Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn "Cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck" có mục tiêu chứng minh tính ưu việt của lí thuyết phê bình cổ mẫu trong nghiên cứu văn học, góp phần vào các nghiên cứu văn hóa, nghiên cứu liên ngành. Tổng quan về những nghiên cứu có liên quan đến vấn đề cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck, từ đó kế thừa và phát triển những kết quả đã có để tìm ra đặc trưng cổ mẫu trong tác phẩm của nhà văn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Ngữ văn: Cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN THỊ THU HẰNG CỔ MẪU TRONG TIỂU THUYẾT JOHN STEINBECK Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Mã số: 9.22.02.42 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Hà Nội – 2022
Công trình được hoàn thành tại Khoa Ngữ văn – Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: GS.TS LÊ HUY BẮC Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Thị Mai Liên Trường ĐHSP Hà Nội Phản biện 2: PGS.TS Cao Kim Lan Viện Văn học Phản biện 3: TS. Nguyễn Thùy Linh Trường Đại học KHXH&NV - ĐHQG Hà Nội Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội vào hồi… giờ… ngày… tháng… năm… Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Quốc gia Việt Nam hoặc Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Phê bình cổ mẫu phát triển nở rộ và có nhiều đóng góp to lớn ở thế kỉ XX, tiếp tục giữ vững vị thế quan trọng của nó trên hành trình khám phá thế giới văn chương. Bằng cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại và cách tiếp cận lịch sử-xã hội, thế giới cổ mẫu muôn màu trong kho tàng văn chương nhân loại hiện lên không phải như những vết tích đóng băng và khép kín, ngược lại, là một yếu tố văn hóa năng động, thích ứng và chuyển biến liên tục cùng với bối cảnh xã hội và thời đại. John Steinbeck (1902-1968) là nhà văn Mỹ nổi tiếng trên văn đàn thế giới thế kỉ XX. Điều làm nên sức sống bền lâu và giá trị vĩnh hằng của tiểu thuyết Steinbeck chính là việc nhà văn sử dụng một cách vừa bản năng vừa sáng tạo các cổ mẫu, biểu tượng, motif cổ xưa để phản ánh những vấn đề thời đại và muôn thuở của nước Mỹ và người Mỹ, rộng hơn là của toàn nhân loại. Do đó, nghiên cứu tiểu thuyết Steinbeck từ lí thuyết phê bình cổ mẫu, một mặt chỉ ra lớp trầm tích văn hóa ẩn sâu trong mỗi cổ mẫu, những mẫu số chung của cổ mẫu trong tiểu thuyết Steinbeck và mẫu gốc nguyên thủy, mặt khác tìm kiếm những ý nghĩa phái sinh, phản đề được hình thành dưới tác động của bối cảnh lịch sử xã hội đặc biệt của nước Mỹ. Vì những lí do trên, chúng tôi lựa chọn: Cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Giới thuyết lí thuyết phê bình cổ mẫu và những nghiên cứu có liên quan đến vấn đề cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck; chỉ ra những điểm gặp gỡ giữa mô hình phổ quát của các cổ mẫu trên thế
