ướ ệ ấ ớ ị ế ớ ầ ấ ư ề ế
ộ ớ ầ ả ầ ổ ị ậ ừ ư ễ ụ ế c ph n l n anh ch em trong gánh ư ầ ườ ầ ớ ọ ỗ ượ ộ ị ễ H i sán nhiên thành l p v i g n 100 c ph n, b u Ban Qu n tr , có các ông Ôn Nh Nguy n ầ Văn Ng c, nhà giáo v a là nhà s u t m t c ng phong dao có ti ng, các ông Nguy n Quang ữ Oánh, Ð Th n,... H i chiêu m ng ề ậ ậ chèo Hàng B c và m t s ạ ạ i ngh , l p Ban Hát, đ ng ng. ban hát Ð ng L c h ứ ưở ồ ộ ộ ố ở
i Hoa: xây g ch l p lá, ủ ạ ợ ả ầ ơ ủ ạ ươ ự ư ố ườ i ố i 2 ng n đèn 3 dây, th p d u ho treo đàng tr ắ r p hàng Bu m thuê c a m t ch ng ở ạ , sàn di n b trí t ễ ầ ế ọ ố ứ ồ ễ ồ ế ạ ặ ồ
ườ nh bên Ð ng L c, v i dàn nh c ba b n ng ớ ạ c, chi u sáng c r p su t đêm ả ạ c và 1 h i k t thúc, thi tho ng ả ệ ổ ụ ễ ầ ỉ i th b y ho c nh ng bu i hát do ề ỗ ố ố ứ ả ị ướ ệ ổ ữ ẫ ặ ng d n đêm hát, khen th m c , b ti n xin ng i c m ch u... Ban đ u, chèo Sán Nhiên hát ồ ộ ng t ch a h n 100 khán gi ồ ng i mé d ả ướ ướ di n. Tr ng cái đ t bên dàn nh c đánh m đ u ba h i theo l ở ầ ố đánh gi nh p và tham gia gây không khí n ào khi trò di n c n. Tr ng này ch làm nhi m v ồ ữ ng nhà ngh m i t c m tr ch h ưở ị ầ khán gi ầ ả ộ ổ ỏ ề ồ ầ
i thì bùng n Th chi n th nh t. Th c dân Pháp ậ ợ ứ ế ấ ổ ế ch c l c quyên, thúc ép nhân dân ganh đua "r ng Nam ộ ấ ọ ệ ổ ắ ự ồ H i Sán Nhiên v a ti n hành m i vi c thu n l ế ừ d y lên kh p thành th nông thôn, t ị phun b c" qu b t thanh niên đi lính "b o v m u qu c". ứ ạ ả ệ ẫ ơ ắ ạ ố
c n ề ư ươ ứ ứ ộ ổ ả ướ ầ ặ ng th i, ho c khéo léo g i lòng nh n c th ờ ặ ươ ng theo âm m u th c dân v n đ ng t ự ề ớ ướ ch c đ ng bào, tuỳ s c tuỳ ậ ồ i, ý nghĩa ho c kín đáo ch trích ch đ ế ộ ạ ờ ấ ng nòi ra đ i. Không th y v di n sân kh u ươ ỉ ở ễ ợ ể ỗ ờ ộ ự ố ả ầ ế ệ t ậ ằ ủ ự ậ ặ ộ ự ư ưở ng đó..." đây thót kh i nh h Nhi u nhà yêu n hoàn c nh góp ph n duy tân c i cách. Nhi u đo n l ả đ nào a dua theo th c dân lăn mình vào "phong trào", đ n i m t nhà báo th c dân ph i th t lên": "N u ta nh n r ng, vi c làm c a chúng ta h n 60 năm qua, đã tác đ ng đ n tinh th n, phong ủ t c, t p quán c a dân b o h , in d u trên m i lĩnh v c, đ c bi ẽ ng, thì ta s ả ụ ng c nhiên, khi th y riêng ngh thu t sân kh u ệ ấ ự ộ ế t là lĩnh v c t ưở ơ ọ ấ ở ệ ỏ ả ấ ậ ạ ấ
