Tính dung hợp trong văn hóa truyền thống Đà Nẵng

Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TÍNH DUNG HỢP<br /> TRONG VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG ĐÀ NẴNG<br /> ? Phạm Thị Tú Trinh *<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. Tính dung hợp: khái niệm, nguồn gốc<br /> Sự tồn tại trong cuộc đời có một điều thật đặc<br /> biệt, rằng chúng ta sẽ không bao giờ hoàn thiện nếu<br /> chúng ta đơn độc, lẻ loi. Như Thomas Friedman đã<br /> viết: “Đứng một mình, bạn không thể nào là một con<br /> người hoàn chỉnh. Một mình bạn có thể là một người<br /> giàu có. Một mình, bạn có thể là một nhà thông thái.<br /> Nhưng bạn không bao giờ là người hoàn chỉnh nếu<br /> đứng một mình”.1 Vậy nên, sự liên hệ giữa cá thể này<br /> với cá thể khác, giữa cộng đồng này với cộng đồng<br /> khác là một quy luật tất yếu. Quy luật này đã thể hiện<br /> được tính đúng đắn của mình trong tất cả các lĩnh<br /> vực, bao gồm cả văn hóa. vị tha để bỏ qua và châm chước các lỗi lầm của người<br /> khác, với cái nhìn thông thoáng và tấm lòng rộng mở<br /> Đối với văn hóa Việt Nam nói chung, văn hóa Đà<br /> trong mối quan hệ giữa con người với con người, con<br /> Nẵng nói riêng, trong quá trình vận động để tồn tại<br /> người với xã hội, và con người với thế giới tự nhiên”.3<br /> cũng đã tuân thủ theo đúng quy luật tất yếu của văn<br /> Trong văn hóa, tính dung hợp được thể hiện ở việc<br /> hóa nhân loại. Lịch sử phát triển của Đà Nẵng đã cho<br /> tôn trọng các giá trị văn hóa khác biệt, biết tiếp nhận<br /> thấy lúc nào cũng có nhiều người cùng tham gia vào<br /> và biến đổi những giá trị văn hóa ngoại sinh trên cơ<br /> quá trình sáng lập ra nó với tư cách là một chỉnh thể<br /> sở có chọn lọc sao cho phù hợp với những giá trị văn<br /> hoàn thiện. Những người ấy, có thể đến từ những<br /> hóa nội sinh để làm phong phú và sâu sắc hơn nền<br /> quốc gia rất xa xôi nhưng cũng có thể là rất gần.<br /> văn hóa của mình. Vậy, tính dung hợp của văn hóa<br /> Nhưng dù xa hay gần, dù lạ hay quen thì việc người<br /> Đà Nẵng được hình thành và có những biểu hiện như<br /> này cùng tồn tại và phát triển bên cạnh người kia, tất<br /> thế nào?<br /> yếu đòi hỏi phải có sự hòa hợp và tôn trọng lẫn nhau.<br /> Theo cách lập luận này, chúng tôi cho rằng văn hóa Nguồn gốc thứ nhất hình thành nên tính dung hợp<br /> Đà Nẵng có tính dung hợp cao. trong văn hóa Đà Nẵng chính là nhờ sự kế thừa từ<br /> những giá trị đặc trưng bản sắc của văn hóa Việt Nam<br /> Theo Từ điển tiếng Việt thì “Dung hợp” có nghĩa là<br /> truyền thống. Thông qua chủ thể chuyển tải chính là<br /> “hòa lẫn vào nhau để hợp thành một thể thống nhất”,<br /> những tiền nhân vùng Thanh - Nghệ - Tĩnh, đặc trưng<br /> nó không khác mấy với “Dung hòa”: “làm cho có sự<br /> tính cách này đã được tận dụng và phát huy để trợ lực<br /> nhân nhượng lẫn nhau để đạt được những điểm chung,<br /> cho con người khi sinh sống ở vùng đất mới.<br /> trở thành không còn đối lập nhau nữa”2, và lại càng<br /> giống với “Bao dung”: “Tính bao dung là phẩm chất của Nguồn gốc thứ hai chính là nhờ vị thế địa văn hóa<br /> con người biết dung nạp những gì khác mình, có lòng của Đà Nẵng. Vị thế này thể hiện ở chỗ: Đà Nẵng<br /> <br /> *<br /> ThS., Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng.<br /> <br /> 46 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> chính là tâm điểm của mọi sự gặp gỡ và giao lưu. Trên giao, trong chính trị và kể cả trong văn hóa thì mới có<br /> thế đứng đó, đất và người Đà Nẵng sẽ không tránh thể khắc phục được những mâu thuẫn đã nảy sinh,<br /> khỏi những va đập và biến cố của những cuộc chạm vươn lên giành lấy chiến thắng.<br /> mặt mà cái tương đồng thì rất ít, cái khác biệt thì lại<br /> 2. Biểu hiện của tính dung hợp trong văn hóa<br /> rất nhiều. Hơn thế nữa, với đặc điểm lưng tựa núi mặt<br /> Đà Nẵng<br /> hướng biển, cùng chung sống với biển và bị biển chi<br /> phối đã tạo cho người Đà Nẵng một nền văn hóa cửa 2.1. Với văn hóa Champa<br /> biển:“Người cửa biển “ăn sóng nói gió”, quen với thế giới Tuy không phổ biến và ít điển hình bằng Quảng<br /> biến đổi, không sợ sự biến đổi, tò mò và ham muốn điều Nam, nhưng ở Đà Nẵng văn hóa Chăm vẫn hiện diện<br /> mới lạ”.4 và tồn tại như là một chứng tích cho quá trình dung<br /> Tuy nhiên, những tiền nhân Đà Nẵng dù có yêu hợp, giao hòa văn hóa giữa hai dân tộc Việt - Chăm.