2 giới tương ứng với các cổ mẫu xuất hiện trong tiểu thuyết Steinbeck; tìm kiếm những điểm khác lạ, mới mẻ của các cổ mẫu này được quy định bởi đặc trưng văn hóa Mỹ. Khám phá giá trị của các cổ mẫu trong việc thể hiện chủ đề, tư tưởng cũng như quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người của Steinbeck; xác định những nét đặc sắc nghệ thuật tiểu thuyết Steinbeck; từ đó, khẳng định vị trí và đóng góp của nhà văn đối với nền văn học Mỹ và văn học thế giới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu khuynh hướng phê bình cổ mẫu từ cách tiếp cận tâm lí- huyền thoại đến cách tiếp cận lịch sử-xã hội; khảo sát, thống kê, phân tích các tài liệu nghiên cứu liên quan đến tiểu thuyết John Steinbeck và vấn đề cổ mẫu trong tác phẩm của nhà văn. Khảo sát, nhận diện, phân tích và minh giải những đặc trưng của cổ mẫu trong tiểu thuyết Steinbeck. Luận án tập trung vào các cổ mẫu tiêu biểu gắn với đặc trưng nổi bật của chúng, đó là: cổ mẫu mẹ và sự tái lập bản sắc nữ tính, cổ mẫu anh hùng và dấu ấn giải huyền thoại, cổ mẫu đất, nước và diễn ngôn sinh thái. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Phạm vi văn bản khảo sát Phạm vi văn bản khảo sát của luận án là 8 tiểu thuyết của John Steinbeck, bao gồm: To a God Unknown/Gửi vị thần chưa biết (Bantam Books Inc., 1933), In Dubious Battle/Trong trận chiến mơ hồ (Random House, 1936), East of Eden/Phía đông vườn địa đàng (Penguin Books,
3 2014), Thị trấn Tortilla Flat (Lâm Vũ Thao dịch, Nxb Trẻ, 2014), Phố Cannery Row, Của chuột và người (Phạm Văn dịch, Nxb Hội nhà văn, 2018), Viên ngọc trai (Đặng Việt Hưng dịch, Nxb Hội nhà văn, 2020), Chùm nho phẫn nộ (Phạm Thủy Ba dịch, Nxb Văn học, 2020). 3.2.2. Phạm vi nội dung nghiên cứu Luận án tìm hiểu tiểu thuyết John Steinbeck từ góc nhìn phê bình cổ mẫu, cụ thể là nghiên cứu các cổ mẫu điển hình: cổ mẫu mẹ, cổ mẫu anh hùng, cổ mẫu đất, cổ mẫu nước và khám phá sự tái sinh của các cổ mẫu này trong bối cảnh lịch sử xã hội Mỹ nửa đầu thế kỉ XX. 4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cách tiếp cận Trên nền tảng các nghiên cứu về văn học, văn hóa, lịch sử xã hội, luận án sử dụng lí thuyết phê bình cổ mẫu, kết hợp cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại với tiếp cận lịch sử-xã hội. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án vận dụng nhiều phương pháp, thao tác nghiên cứu. Bên cạnh các thao tác phổ biến như so sánh đối chiếu, phân tích tổng hợp, thống kê, phân loại, bình giải,... luận án chú trọng các phương pháp sau: phương pháp liên ngành, phương pháp cấu trúc hệ thống, phương pháp so sánh lịch sử, phương pháp phê bình tiểu sử. 5. Đóng góp của luận án Luận án là công trình tiếng Việt đầu tiên nghiên cứu cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck. Đóng góp quan trọng của luận án là nhận diện, lí giải những ảnh hưởng của bối cảnh lịch sử-xã hội đến cách Steinbeck tái sinh các cổ mẫu; xác định vai trò của cổ mẫu trong việc kiến tạo nên giá trị nghệ thuật và tính nhân văn của tiểu thuyết Steinbeck. Nghiên cứu tiểu thuyết Steinbeck dưới góc độ cổ mẫu góp phần cung cấp một phương thức mới trong quá trình khám phá tiểu
4 thuyết Steinbeck và sáng tác của các nhà văn khác, đem đến những hiểu biết căn bản, toàn diện về các yếu tố nguyên bản cổ xưa của nhân loại và bản sắc văn hóa Mỹ trong tiểu thuyết Steinbeck. Luận án là tài liệu tham khảo hữu ích cho những ai quan tâm tìm hiểu tiểu thuyết Steinbeck và văn hóa Mỹ. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án được triển khai thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan nghiên cứu vấn đề Chương 2: Cổ mẫu mẹ và sự tái lập bản sắc nữ tính trong tiểu thuyết John Steinbeck Chương 3: Cổ mẫu anh hùng và dấu ấn giải huyền thoại trong tiểu thuyết John Steinbeck Chương 4: Cổ mẫu đất, nước và diễn ngôn sinh thái trong tiểu thuyết John Steinbeck Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ 1.1. Phê bình cổ mẫu: từ cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại đến cách tiếp cận lịch sử-xã hội 1.1.1. Cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại Cách tiếp cận tâm lí học xem xét cổ mẫu như là sự kết tinh các kinh nghiệm tinh thần phổ quát nắm giữ vai trò quan trọng trong đời sống tâm hồn nhân loại, trong khi đó, cách tiếp cận huyền thoại học chú trọng tính lặp lại của những kiểu mẫu cổ xưa để đáp ứng những mong muốn có tính hằng số của con người thuộc các nền văn hóa khác nhau. Kết hợp cả hai hướng tiếp cận này, các nhà nghiên cứu đã gặt hái những thành công ban đầu trong việc giải quyết các câu hỏi về cổ mẫu liên quan đến tâm linh, văn hóa. Tuy nhiên, bản chất của cổ mẫu vẫn
5 là vấn đề chưa được giới nghiên cứu thống nhất đồng thuận. 1.1.2. Cách tiếp cận lịch sử-xã hội Cách tiếp cận lịch sử-xã hội có tính khả dụng cao, bổ khuyết những điểm chưa thỏa đáng của cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại. Ứng dụng phương pháp này trong phê bình cổ mẫu nghĩa là xem xét sự hình thành của các nguyên mẫu mới dưới ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài như bối cảnh lịch sử, xã hội; lí giải sự khác biệt, xung đột giữa cổ mẫu mới trong tác phẩm văn học với mẫu hình ban đầu của nó cũng như các hệ giá trị phổ biến. Kết hợp cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại và lịch sử-xã hội, chúng tôi quan niệm cổ mẫu là những mẫu hình nguyên bản và cổ xưa, tồn tại trong thần thoại, truyền thuyết, truyện kể dân gian và liên tục được tái sinh trong các thể loại văn học thuộc các thời kì văn học về sau. Sự tái sinh của cổ mẫu không chỉ là quá trình kế thừa các đặc điểm mang tính hằng số trong tâm thức con người mà còn là sự thích nghi của mỗi nhà văn đối với truyền thống văn hóa dân tộc, nhân loại và đặc biệt là sự tác động của bối cảnh lịch sử xã hội đến cách thức làm mới cổ mẫu của người nghệ sĩ. Như thế, bản chất của cổ mẫu vừa quen thuộc, gần gũi, phổ quát vừa xa lạ, mới mẻ và năng động. 1.2. Nghiên cứu tiểu thuyết John Steinbeck 1.2.1. Nghiên cứu tiểu thuyết John Steinbeck trên thế giới John Steinbeck và các sáng tác của ông là một đề tài lớn, thu hút sự quan tâm của đông đảo giới nghiên cứu và bạn đọc trên thế giới. Đến nay, đã có nhiều chuyên luận, bài báo khoa học, luận văn, luận án tiếp cận tiểu thuyết Steinbeck theo nhiều hướng nghiên cứu, góp phần nhận diện, phác thảo và xác lập phong cách nghệ thuật tiểu thuyết Steinbeck. Trong đó, có thể kể đến các hướng nghiên cứu lớn quy tụ các học giả ở khắp mọi nơi trên thế giới, bao gồm: Phê bình
6 tiểu sử (các công trình của J. Gray, P. Covici, E. Steinbeck và R. Wallstein, J.J. Benson, J. Parini, W. Souder); Phê bình xã hội học (các công trình của L. Owens, M. Dickstein); Phê bình mới (các công trình của P. Lisca, H. Levant); Phê bình sinh thái (các công trình của S.F. Beegel, S. Shillinglaw, W.N. Tifney, L. Willis, S.C. Bamarani, L. Benesová); Phê bình nữ quyền (các công trình của W. Motley, M.R. Gladstein, M.H. Mitchel, D. Woods, Fonseca, L. Wu, N.M. Garcia, F. B. Boudali, K-R. Meyer); Phê bình biểu tượng (các công trình của S.M. Shockly, E.W. Carlson, Dougherty, K. Crockett, J. Heitkamp, S. Bluefarb, J. Brasch, M.P. Veneros). Trong đó, một số nghiên cứu nổi bật thuộc phê bình nữ quyền và phê bình biểu tượng ít nhiều đã đề cập đến vấn đề cổ mẫu trong tiểu thuyết Steinbeck. 