ứ i tri u đình v i ch ng i, viên ch c, nhà buôn, đ ng ra g i c ph n l p Công ty Qu ng L c ạ ả ọ ổ i Hoa, mua ề ầ ậ ớ ứ ử ạ ư ườ ướ ủ ị c nhà", c ng ờ ườ ể ễ ồ ộ ạ ấ ơ ộ ng ăn cho nhà ngh , còn nhóm ph trách v n ghi chép Cùng lúc, m t nhóm quan l ộ cũng nêu chiêu bài "ch n h ng hý k ch n đ t r p hàng Bu m, bu c Ban chèo Sán Nhiên r i sang đi m di n khác. H i Sán Nhiên ph i ả ứ ạ Nh c H i B H , tìm mua đ t xây cao r p riêng. H n m t năm, ban hát Sán Nhiên di n t m ạ ễ ạ ở m i tu n ch hát 3 ngày, c t ki m l ỉ ầ ỗ ấ ộ ộ ờ ồ ố ươ ụ ế ề ẫ
ng d n ngh nhân h c thu c l ch nh lý n trò, h ả ỉ ướ ộ ờ ệ ẫ ọ i, trau d i k năng... ồ ỹ
2. Nguy n Ðình Ngh , ch suý c a phong trào chèo c i l ng. ả ươ ủ ủ ễ ị
ng hý vi n, Văn Minh hý vi n, th y nêu Nguy n Ðình Ngh ủ ệ ấ ị ụ ả ươ ở ấ ệ ườ ươ ễ ề ổ ở ờ ậ ố ố ộ ễ Qua qu ng cáo đăng báo c a C i l ệ ả t m c, trong đó, 21 v chua là tr n c so n 27 ti ế ạ Ph n l n s này khai thác ch t li u cu c s ng đ ệ ầ ớ ố ủ Kho ng năm 1962, Nguy n Ðình Hy trao cho ban Nghiên c u Chèo 33 k ch b n nói là c a ả Nguy n Ð nh Ngh , 6 v thêm vào đ u ph ng theo truy n c ho c vi i, 6 v đã in bán thì 2 v đi vào đ tôn giáo. ở ng th i; s khác đi vào truy n c truy n Tàu. ệ ả ị i tích cũ. t l ế ạ ứ ổ ề ễ ệ ặ ỏ ở ị ị
ằ ề ể ề ớ ố ị ễ ổ ộ ơ ở ữ ặ ở ạ ễ ị ư ể ặ ả ớ ố ị ụ ị ể ơ ị ử ầ ỏ ệ t m c th ụ ề ạ ễ ồ ị ậ ườ ư ủ ể ễ ử ế ề ả ở ị ố ư ạ ặ ng nh ng năm 20, 30... Song b ng vào cung cách làm ngh v i s nét riêng (cách đ t tiêu đ , cách c đ ng qu ng ả ố cáo,...) còn có th đoán đ nh Nguy n Ð nh Ngh , ngoài 27 v trên, còn so n h n 30 v n a, s ị t m c v i s nét riêng (cách đ t tiêu đ , cách c 33 do Nguy n Ðình Hy đ a ra, có th là s ti ổ ố ế ở đ ng qu ng cáo,...) còn th đoán đ nh Nguy n Ð nh Ngh , ngoài 27 v trên, còn so n h n 30 v ộ ở ễ n a, h u h t ph ng theo truy n c , dã s , th n tích, thánh tích. Con s 33 do Nguy n Ðình Hy ữ ổ ố ầ ế ng di n c a các gánh Ngh l p ban, T l p ban, r i Nh ý ban, đ a ra, có th là s ti ố ế ư ự ậ . Kho ng 60 v trên, đã vi t thành k ch b n h n hoi và t ng th thách nhi u, nên gia đình t n gi ữ ừ ả xét nhi u m t, kh dĩ ph n ánh khá đúng nh ng đóng góp cũng nh h n ch không riêng m t ộ ế ữ ề Nguy n Ðình Ngh mà c phong trào chèo c i l ả ươ ẳ ả ả ả ị ữ ễ