<br /> thích sự thay đổi bao nhiêu chăng nữa mà những cái Đầu tiên là sự ảnh hưởng trong phương thức làm kinh<br /> mới, cái khác đó không xuất hiện thì mọi chuyện vẫn tế của người Chăm đến người Việt ở Đà Nẵng. Đối với<br /> vậy. Cho nên, nguồn gốc thứ ba góp phần quan trọng người Chăm, ngoài nông nghiệp thì họ còn lấy việc<br /> vào việc định hình nên tính dung hợp trong văn hóa buôn bán trao đổi làm nghề chính mà chủ yếu là<br /> Đà Nẵng chính là bối cảnh lịch sử - xã hội của Đà buôn bán trên biển. Bởi vì người Chăm là dân tộc thạo<br /> Nẵng. Đà Nẵng trong lịch sử từng kinh qua rất nhiều thủy chiến, thạo đến mức họ trở thành những người<br /> vị thế khác nhau như làm “tiền cảng” của Hội An, tiếp cướp biển chuyên nghiệp. Cho nên, hoạt động ngoại<br /> đến là hải cảng quốc tế duy nhất của nước ta (đầu thế thương trên biển đã sớm hình thành và phát triển ở<br /> kỷ XX), và cao hơn nữa là một tiền đồn quân sự bảo vệ người Chăm và sau này người Việt ở Quảng Nam đã<br /> sự an nguy của kinh đô Phú Xuân - Huế, thay mặt toàn tiếp tục truyền thống đó với nghề buôn ghe bầu nổi<br /> dân tộc là vùng đất đầu tiên đứng lên chống lại các tiếng. Đà Nẵng lại tỏ ra phù hợp hơn với phương thức<br /> cuộc chiến xâm lược của thực dân đế quốc phương kinh tế này khi nó có lợi thế của một hải cảng giàu tiềm<br /> Tây (Pháp, Mỹ) kéo dài hơn hai thế kỷ. Để hoàn thành năng và rất được các thương gia nước ngoài ưu ái.<br /> được các sứ mệnh này, đất và người Đà Nẵng không Người Đà Nẵng còn chịu ảnh hưởng của văn hóa<br /> chỉ “trung dũng, kiên cường” mà còn cần phải thông Chăm trong cách ăn mặc. Trong cuốn Một chuyến du<br /> minh, sáng tạo, linh hoạt và dung hợp trong ngoại hành đến xứ Nam Hà (1792 - 1793) của mình, John<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 47<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Barrow đã sử dụng bức tranh Một nhóm người Đàng Nẵng mà không nhắc đến sự dung hợp trong đời<br /> Trong của William Alexander để minh họa. Theo mô tả sống tín ngưỡng. Về phương diện này thì thái độ ứng<br /> của John Barrow thì có thể hình dung đó là một làng xử của người Việt đối với người Chăm chiến bại được<br /> ở cửa Hàn, nay thuộc khu vực phường Nại Hiên Đông, thể hiện khá độc đáo và kỳ lạ trong tín ngưỡng dân<br /> quận Sơn Trà, thành phố Đà Nẵng. Trong bức tranh, gian qua tục cúng tá thổ đến ngày nay cũng chưa<br /> chiếc váy áo nhiều tầng của người phụ nữ ngoài cùng hoàn toàn mất hẳn. Về mặt tên gọi, người Việt không<br /> bên trái được John Barrow viết: “Một quý bà thường còn gọi là cúng tá thổ nữa mà chỉ gọi là cúng đất. Lễ<br /> mang một lúc ba, bốn chiếc áo màu sắc, dài ngắn khác cúng thường tiến hành trong các tháng mùa xuân,<br /> nhau, chiếc ngắn nhất là nổi bật hơn cả”.5 Khi mô tả tập trung nhất là tháng hai âm lịch. Trong lễ vật cúng<br /> cách ăn mặc của người huyện Điện Bàn (bao gồm đất của người Đà Nẵng hiện nay thì bao giờ cũng có<br /> cả các huyện Đại Lộc, Duy Xuyên, Hội An, Hòa Vang, những thực phẩm đậm chất biển như con cua (phải<br /> Đà Nẵng nay) thì Ô Châu cận lục chép: “Đàn bà mặc còn sống), mắm cái, khoai lang… như sự tưởng nhớ<br /> váy Chiêm, đàn ông dùng quạt Bắc. Để tỏ sang hèn về văn hóa ẩm thực của chủ nhân cũ vùng đất này.<br /> đồ dùng chẳng vẽ phượng thì rồng, phân biệt tôn Thêm vào đó là tín ngưỡng thờ nữ thần Poh Yang Inư<br /> ti, quần áo chẳng tô hồng thì tía”.6 Trong hình còn Nagar - nữ thần Xứ sở vĩ đại của người Chăm và người<br /> có hai người đàn ông cởi trần và mặc váy kama, mà Việt gọi bằng cái tên được Việt hóa là Thiên Y A Na.