1.2.2. Nghiên cứu tiểu thuyết John Steinbeck ở Việt Nam Ở Việt Nam, Steinbeck và tiểu thuyết của ông được giới thiệu khá sớm. Song, bẵng đi một thời gian dài tên tuổi và tác phẩm của Steinbeck gần như vắng bóng trên các diễn đàn học thuật. Từ những năm đầu thế kỉ XX, tình hình nghiên cứu tiểu thuyết Steinbeck đã khởi sắc với một số bài viết, công trình đáng chú ý của Lê Đình Cúc, Lê Huy Bắc, Hoàng Thị Thập, Lê Nguyễn Hạnh Phước. 1.3. Nghiên cứu cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck 1.3.1. Nghiên cứu cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck trên thế giới Các học giả trên thế giới đã tiếp cận tiểu thuyết của Steinbeck từ lí thuyết phê bình huyền thoại/cổ mẫu, đáng kể là các công trình của T.E. Kakonis, J.E Fontenrose, J. L. VanDevyvere, C. Post, L. Cederstrom, W.B. Wiley, G. Tóth, Y. Fan, E.M Martin, N. Walker, C. Thurmanita, B. Saputra, R. Gualberto. Mặc dù mới chỉ thăm dò một vài cổ mẫu và tiếp cận chủ yếu từ góc nhìn tâm lí-huyền thoại
7 nhưng các công trình của các nhà nghiên cứu này có ý nghĩa gợi dẫn rất lớn để chúng tôi tiếp tục khám phá một cách toàn diện và hệ thống thế giới cổ mẫu trong tiểu thuyết Steinbeck, đồng thời vận dụng kết hợp cách thức tiếp cận lịch sử-xã hội để phát hiện những ý nghĩa mới mẻ mà Steinbeck đã kí thác trong kho cổ mẫu của ông. 1.3.2. Nghiên cứu cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck ở Việt Nam So với bức tranh nghiên cứu cổ mẫu trong tiểu thuyết Steinbeck trên thế giới, có thể nhận xét rằng, khám phá tiểu thuyết Steinbeck từ lí thuyết phê bình cổ mẫu ở Việt Nam vẫn là một địa hạt còn nhiều khoảng trống. Lê Huy Bắc, Hoàng Thị Thập, Lê Nguyễn Hạnh Phước bước đầu đã chú ý đến cổ mẫu song chưa thực sự xem xét nó như là một đặc điểm quan trọng trong tiểu thuyết Steinbeck. Tiểu kết: Trong chương 1, chúng tôi đã tiến hành khái lược lí thuyết phê bình cổ mẫu từ cách tiếp cận tâm lí-huyền thoại đến cách tiếp cận lịch sử-xã hội, đồng thời tổng thuật, phân tích các công trình nghiên cứu tiểu thuyết John Steinbeck và cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck trên thế giới và Việt Nam. Chúng tôi đặc biệt chú ý đến các hướng tiếp cận liên quan đến cổ mẫu. Những ý kiến của Kakonis, Fontenrose, VanDevyvere, Post, Cederstrom, Wiley, Tóth, Fan, Martin, Walker… đã gợi mở những dạng thức cổ mẫu, những cách thức lí giải cổ mẫu và gợi ý cho chúng tôi lựa chọn vấn đề nghiên cứu: Cổ mẫu trong tiểu thuyết John Steinbeck. Chương 2. CỔ MẪU MẸ VÀ SỰ TÁI LẬP BẢN SẮC NỮ TÍNH TRONG TIỂU THUYẾT JOHN STEINBECK 2.1. Cổ mẫu mẹ trong văn hóa dân gian Cổ mẫu mẹ được định danh theo nhiều cách khác nhau:
8 archetypal woman (người nữ cổ mẫu), feminine archetype (cổ mẫu tính nữ), mother archetype (cổ mẫu mẹ). Trong luận án này, chúng tôi sử dụng khái niệm “mother archetype” (cổ mẫu mẹ) với ý nghĩa như là hình mẫu chung về người mẹ. Carl Jung đã xác lập hai đặc trưng đối lập nổi bật của cổ mẫu mẹ trong văn hóa dân gian, bao gồm mẹ yêu thương và mẹ khủng khiếp. Những phẩm tính gắn liền với mẹ yêu thương là lòng yêu thương, thấu cảm, quyền uy nữ tính, khôn ngoan, sinh sản và nuôi dưỡng. Ngược lại, mẹ khủng khiếp là những gì bí ẩn, tăm tối, vực thẳm, chết