ng sâu ể ả ấ ưở ữ ủ ị ộ ố ị ả ị ễ ự ị ấ ề ầ ả ị c nhà", lên án, ch trích ấ ộ ề ế ướ ấ ỉ ị i, nh ng hi n t ng", trên c s b o v duy trì đ o lý cũ khi ệ ơ ở ả ườ kho tàng ườ ữ ạ ỏ ầ ạ ạ ừ ữ ệ ằ ớ Qua nh ng k ch b n y, xét quan đi m sáng tác, th y Nguy n Ðình Ngh ch u nh h đ m c a m t s nhà Nho nhi u ít có tinh th n dân t c, mà tr c ti p là m y v trong Ban Qu n tr ậ H i Sán Nhiên, khi luôn nh c m c tiêu "ch n h ng n n hý k ch n ắ ộ ư ụ ng trái "luân th nh ng con ng ữ ệ ượ ch tr ượ ủ ươ truy n c c a cha ông. ệ ng lo i b d n các tích m n truy n Tàu và thay b ng nh ng tích m i so n t ổ ủ
ễ ở ủ ờ ấ ờ ệ ạ ọ ọ ị ộ ầ ườ ế ạ ề ả ỉ i ca i tao nhã duy trì phong hoá mà c nh t nh th đ o nhân tâm". Ông còn vi ậ ề ễ ư ờ ừ ờ ườ ằ ả ế ạ ả ạ ị i này, cũng nhân đi u cũ mà t ị ủ thành l Nguy n Ðình Ngh m t l n nói: "Các v c a tôi so n đ u chú tr ng vào vi c răn đ i, l y l gi ng hát và ti ng c ế t ế ề trong L i t a v M t Tr n C i, r ng: "Ngh di n k ch theo th i cũng nh cách bán hàng chi u ị ở ộ ờ ự t tai, đ làm thú vui chung, trong lúc th a nhàn gi khách, nên ch c t đem nh i gi n d cho d l ả i ỉ ố ể ễ ọ trí... So n gi ộ ậ có tuân theo ý ki n c a quý h i Sán Nhiên đài và so n ra tích hài k ch M t tr n ộ i m i, g i là theo tài h c nói..". c ườ ệ ả ọ ọ ờ ớ
So n ph m c a ông, ch ng k khai thác truy n c hay đ tài tr c m t, đ u trên c s đ o lý ủ ể ệ ề ạ ẩ ẳ ổ ướ ơ ở ạ ề ắ
ọ ườ ấ ướ ả ươ ặ ứ ữ ọ ỉ ng hi u nghĩa, thông qua quan h c, c i l ủ ậ ươ ọ ả ồ ế ờ ợ ệ ồ ớ ớ ơ ờ ườ ế ạ ng n m trong t ng l p trung l u, nh Viên ngo i, ụ ỗ ợ ườ i ăn ầ ị ư ư ằ ng m i m t nh m làm cho dân i góp s c canh tân đ t n phong ki n, hô hào m i ng ằ ế ng ệ ượ c m nh, kêu g i bài tr nh ng thú vui t p t c h l u, lên án ch trích nh ng hi n t giàu n ữ ậ ụ ướ ừ ạ ệ ng nghiêng ng , đ ng th i ca ng i nh ng t m g luân th ấ ữ ườ thày, xoay quanh nh ng chuy n nhân tình cha m chú bác v i con cháu, v ch ng, bè bàn, t ữ ợ ẹ "ph i l " theo đ nh m nh th thái, ch i b i đàn đúm... trên cái tr c bĩ thái, đòi con ng ệ ả ẽ ở giành s n, và nhân v t c t tr c a m i v th ớ ậ ộ ụ ủ ng, Phú ông, bà Tham, Nhà giàu... Phú th ẵ ươ
ế ố ự ế ụ ề ệ ọ t m c mang đ tài c v n tôn tr ng ch đ chuy n cũ, ch thâu tóm s s bi n đ ủ ủ ề ỹ ủ v n ngh tích lu c a ậ ỉ ả ừ ố ệ ề ậ ố Ph n l n ti ổ ẫ ầ ớ làm rõ s ph n nhân v t chính, ph mà đòi ngh nhân đóng vai ph t ụ ban thân, b i đ p t o tác sao cho hình nh đ làm khách xem v a lòng. ồ ắ ạ ủ ừ ả