<br /> theo Maspero trong Vương quốc Champa thì y phục Trong các sắc phong thần thì có khi ghi là Thiên Y A<br /> của người Chăm cũng mặc váy kama. Như vậy, những Na Diễn Phi Chúa Ngọc nên người dân thường gọi tắt<br /> người đàn ông Đàng Trong này có phải là người là Bà Chúa Ngọc. Ở Đà Nẵng đến nay vẫn còn miếu Bà<br /> Chăm? Hay họ là người Việt chịu ảnh hưởng phong Chúa Ngọc ở thôn Phước Hưng, xã Hòa Nhơn, huyện<br /> cách ăn mặc của người Chăm? Vấn đề này đến nay Hòa Vang như là chứng tích chứng minh cho sự dung<br /> vẫn không thể trả lời một cách chính xác được, nhưng hợp đó.<br /> điều suy luận ra là ít nhất đến cuối thế kỷ XVIII thì văn<br /> Theo Báo cáo sơ bộ kết quả điều tra, khảo sát di<br /> hóa Chăm vẫn có sức ảnh hưởng hay vẫn còn tồn tại ở<br /> sản văn hóa khảo cổ học trên địa bàn Đà Nẵng do<br /> vùng đất Đà Nẵng là sự thật không thể phủ nhận được.<br /> Trung tâm Quản lý Di sản văn hóa thành phố Đà Nẵng<br /> Sẽ là một thiếu sót rất lớn nếu nói đến sự dung - Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thành phố Đà Nẵng<br /> hợp văn hóa Chăm của người Việt ở Quảng Nam - Đà phối hợp thực hiện với Viện Khảo cổ học Việt Nam thì<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 48 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> 2.2. Với văn hóa Trung Hoa<br /> Trong các quốc gia đã từng xuất hiện ở Đàng Trong,<br /> Trung Hoa là nước đã có mối quan hệ từ rất sớm, và<br /> chính họ cũng là dân tộc để lại nhiều ảnh hưởng<br /> đến đời sống văn hóa của cư dân xứ này. Người Hoa<br /> đến Việt Nam vào nhiều thời điểm khác nhau và họ<br /> thường chọn cư trú ở Đàng Trong thay vì Đàng Ngoài.<br /> Trong các đợt di cư ồ ạt này, người Hoa đã đến định<br /> cư ở Hội An, Đà Nẵng (năm 1679) và phần đông họ<br /> có gốc ở phía Nam Trung Hoa như Phúc Kiến, Quảng<br /> Đông, Triều Châu, Hải Nam. Chúa Nguyễn cũng cho<br /> phép họ tập hợp, lập làng, cư trú ổn định. Thời người<br /> Hoa phát triển cực thịnh nhất cũng gắn liền với thời<br /> cực thịnh của thương cảng Hội An nên văn hóa Hoa<br /> đã ảnh hưởng mạnh mẽ ở Hội An hơn so với các vùng<br /> khác, kể cả Đà Nẵng. Phải chờ đến đầu thế kỷ XX, khi<br /> cảng Đà Nẵng bắt đầu phát triển dưới bàn tay người<br /> Pháp và con đường nước Cổ Cò nối liền Đà Nẵng -<br /> Hội An bị thiên nhiên vùi lấp, Hội An mất dần ưu thế,<br /> người Hoa mới dần dần có mặt ở Đà Nẵng nhưng số<br /> lượng vẫn không đáng kể. Như vậy, văn hóa Hoa đã<br /> ảnh hưởng không thường xuyên và có phần mờ nhạt<br /> đến con người và văn hóa Đà Nẵng từ thế kỷ XX trở<br /> những di tích thuộc văn hóa Champa trên địa bàn về trước.<br /> Đà Nẵng còn lại cho đến ngay nay là khá dày, gần 20 Người Hoa khi sinh sống tại nước ngoài thì thường<br /> di tích thuộc nhiều loại hình như: tháp, chùa, miếu, quy tụ thành các cộng đồng (đặt trên cơ sở là tình<br /> thành, đình, hiện vật cổ, giếng cổ… Thống kê này cho đồng hương) gọi là bang. Người Hoa khi định cư tại<br /> thấy văn hóa của người Chăm đã hiện diện ở Đà Nẵng Đà Nẵng cũng tạo thành các bang như thế, phổ biến<br /> từ rất lâu và còn tồn tại cho đến nay là minh chứng và tồn tại đến ngày nay thì có các bang như Phúc Kiến,<br /> cho sự dung hòa văn hóa trên rất nhiều lĩnh vực của Quảng Đông, Nam Hải, Hẹ, Triều Châu… và tập trung<br /> cả hai dân tộc Việt - Chăm. sinh hoạt trong hai hội quán là Hội quán Chiêu Ứng<br /> và Hội quán Thiên Hậu Cung. Theo thời gian, người<br /> Đỉnh cao cho sự dung hợp văn hóa Việt - Chăm đã<br /> Hoa ngày càng có cuộc sống ổn định và luôn giúp đỡ<br /> kết tinh lại ở một biểu tượng văn hóa tiêu biểu chính<br /> cùng nhau sinh sống chan hòa với cộng đồng cư dân<br /> là Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng. Trải qua thời<br /> Đà Nẵng.<br /> gian, bảo tàng được nâng cấp và thay đổi nhiều so<br /> với ngày xưa nhưng tinh thần văn hóa Chăm thì vẫn Những thương nhân người Hoa có hoạt động<br /> không hề mờ nhạt. Ở đó, người ta bắt gặp được một buôn bán với người Việt là chuyện tất yếu, nhưng<br /> nền văn hóa mà chủ nhân đã lùi vào quá khứ nhưng bên cạnh đó họ còn là những người trực tiếp giao<br /> các tác phẩm bằng đá, bằng gạch ấy - tưởng như vô dịch buôn bán với thương nhân phương Tây khi neo<br /> tri vô giác nhưng lại tự thuyết minh cho tài năng và thuyền ở Đà Nẵng: “Có thể xem Hoa kiều là cái gạch nối<br /> bản lĩnh của dân tộc mình. Có thể nói, Bảo tàng Điêu quan trọng giữa doanh nhân Pháp và thị trường Việt<br /> khắc Chăm là một công trình kiến trúc có tính dung Nam về cả hai mặt tiêu thụ và cung ứng”.7 Nhà Nguyễn<br /> hợp rất cao, vì trong đó là sự gặp gỡ của tài năng đã có những chính sách cấm thương nhân người Việt<br /> một dân tộc (Chăm) - ý thức giữ gìn và nâng niu cái tiếp xúc và mua bán với thương nhân phương Tây,<br /> đẹp của một dân tộc (Pháp) - và tinh thần tôn trọng, cho nên người Pháp bắt buộc phải bắt tay với một<br /> bao dung văn hóa của một dân tộc (Việt) hòa vào với bộ phận thương nhân Hoa kiều. Nhờ một hệ thống<br /> nhau để cống hiến cho nhân loại những tài sản văn thương mại được tổ chức chu đáo và rộng rãi, nguồn<br /> hóa vô giá. vốn dồi dào và biết đoàn kết chặt chẽ, Hoa kiều có thể<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 49<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> đảm nhận một cách tốt đẹp việc phân phối hàng hóa trong những nếp sinh hoạt văn hóa này mà văn hóa<br /> đến tận tay người tiêu thụ dù ở hang cùng ngõ hẻm tinh thần của người Hoa đã ảnh hưởng phần nào đến<br /> nào; và ngược lại, có thể thu mua các sản vật trong xứ đời sống tinh thần của người Việt Đà Nẵng trong quá<br /> một cách dễ dàng để tự xuất cảng hay cung cấp lại trình hai dân tộc cùng tụ cư tại đây. Trong Hội quán<br /> cho các nhà xuất cảng Pháp. thì đời sống tinh thần của người Hoa được thể hiện rõ<br /> nhất thông qua các tín ngưỡng - lễ hội và các phong<br /> Đặc biệt, trong tổ chức ngoại thương, các chúa<br /> tục dân gian… Nhưng điển hình nhất có thể nhắc đến<br /> Nguyễn đã lập các cơ quan chuyên trách khá hùng<br /> chính là tín ngưỡng thờ Thiên Hậu của người Hoa.<br /> hậu, đặt ở Hội An, đó là Ty Tàu vụ đảm nhận việc<br /> vận chuyển bằng tàu, thuyền của triều đình, ấn định Tục thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu là một sinh hoạt<br /> cùng hành thu các ngạch thuế thuộc về thuyền bè; tín ngưỡng mang tính khu vực, gắn liền với vùng lục<br /> và Ty Hành nhân chuyên về kiểm soát, cân lường và địa và hải đảo Trung Hoa, theo chân người Hoa ra các<br /> ấn định giá cả các loại hàng hóa xuất nhập cảnh. Cả vùng khác ở Đông Nam Á và Đông Á. Bà là vị nữ thần<br /> hai ty này đều không có trụ sở hay chi nhánh tại Đà của những người làm nghề buôn bán, thông thương<br /> Nẵng, cho nên nhân viên đã không có mặt thường trên biển nên người Hoa thờ Bà cũng chính là để cầu<br /> trực tại cảng mà chỉ làm việc trong mùa mậu dịch. Để mong được sự bình yên trên bước đường vạn dặm<br /> hai cơ quan này hoạt động có hiệu quả, chúa Nguyễn bôn ba xứ người, đặc biệt là sự biết ơn của họ khi Bà<br /> đã sử dụng đông đảo các quan quản lý hay nhân viên đã luôn kề vai sát cánh trên hành trình vượt biển gian<br /> Ty Tàu vụ có nguồn gốc là người Trung Hoa ở làng nan khi họ đến Việt Nam, đến Đà Nẵng. Nơi thờ Bà gọi<br /> Minh Hương Hội An. Từ chức Cai tàu, Cai phủ tàu, Tri là Thiên Hậu cung hoặc là chùa Bà, tọa lạc ở 407 Phan<br /> tàu… đến nhân viên trực tiếp về cân đo hàng hóa tàu Châu Trinh, thành phố Đà Nẵng. Không chỉ là nơi của<br /> thuyền đều giao phó cho người Trung Hoa nắm giữ… riêng những người Hoa tụ tập về đây sinh hoạt văn<br /> Vì hơn ai hết, thương mại là lĩnh vực mà người Tàu đã hóa mà chùa Bà/ Thiên Hậu cung còn là nơi khấn lễ<br /> có kinh nghiệm và có thể giúp đỡ chúng ta thực hiện cầu an, cầu lộc của rất nhiều người Việt Đà Nẵng,<br /> một cách tốt nhất. Rõ ràng, đây là một tư duy, một đông nhất là nữ giới. Người Việt gọi Bà Thiên Hậu là<br /> ứng xử rất thân thiện, thể hiện sự thu dụng rất cởi Mẹ, trong khấn lễ cũng kính cẩn hô là Thánh Mẫu. Để<br /> mở nhưng cũng rất thông minh của chúa Nguyễn khi thông linh với Thánh Mẫu, người Việt cũng thể theo<br /> biết tận dụng lợi thế của người khác để làm lợi cho ta cách thức của người Hoa. Hiện chùa Bà/Thiên Hậu<br /> mà không gây một bất hòa nào cả. Cho nên, mặc dù cung có thủ tự là một phụ nữ Việt, và một số danh<br /> không có trụ sở hay chi nhánh tại Đà Nẵng nhưng vào thần Hoa được Việt hóa theo cách gọi của đạo Mẫu<br /> mùa mậu dịch thì nhân viên của Ty Tàu vụ đều đến Việt như Phước Đức Chính