s v đúng là chèo c i l ả ươ ễ ữ c sau s ch u h u qu x u xa th m b i, r i nh m hi n, v ơ ờ ướ ng, Nguy n Ðình Ngh đã v lên nh ng Thông phán, Hào phú r ờ ẹ ề ẽ ả ấ ạ ồ ị ậ ượ u ợ ạ ả ị ở ố ở chè bài b c, hút sách, ch i b i tr th o, con khôn mà nh n ra sai trái, tr v v i gia đình. ẽ ở ề ớ ả ậ
c, ph n nhi u n ị ậ ễ ề ầ t v , Nguy n Ðình Ngh theo ng ế ở ể i đi tr ồ ươ ạ ướ ễ ừ ả ư ế ả ỗ ọ ừ ỗ ả ủ ặ ặ ể ấ ớ ng theo cách vi ỗ ồ ự ế ị ặ ầ ườ ư ằ ầ V k thu t vi ế t ườ ề ỹ c a sân kh u k chuy n nh ng chia thành t ng H i (di n 1 đêm), t ng Ðo n (m i h i 2 đo n), ạ ệ ấ ủ 2 đ n 3 c nh), m i C nh là 1 màn nói tr n 1 ho c 2, 3 s bi n. Không t ng C nh (m i đo n t ạ ừ ừ th y ông dùng L p d u hi u theo nghĩa c a cha ông (g n nh 1 màn) ho c theo k ch Thái Tây ầ ể (thêm hay b t 1 nhân v t). Ông thay giáo đ u (cho là r m) b ng m t bài tóm ho c s tích "đ i x ng danh thì đ t l n vào các câu h i c a vai. xem cho hi u" đ c tr ậ c khi vào di n; nh ng l ễ ướ ộ ặ ẫ ự ỏ ủ ớ ể ờ ư ữ ọ
ở ố ặ ế ể ạ ế ấ i xem thì không nhi u. Khán gi i đ n m y trăm nhân v t. Song xét s vai có ậ ng th i th ờ ườ i đóng gi đ ả ươ ấ ườ ậ ề ắ ế ờ ư ộ ẩ r t khen kép Ph m "vai nào ra vai y", "làm h cũng không nh ả ấ ầ ườ ng hý vi n, khán gi ệ ớ ấ ố ư ị ề ử ộ ả ườ ớ ế ạ ẫ ả ớ ị N u tính s vai có m t trong các v , thì Ông đ l ố ng ghép tên ng trong ng cá tính gây n t ấ ượ ả i vào tên nhân v t. Nh m t th i, nh c đ n sân kh u Sán Nhiên, ti p đó C i ng ế ỏ ng ai"; l ươ B t; đào T u v i các vai kép Th nh v i các vai Tu n Ty, L u Bình, ông Mãng, Lão M c, Công t ử Châu Long,Vân D i, M u Tho i; đào Tam v i các vai Tú Bà, Th Màu, Th o Mai l ng ti ng su t ố ừ m y năm... ấ
ng chuy n hoá ngh thu t t ộ xã h i ệ ệ ậ ừ ị ắ ọ ự ế ườ ể s n hoá, l ư ả ị ụ ễ ị ủ ạ ầ ộ ữ ả ế ấ ụ ổ ứ ố Trong lúc sân kh u chèo g p khó khăn gay g t trên đ ặ ấ ồ i b chi u bóng, k ch nói, r i nông nghi p b c vào xã h i th c dân đang h c đòi t ạ ị ộ ướ ớ t, Nguy n Ðình Ngh đã ch u khó h c t p áp d ng nh ng cái "m i" ng c nh tranh ráo ri C i L ọ ậ ế ạ ả ươ cái "l ", m nh d n cái ti n t ng khâu th pháp, lan d n sang đ i khác n i dung, c i ti n cách ế ừ ổ ạ khai thác đ tài, thay đ i th tài,... làm cho chèo thêm s c s ng, tr n i trên sân kh u Hà N i ộ ể ổ ngót m t ch c năm. ạ ề ụ ộ