Thần thì chuyển thành<br /> Đà Nẵng làm việc nên văn hóa thương mại của họ Quan Hoàng Phúc; Mã Đầu Tướng Quân thì gọi là Cậu<br /> ít nhiều gì cũng ảnh hưởng rất lớn đến phong cách lớn ngoại cảnh hay Thần Tài thì gọi là Quan Hoàng<br /> buôn bán, kỹ năng buôn bán của người Đà Nẵng. Như Mười… Hoặc trong cách bài trí thờ tự, mặc dù là Hội<br /> vậy, người Hoa đã cùng lúc tham gia vào hai khâu quán của người Hoa nhưng không nhất thiết mọi việc<br /> quan trọng nhất của hoạt động thương mại ở Đà đều phải tuân thủ theo nghi thức truyền thống người<br /> Nẵng, đó vừa là những người “quản lý” nhưng cũng Hoa mà có sự linh hoạt, hòa đồng. Ngoại trừ ban thờ<br /> đồng thời là những người “bị quản lý”. Cho nên, có<br /> lúc họ trở thành những người thâu túng toàn bộ thị<br /> trường Đà Nẵng và gây nên sự phẫn nộ đối với những<br /> thương nhân người Pháp. Như vậy, chắc chắn sự<br /> thành công của người Hoa trong kinh doanh sẽ ảnh<br /> hưởng ít nhiều đến đời sống phố cảng Đà Nẵng, mà<br /> đặc biệt là cư dân sống ven sông Hàn - nơi tại vị của<br /> những cửa hiệu buôn bán phồn thịnh của người Hoa.<br /> Bên cạnh đời sống kinh tế hàng ngày, sau những<br /> lúc buôn bán bận rộn thì người Hoa cũng cần có nơi<br /> chốn để sinh hoạt về mặt tinh thần, họ quay trở về<br /> với những Bang, và những Hội quán của mình. Chính<br /> <br /> 50 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Bà do người Hoa sắp bày thì các ban thờ khác có thể hệ giao thương tại đây. Và đi liền với những chuyến<br /> do người Việt sắp đặt như ban thờ Quan Công, ban thương thuyền của họ, văn hóa phương Tây đã phần<br /> thờ Thần Tài, ban thờ Hội đồng… theo cách thức tín nào “ở lại” và được người Đàng Trong nói chung,<br /> ngưỡng của người Việt. người Đà Nẵng nói riêng tích hợp, dung hòa vào nền<br /> văn hóa của mình.<br /> Như vậy, vẫn lối hành xử rất khôn khéo, người<br /> Việt dù ở đâu đi nữa, khi tiếp nhận bất kỳ một dấu Nói về sự dung hợp văn hóa phương Tây, chúng<br /> vết văn hóa nào của người khác thì cũng rất sáng tạo tôi cho rằng một trong những sản phẩm văn hóa tiêu<br /> và linh hoạt. Họ luôn biết cách dung hợp làm sao để biểu nhất chính là sự ảnh hưởng, du nhập của các tôn<br /> vừa thâu hóa được những giá trị tốt đẹp trong văn giáo, mà đầu tiên là đạo Thiên Chúa. Thiên Chúa giáo<br /> hóa của người khác nhưng không làm mâu thuẫn với vào Đà Nẵng từ cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII. Ban<br /> những giá trị văn hóa nội sinh của dân tộc. Đối với tín đầu, chúng tôi thắc mắc là tại sao không phải vùng<br /> ngưỡng thờ Thiên Hậu, bằng cách này hay cách khác, đất khác mà lại là Đà Nẵng. Bởi lẽ, so với các vùng<br /> dù là nhỏ thôi nhưng dấu ấn Việt vẫn luôn đi cùng với khác thì miền Bắc chính là cái nôi văn hóa của dân<br /> dấu ấn Hoa chứ không bao giờ có chuyện văn hóa tộc, cũng là nơi đã từng chứng kiến sự du nhập rất<br /> Hoa độc tôn và chi phối. Đây chính là cái tài tình nhất thành công của nhiều tôn giáo và tín ngưỡng khác<br /> của người Việt nói chung, và cũng là cái tài khéo của nhau đến từ các quốc gia trên thế giới như Phật giáo,<br /> người Đà Nẵng trong việc tiếp nhận, dung hòa văn Đạo giáo, Nho giáo... Mang Thiên Chúa giáo đến miền<br /> hóa Hoa. Bắc sẽ dễ dàng hơn rất nhiều so với việc phát triển<br /> nó ở miền Trung - vùng đất vẫn còn rất mới, dân cư<br /> 2.3. Với văn hóa phương Tây<br /> vẫn còn thưa thớt. Nhưng qua nghiên cứu và thâm<br /> Khi dong buồm phiêu lưu trên vùng biển giữa nhập sâu hơn, chúng tôi mới vỡ vạc ra hai điều kiện<br /> Mã Lai và Hoa Nam, thuyền trưởng Antonio Da Faria cho sự du nhập của Thiên Chúa giáo tại đây. Thứ nhất,<br /> - người Bồ Đào Nha đã khám phá ra Đà Nẵng. Sau con đường truyền đạo bao giờ cũng theo sau và bám<br /> người Bồ Đào Nha thì Anh là nước phương Tây thứ sát con đường thương mại, những nhà truyền giáo<br /> hai đến với Đàng Trong thông qua những chuyến ghé và thương nhân bao giờ cũng có sự kết hợp rất chặt<br /> thăm của thương nhân Peacock (năm 1613), Thomas chẽ với nhau trong mục đích cả hai cùng có lợi. Người<br /> Bowyear (năm 1695), Chapman (năm 1778)… Cùng Bồ Đào