ậ ổ ủ ờ ị ả ổ ề ị ả ế ạ ữ ề ễ ẽ ặ ổ ở ố ệ ớ ả ố ố ữ ự ạ ộ ồ ớ i văn các V k ch b n, ông ti p n i vi c làm đúng đ n c a Sán Nhiên đài (sai nhu n n đ nh l ắ b n trò c ho c so n m i theo đ tài c ), cho di n xen k nh ng v chèo văn minh v n đ ượ c ố khán xem a chu ng, c s "tích m i so n" dàn d ng theo cách làm c h u, đ ng th i v i s v ờ ớ ố ở chèo c i l ng. ư ả ươ
ng, Ông khai thác thêm nhi u đ tài, m r ng ph m vi ph n ánh các hi n t ớ ả ươ ở ộ ề ạ ả ờ ẻ ệ ả ỗ ổ ộ ộ ộ ư ề ậ ng ệ ượ V i chèo c i l ề xoay quanh m i truy n đ i, làm thành t ng tr n ậ tiêu c c ngoài xã h i, g n cháp các m ng hài l ừ ắ ự ủ ế ch y u c m t. Ði u mà chèo c b l c i dài, hy v ng đ a chèo hoà nh p vào cu c s ng tr ố ộ ườ ng tr thành "máu th t" c a v di n. i chèo c i l qua ng di n ng tác c a ngh nhân, thì t ứ ướ ả ươ ọ ễ ứ ở ễ ắ ở ủ ủ ệ ớ ị
ổ ấ ề ệ ầ ị ớ ố ệ ả ơ ề ơ i đa v n cũ trong s ti ạ t m c c , c s v m i so n khai thác đ tài c , chú ý ạ ố ế ổ ả ố ở ớ ệ ề t ph n lên b ng con, r i chìa cho khán gi ủ ụ ả bi ả ế ố ạ ế ệ ấ V âm nh c, Ông b sung m y cây nguy t, th p l c, b u, tam, tiêu, cùng v i s cũ nh , sáo, mõ, ạ ậ ụ ớ thanh la, tr ng c m,... làm cho dàn nh c c a Ban hát rôm r h n. V làn đi u, thì song song v i ố vi c dùng l i t ạ ố đăng tr c lên cáo b ch, vi ướ đang hát. Ông cho du nh p m t cách phóng tay đ lo i dân ca các vùng, bài b n nhi u lo i, k ổ t tên đi u mà vai đóng ể ề ồ ủ ạ ậ ả ạ ộ
c bài hát Tây, hát Tàu. ả
t s n, làm đ ng tác dung d nh ễ ề ể ả ộ ộ ị ư ố ữ ườ ườ t nép d u V bi u di n, Ông đòi ngh nhân ph i di n thu c theo l ễ ệ ngoài đ i, không dùng múa. Nh ng Ông l ạ ờ xem h h là đ ượ ể ả ả gây x c x ch c k t c u c a ti ả ế ấ ệ ộ i vi ờ ế ẵ i tán thành nh ng ai "n ng lên" làm c ữ c. B n thân, ông cũng phóng bút nh ng đo n làm n y ti ng c ạ t m c, làm m nhoè nhi u ý t ố ờ ủ ụ ế ề ư i, c t ng ườ i ố i, nhi u khi ề ọ ạ ẩ ế c nh này đo n n ... ấ ở ả