Nha và sau này là các thương nhân phương<br /> thời gian này, Đàng Trong nói chung, Đà Nẵng nói Tây khác lúc bấy giờ đang tập trung mọi hoạt động<br /> riêng là địa điểm thu hút rất mạnh mẽ đối với nước buôn bán của mình ở Đàng Trong chứ không phải<br /> Pháp, và Pháp cũng nhận được sự ưu ái của chính Đàng Ngoài nên việc Thiên Chúa giáo được truyền bá<br /> quyền Đàng Trong hơn bất kỳ quốc gia nào khác. ở đây đầu tiên là hợp lý. Thứ hai, trong khi tìm hiểu để<br /> Nước Pháp là quốc gia phương Tây đầu tiên được truyền giáo vào năm 1618, giáo sĩ Cristoforo Borri đã<br /> chính thức chấp thuận thông thương bằng văn bản nhận xét: “Người Đàng Trong tử tế và có tính tình hòa<br /> đối với Đàng Trong. Thế nhưng, bên cạnh mục đích nhã, nên họ rất trọng người ngoại quốc, họ để cho mỗi<br /> kinh tế, người Pháp đến Đàng Trong còn mang theo người tự do sống theo đạo của mình và ăn mặc tùy sở<br /> những tham vọng chính trị cho nên mối quan hệ của thích của mình”8, và đây có lẽ là nguyên nhân quan<br /> Pháp và Đàng Trong có phần phức tạp hơn rất nhiều trọng nhất. Định cư ở một vùng đất thoáng mở, có<br /> so với các quốc gia phương Tây khác. Sau người Pháp lịch sử hình thành và phát triển nhọc nhằn nên người<br /> thì người Mỹ cũng là một trong những dân tộc đến Đà Nẵng có một sự cảm thông rất sâu sắc đối với<br /> Đà Nẵng nhưng toàn bộ thời gian của họ chủ yếu là những người khác mình về “gốc gác”, giống mình về<br /> dành cho mục đích xâm chiếm thuộc địa nên những “thân phận”. Cho nên, hãy cứ để cho nhau được sống<br /> dấu ấn văn hóa mà họ để lại cũng khá mờ nhạt. với văn hóa của mình, hãy tôn trọng lẫn nhau để có<br /> thể cùng tồn tại.<br /> Như vậy, có thể thấy từ thế kỷ XVI trở đi, Đà Nẵng<br /> đã trở nên rất quen thuộc đối với các nước phương Mặc dù không có một sự kỳ thị hay bài xích nào<br /> Tây, gần như quốc gia nào muốn bành trướng thế lực đối với Thiên Chúa giáo nhưng trong việc tiếp nhận<br /> của mình ở phương Đông cũng đều đã đôi lần đặt nó, người Việt cũng rất linh hoạt theo từng thời kỳ<br /> chân đến Đà Nẵng. Có những nước thất bại, có những dưới sự định hướng của chính quyền nhà nước.<br /> nước thành công trong việc tạo dựng các mối quan Thông qua việc truyền đạo, một bộ phận giáo sĩ tham<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 51<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> gia hoạt động chính trị, làm gián điệp, xây dựng cơ sở đã ra sức xây dựng nên thành phố nhượng địa nhằm<br /> để chuẩn bị cho sự xâm lược của chủ nghĩa thực dân phục vụ một cách hữu hiệu nhất cho đời sống văn<br /> phương Tây thì người Việt Nam - trên từ thân vương hóa và sinh hoạt của mình. Cụ thể, họ quy hoạch<br /> đến thứ dân đều tìm cách chống lại. Cách thức hành Đà Nẵng trên tất cả các lĩnh vực mà đáng kể nhất,<br /> xử phổ biến của các vua nhà Nguyễn là cấm đạo, còn dễ nhận thấy nhất chính là việc người Pháp đã quy<br /> người dân thì tránh xa các giáo sĩ, thậm chí khi đã trở hoạch Đà Nẵng thành một đô thị theo kiểu mẫu của<br /> thành những “con chiên ngoan đạo” thì họ cũng rất đô thị phương Tây. Người Pháp đã bắt đầu công cuộc<br /> sáng suốt để không tuân theo những chính sách mù quy hoạch lại hệ thống giao thông của nhượng địa<br /> quáng mà các giáo sĩ khởi xướng. Cho nên, dung hợp Đà Nẵng, và cùng với đó là sự mọc lên của những khu<br /> không có nghĩa là lấy tất cả những gì của người khác nhà Tây khiến cho Đà Nẵng thoát khỏi bóng dáng của<br /> làm thành của mình một cách rập khuôn bị động, mà một làng quê ven sông. Ngày nay, những khu nhà Tây<br /> dung hợp chính là sự tiếp biến có sáng tạo, lựa chọn tại Đà Nẵng còn lại có thể kể đến như: Trường Con<br /> những giá trị phù hợp với bản sắc văn hóa của mình. Trai (nay là trường tiểu học Phù Đổng) xây năm 1890;<br /> Tòa Đốc lý thành phố xây năm 1900, trước mặt ngôi<br /> Sau Thiên Chúa giáo, Đà Nẵng tiếp tục là nơi đầu<br /> nhà này là Cầu Ngang, nơi đón tiếp các tàu Pháp (nay<br /> tiên đón nhận một tôn giáo mới nữa là Tin Lành. Từ<br /> là cầu chữ T, trước mặt trụ sở Ủy ban nhân dân thành<br /> 1887, tổ chức Liên minh Truyền giáo Cơ Đốc của Hoa<br /> phố Đà Nẵng); Dinh thự của Đốc lý thành phố (nay là<br /> Kỳ đã có những thăm dò sơ khởi về triển vọng truyền<br /> Thư viện Khoa học Tổng hợp) xây năm 1900; Cơ quan<br /> bá Tin Lành ở Đông Dương. Mùa xuân năm 1911, các Kiểm hóa và thuế quan (nay là Công ty Cổ phần Cung<br /> mục sư Robert Alexander Jaffray, Paul M. Hosler và G. ứng Vận tải biển Đà Nẵng) xây năm 1906; Tòa án Sơ<br /> Liloyd Hughes đến Đà Nẵng với rất nhiều hi vọng vào thẩm thành phố (nay là Tòa án Phúc thẩm nhân dân<br /> lúc ban đầu nhưng cuối cùng không đạt được một tối cao) xây năm 1906; Dinh thự Giám đốc Sở thuế<br /> kết quả nào ngoại trừ việc mua được một miếng đất quan Pháp (nay là Hội Liên hiệp Phụ nữ thành phố);<br /> trống ở đường Khải Định rồi tạm bỏ đó mà về lại Hoa Trụ sở cơ quan Hỏa xa Trung kỳ (nay là Đội Thanh tra<br /> Nam vì không được chính quyền Pháp cho thường Kiểm soát Giao thông đường bộ - đường sắt); Dinh<br /> trú với tư cách truyền giáo. Cuối năm 1911, mục sư thự Giám đốc Sở Hỏa xa Trung kỳ (nay là Công ty<br /> Paul M. Hostler đã tìm cách trở lại Đà Nẵng và lần này Quản lý Đường sắt Đà Nẵng); Cơ quan Pháo binh<br /> được phép lưu trú dài hạn. Ông bắt đầu học tiếng Việt và Phòng nhì Pháp (nay là Lãnh sự quán Nga tại Đà<br /> rồi khởi sự công cuộc truyền giáo. Năm 1913, trên Nẵng)… Nếu những thay đổi về quy hoạch đường<br /> mảnh đất đã mua năm 1911, người ta thấy dựng lên phố, sự mọc lên của các cơ quan hành chính,… đóng<br /> một thánh đường bằng tranh, ngôi thánh đường đầu vai trò là “xác của đô thị” thì chính nó cũng gián tiếp<br /> tiên của đạo Tin Lành trên đất Việt Nam, nay là nhà làm nảy sinh thêm những nhân tố mới thuộc về “hồn<br /> thờ Tin Lành Đà Nẵng. Kể từ đây, ngọn lửa Tin Lành cốt đô thị” để tạo cho Đà Nẵng một sự hoàn chỉnh<br /> được nhen nhóm và lan rộng đến nhiều vùng trong nhất định. Con người Đà Nẵng đã bắt đầu thay đổi lối<br /> cả nước. sống, từ bỏ nếp sống cũ chậm chạp, lề mề, tùy tiện<br /> Chúng ta thấy rằng, mặc dù có rất nhiều nước của sinh hoạt nông nghiệp, dần dần xây dựng một<br /> phương Tây đã đến Đà Nẵng nhưng chỉ có nước Pháp nếp sống mới văn minh, hiện đại.<br /> và văn hóa Pháp là để lại dấu ấn của mình nhiều nhất, Khảo sát lại những gì người Pháp đã làm trên đất<br /> cho nên văn hóa Pháp cũng được tiếp thu, dung hợp Đà Nẵng thời nó còn là “nhượng địa” so với Đà Nẵng<br /> một cách sâu đậm nhất, đóng một vai trò quan trọng hôm nay thì quả thật dấu ấn văn hóa Pháp vẫn còn<br /> trong việc góp phần làm thay đổi diện mạo của Đà rất đậm đà, nó hiện hữu trong từng góc đường, trên<br /> Nẵng. Hơn thế nữa, so với dung hòa văn hóa của hai từng hàng cây, trong từng khu nhà… Điều này đã cho<br /> dân tộc kể trên (Chăm, Hoa) thì trong việc dung hòa thấy một điều rằng, dù vô tình hay hữu ý thì những<br /> văn hóa Pháp có chút khác biệt: ban đầu văn hóa gì người Pháp đã làm ở đây xứng đáng được người<br /> Pháp là nền văn hóa do áp đặt, do cưỡng bức mà hiện Đà Nẵng nói một lời “cảm ơn” thật sự chân thành. Bởi<br /> diện ở Đà Nẵng; nhưng sau đó (khi nó đã tồn tại lâu chính nhờ có họ mà Đà Nẵng đã sớm có được vóc<br /> dài và được người địa phương tiếp nhận) thì tính tự dáng một đô thị “hiện đại”, “văn minh” - cái mà con<br /> nguyện, tính trân trọng trong dung hòa được đề cao người ngày nay ở nhiều nơi trên cả Việt Nam đang cất<br /> hơn. Thật vậy, khi Đà Nẵng nằm trong tay Pháp, họ công đi xây dựng. Và thêm một điều nữa, người Đà<br /> <br /> 52 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Nẵng cũng thật đáng được khen ngợi khi họ đã biết những nét văn hóa khác nhau, có gốc gác cũng khác<br /> nâng niu và gìn giữ cho đến hôm nay những “sáng nhau. Nhưng không vì thế mà khiến cho thành phố<br /> tạo” mà người Pháp đã thiết lập ở đây, bởi vì cho đến trở thành một mớ hỗn độn, phức tạp. Tất cả họ đã<br /> bây giờ, cả phần xác và phần hồn của đô thị Đà Nẵng cùng chung sống, hài hòa cả trong tư duy lẫn hành<br /> đều “đẹp”. Đó là cái đẹp của sự giao hòa Đông - Tây, động để xây dựng nên một thành phố văn minh, sạch<br /> giữa truyền thống và hiện đại mà không phải nơi nào đẹp và thật “đáng sống”. Như vậy, chính sự đa dạng<br /> cũng có thể làm được. dựa trên cơ sở của sự bao dung, khoan dung đối với<br /> những cái khác biệt đã giúp con người và văn hóa Đà<br /> 3. Ý nghĩa<br /> Nẵng trở thành một môi trường lý tưởng cho mọi giá<br /> Đánh giá về Đà Nẵng, TS. Lưu Trang cho rằng: “Cư trị được tồn tại và thăng hoa.