ố ấ ề ư ộ ộ ẩ ề ủ ấ ể ườ ệ ị ệ ế ị t "ch n h ng hý k ch n ị ư ổ ố ụ ề i thì ph n l n b tính d c "hành h " đ a đ y. Trong đó, nh ng k "x u" đ m chìm ườ ậ ạ ư ữ ẩ ị ầ ớ ỵ ạ ố ậ ườ ậ ờ ỡ i nó "do T o hoá an bài"; nh ng ng t" t ng đau kh lao đao vì ắ ư ổ ữ ạ ọ ụ ầ ư ờ ố ắ ạ ư ậ ồ ở ươ ớ c nhà", Ông còn b c l Có đi u, b t ch p ý t ạ nhi u h n ch trong so n ướ ạ ề ấ ế t c các nhân v t ph m c a mình, v quan đi m cũng nh đ i m i ngh thu t. D ng nh t ậ ư ấ ả ậ ớ ữ c a ông, đi u b thuy t đ nh m nh chi ph i sâu đ m, xoay quanh tr c bĩ (c c) thái (lai) và nh ng ự ủ vai làm c ẻ ấ ụ i thân giúp đ mà nh n ra sai l m, h i h n, nh Th a ừ trong vũng bùn tru l c, r i nh ng ầ ồ i "t Kham, Tr ng H ,... nh ng l ạ ườ ố ừ ỷ i h nh phúc, nh Xuân N ng, Th c Khanh,... cũng ch ng con l m l c, nh c g ng mà l y l ấ ạ ạ ươ ạ th dài đ cho "con T o trêu ng ể i, c "quân t " l n "ti u ữ nhân", h g p gái tr là c p m t sáng lên, l m k "máu dê" n i d y đ n tr tr n d y d n... ắ i"... Còn nh ng nhân v t nam gi ổ ậ ử ẫ ầ ổ ễ ặ ả ế ơ ẽ ẻ ẻ ặ ắ ạ
ị ắ ướ ư ả c" k ch Thái Tây, đ a chèo vào "t ầ ẩ ấ ầ ả ả ố ụ ỏ ướ ườ ố ỉ ệ ủ c vào "chính b n" và ch quan tâm tho mãn th hi u nh t th i ờ i v n đã mang tích truy n l ng c ng, b c c l ng l o, l ủ i bông phèng, thô thi n, nh M t Tr n c ậ chân", lo i b múa du nh p ấ ng đang l n ả ươ ấ ị ế ạ ị i b ẻ i, Tam đ i d h i, Cái t. Ông mu n đ a ph n hài h ư ố , nên nhi u tr n c ề ế ậ ườ ườ ể ậ ạ ở ơ t v H Xuân ở ế ề ồ ậ ư ấ ư ộ ắ ạ ề ứ Ông còn sai l m khi "b t tr ạ ỏ ầ s ng sít dân ca và bài hát bên ngoài, vô tình đ y chèo sáp g n sân kh u C i l ố l ướ c a khán gi ả ủ chìm ng p vào cái bi n c nh m to,... k c v i s tích khai thác lo i đ tài "đ ng đ n", nh m y v vi H ng, Nguy n Quỳnh... ể ả ớ ố ễ ầ ươ
ề ị ạ i th y ông có ệ i, l ườ ạ ẩ ủ ậ ơ ễ ng t ế ế ữ ạ ẫ ng ông r i vào b o th nh ng xét t ả ưở ứ ư ả ể ậ ừ ấ ệ ạ ự Th nên, cho d u khá nhi u so n ph m c a Nguy n Ðình Ngh đòi b o v duy trì đ o lý phong ki n, có lúc t s n ngày càng rõ r t. Ông đã t nh ng nh n th c và quan đi m thu c ph m trù h t chèo văn minh, c g ng t o d ng m t th k ch (hài) s d ng hát chèo và nhi u lo i hát khác ề ạ khá phóng túng, và v n đang trên đ ễ ả th c ti n các tr n c ừ ự t ệ ư ưở ử ụ ng l m mò th thách. ủ ư ạ ứ ị ầ ố ắ ẫ ộ ộ ườ ử
3. M y nh n xét v ngh thu t chèo th i thu c Pháp ờ ộ ề ệ ậ ậ ấ
ạ ộ ộ ổ ắ ườ ắ ủ ằ ỗ ỉ ỉ ư ườ ộ ầ ẩ ồ ườ ụ ấ th k XIX ớ ng t ề ầ ạ ộ ch cs và làm ăn c a các ph ườ ư ơ ọ ấ ừ ế ỷ ễ ẳ ổ ấ M t, nhìn t ng quát các ho t đ ng chèo c a các ph ng, gánh, ban hát th i thu c pháp, th y ờ h u nh kh p vùng trung châu và đ ng b ng mi n B c, m i t nh ít cũng có vài ba có t nh dăm ng trò), ho t đ ng theo mùa v c y c y v i cung cách làm b y ph ng chèo (có n i g i là ph ăn và trình di n ch ng m y khác cung cách t ủ tr v tr c. ở ề ướ
ng th c làm ăn ph ươ ườ ễ ụ ộ c chuy n hoá quá đ t ộ ừ ướ ễ ấ ph ừ ứ ừ ươ ừ ề ộ ầ ư ả ứ ấ ặ ộ ng h i (di n theo ộ ờ ng, sân kh u ngoài tr 3 ấ ủ b n ch c đ u t ế ng tuy đã có ý ti n ướ ươ ừ ề ủ ươ ừ ễ Hai, chèo văn minh là b ể mùa v h i hè, v a c y c y v a hành ngh , di n v a thu c v a c ầ m t, ăn chia theo m c đ ngh chênh l ch th p...) sang cung cách làm ăn b ệ nghĩa (ngh nhân làm cho ch , ăn l ng, di n quanh năm, v a thu c v a c lên di n thu c, trên sân kh u h p hình thành d n "b c t ấ ộ ừ ng th t ",...). ứ ư ứ ườ ệ ộ ễ ầ ộ
ộ ộ ề ệ ng b l c quá trình canh c i nhi u m t ngh thu t c a sân kh u Sán Nhiên khi chân hý ậ ủ ồ ệ ạ ả ấ ệ ặ ị ử ự ễ ơ Ba, chèo c i l ả ả ươ ban hát chuy n sang tay "bác Th " Nguy n Ðình Ngh , th nghi m r i th c hi n lo i "t ể k ch". ị
ậ ớ ầ ỏ ố ỗ ỗ ứ ư ợ B n, so sánh ngh thu t chèo c (t c chèo sân đình) v i chèo văn minh, Nguy n Ðình Ngh m t ị ộ ổ ứ ễ ố ệ ộ i ph ng v n đăng báo cho r ng: "chúng gi ng nhau ch các vai trò không c n thu c l n tr l ở ằ ấ ả ờ ầ v , nhi u khi tuỳ tr ắ ầ ch chèo văn minh đã b t đ u ng h p mà ng kh u, nh ng khác nhau ườ ở ở ẩ ề đ c p đ n sinh ho t ngày nay". ạ ế ề ậ
thành ph th i thu c Pháp, x y ra ễ ở ủ ể ố ờ ả ộ 5, 6 đ n 8, 9 năm. Năm, quá trình chuy n hoá thích nghi c a chèo khi vào di n ti p n i t ng chu kỳ, lên xu ng trong kho ng t ế ố ừ ừ ế ả ố
, khi sau Cách m ng tháng 8, con cháu, b n bè c a m y v ho t đ ng ch ạ ạ ộ ủ ủ ấ ả ươ ả ố ị ủ ừ ả ươ ng ề ạ ng, c s gánh t ng tin ph c cách làm ăn c a chèo c i l ụ ể ng Hoa Mai (Hà Tây), Ðoàn C i l ị ng, nh Ðoàn C i l ố ng Ph ả ng Ðông (H i ả ươ ng Bình Minh (Nam Hà); Ch a k hàng m y ch c anh ch ho t đ ng trong ư ả ươ ả ươ ụ ươ ị ạ ộ ấ Không là chuy n l ệ ạ ch t trong phong trào chèo c i l ố H i Phòng, Nam Ð nh, đ u chuy n thành ho c tham gia làm nòng c t cho các đoàn chuyên ở ả ặ di n C i l ả ươ ễ Pòng), Ðoàn c i l Nhà hát C i l ể ng Thanh Hoá, Thái Bình,... ng Trung ư ng và các đoàn C i l ả ươ ả ươ ươ