<br /> trú ở vùng đất từng là biên viễn, nơi đầu sóng ngọn gió<br /> P.T.T.T.<br /> người dân Đà Nẵng sớm có tinh thần chịu đựng gian<br /> lao, sẵn sàng vượt qua những khó khăn thử thách với<br /> một tinh thần chiến đấu cao, can đảm, quyết tâm xây<br /> dựng và bảo vệ quê hương đất nước. Song, họ lại rất<br /> dung hòa, cởi mở và dễ tiếp nhận những tinh hoa văn CHÚ THÍCH<br /> hóa mới để nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của 1<br /> Thomas Friedman, Chiếc lexus và cây ô liu, (Hà Nội: Tri<br /> mình”.9 Thật vậy, chính thái độ dung hợp mà người Đà Thức, 2011), 64.<br /> Nẵng đã rất thành công trong việc chung sống với 2<br /> Hoàng Phê (chủ biên), Từ điển tiếng Việt, (Đà Nẵng: Đà<br /> những con người đến từ các quốc gia khác nhau. Đối<br /> Nẵng, 1992), 274.<br /> với người Chăm, tính dung hợp khiến người Đà Nẵng<br /> 3<br /> Trần Ngọc Thêm, Văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ,<br /> có thể nhanh chóng hòa cùng vào đời sống và tiếp<br /> (Thành phố Hồ Chí Minh: Văn hóa văn nghệ, 2013), 736.<br /> thu một cách dễ dàng văn hóa của họ, biến văn hóa<br /> của “kẻ đối đầu” (thậm chí là kẻ thù) trở thành văn<br /> 4<br /> Nguyên Ngọc, Tìm hiểu con người xứ Quảng, (Đà Nẵng:<br /> hóa của chính mình, phục vụ cho mình. Đối với người Đà Nẵng, 2005), 196.<br /> Hoa, tính dung hợp đã giúp người Đà Nẵng tranh thủ 5<br /> Jonh Barrow, Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà,<br /> học được bài học quý giá về văn hóa thương mại, tầm (2008), 83.<br /> nhìn thương mại mà trước đây tổ tiên của họ chưa 6<br /> Dẫn theo Hồ Trung Tú, Có 500 năm như thế, (Đà Nẵng:<br /> rành rọt. Bài học này đã thực sự bổ ích và làm cho Đà Nẵng, 2012), 100.<br /> người Đà Nẵng ngày càng tiến xa hơn trên con đường 7<br /> Võ Văn Dật, Lịch sử Đà Nẵng, Luận văn cao học Lịch sử,<br /> phát triển thương mại của mình, cả ngoại thương lẫn (Viện Đại học Huế, 1974), 313.<br /> nội thương. Còn đối với những nước phương Tây, 8<br /> Cristoforo Borri, Xứ Đàng Trong năm 1621, Bản dịch của<br /> tính dung hợp khiến cho người Đà Nẵng có thêm sức<br /> Hồng Nhuệ, Nguyễn Khắc Xuyên và Nguyễn Nghị, (TPHCM:<br /> mạnh vật chất và tinh thần để có thể đối đầu với họ Tổng hợp TPHCM, 1998), 53.<br /> một cách mạnh mẽ nhất. Mở mang đầu óc để tiếp thu 9<br /> Lưu Trang, Phố cảng Đà Nẵng từ 1802 - 1860, (Đà Nẵng:<br /> văn hóa phương Tây để “biết địch biết ta”, mềm dẻo<br /> Đà Nẵng, 2005), 67.<br /> trong ngoại giao, cứng cáp trong chiến trận để vươn<br /> lên và giành lấy chiến thắng. TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Cristoforo Borri. 1998. Xứ Đàng Trong năm 1621. Bản<br /> Như vậy, với từng đối tượng chúng ta có từng bài<br /> dịch của Hồng Nhuệ, Nguyễn Khắc Xuyên và Nguyễn Nghị.<br /> học khác nhau và bài học nào cũng quan trọng. Bởi Thành phố Hồ Chí Minh: Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.<br /> nhờ có những bài học đó mà người Đà Nẵng trong<br /> 2. Nguyên Ngọc. 2005. Tìm hiểu con người xứ Quảng. Đà<br /> truyền thống đã có được một lịch sử hình thành và<br /> Nẵng: Đà Nẵng.<br /> phát triển rất vẻ vang, để lại những dấu ấn rất tốt<br /> đẹp trong mắt của những người phương xa. Và chính 3. Thạch Phương, Nguyễn Đình An (chủ biên). 2010. Địa<br /> nhờ những bài học đó mà trong hiện tại, người Đà chí Quảng Nam - Đà Nẵng. Hà Nội: Khoa học Xã hội.<br /> Nẵng lại càng có thêm kinh nghiệm để có thể vững 4. Lưu Trang. 2005. Phố cảng Đà Nẵng từ 1802 - 1860. Đà<br /> vàng bước vào công cuộc hội nhập và phát triển. Nẵng: Đà Nẵng.<br /> Trên vùng đất Đà Nẵng hiện nay có rất nhiều người tụ 5. Trần Ngọc Thêm. 2013. Văn hóa người Việt vùng Tây<br /> hợp về đây, thuộc những giai tầng khác nhau, mang Nam Bộ. Thành phố Hồ Chí Minh: Văn hóa Văn nghệ.<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 53<br />