chóc, quyến rũ, độc hại. 2.2. Biến thể của cổ mẫu mẹ trong tiểu thuyết John Steinbeck 2.2.1. Mẹ hiền 2.2.1.1. Vẻ đẹp nữ tính Vẻ đẹp nữ tính là một trong những nét đẹp độc đáo và tiêu biểu, tạo nên sức hấp dẫn, quyến rũ cho người mẹ, người phụ nữ. Steinbeck đã xây dựng những nhân vật nữ dịu dàng, mềm mại làm điểm tựa tinh thần cho những người đàn ông trong bối cảnh bất ổn xã hội. Vẻ đẹp nữ tính của họ được hiển lộ qua dáng vẻ mềm mại, thanh thoát, ánh mắt trầm tĩnh, thấu hiểu, giọng nói dịu dàng, ấm áp, hành động cử chỉ từ tốn, nhẹ nhàng và tâm lí hoài niệm quá khứ. 2.2.1.2. Suối nguồn yêu thương Tình yêu thương của cổ mẫu mẹ trong tiểu thuyết Steinbeck được biểu hiện trước hết ở tình mẫu tử thiêng liêng và sâu nặng. Steinbeck thể hiện đặc trưng này như là cội nguồn sức mạnh của những bà mẹ, giúp họ vững vàng vượt qua mọi đau khổ, mất mát. Không chỉ dành tình yêu thương cho con cái, người thân trong gia đình, những nhân vật nữ của Steinbeck còn dành tình yêu thương cho trẻ em, người già và bao kiếp người bất hạnh. Bên cạnh đó, tiểu thuyết Steinbeck còn tiết lộ lòng nhân ái của những má mì, cô gái làng chơi, vốn là những
9 người phụ nữ hành nghề trái phép và bị xã hội lên án, kì thị. 2.2.1.3. Quyền năng sinh sản và nuôi dưỡng Quyền năng sinh sản và nuôi dưỡng là một trong những đặc tính tích cực nổi bật của cổ mẫu mẹ hiền trong tiểu thuyết Steinbeck. Sinh con, nuôi dưỡng con cái trưởng thành, nỗ lực bảo vệ gia đình vẹn toàn không chỉ là bổn phận của người mẹ, người vợ mà còn là bản năng của họ. Trong bối cảnh đại suy thoái, đời sống di tản khốn khó, đặc tính này giúp những người phụ nữ, người mẹ dễ dàng nắm lấy vai trò và địa vị mới mẻ của họ. 2.2.2. Mẹ dữ 2.2.2.1. Người đàn bà lẳng lơ, cám dỗ Trong thế giới tiểu thuyết Steinbeck, những người đàn bà lẳng lơ như nhân vật vợ Curley, Cathy/Kate, ẩn chứa mầm móng cám dỗ đại diện cho khía cạnh khủng khiếp của cổ mẫu mẹ và là căn nguyên dẫn tới tai họa cho các nhân vật nam. Song, tính cách lẳng lơ của Cathy được che giấu dưới lớp vỏ ngoài đẹp đẽ, hiền lành, ngây thơ. 2.2.2.2. Người đàn bà tàn nhẫn, độc ác Đặc tính tàn nhẫn và độc ác là biểu hiện cao hơn trong khía cạnh khủng khiếp của cổ mẫu mẹ. Điều này được thể hiện qua nhân vật Cathy/Kate, biểu tượng của cái Ác, của hồn ma bóng quỷ lẩn khuất trong đời sống con người. Mang bản chất ác độc, nàng đã gây ra bao đau khổ, thậm chí là cái chết cho những người xung quanh. 2.3. Sự tái lập bản sắc nữ tính trong truyền thống văn học nam tính 2.3.1. Truyền thống nam tính trong văn học Mỹ Truyền thống nam tính là đặc trưng cốt yếu của nền văn học xứ cờ hoa. Điều đó được thể hiện rõ nét ngay từ những tác phẩm thuộc thời kì đầu của nền văn học Mỹ với nhân vật trung tâm là nam giới và những chủ đề nam tính. Truyền thống nam tính này được tái cân
10 nhắc vào những năm đầu thế kỉ XX, khi số phận, tính cách, địa vị của người phụ nữ được chú ý trong các tác phẩm của: Ernest Hemingway, William Faulkner và đặc biệt là John Steinbeck. 2.3.2. Sự tái lập bản sắc nữ tính trong tiểu thuyết John Steinbeck 2.3.2.1. Chất animus (nam tính) trong cổ mẫu tính nữ Ý thức về tầm quan trọng của thiên tính nữ trong cuộc đại suy thoái và xung đột giới trong xã hội Mỹ nửa đầu thế kỉ XX, trên nền cổ mẫu animus, Steinbeck đã xây dựng những mẫu hình nhân vật nữ ngoan cường, giàu nghị lực, mang vẻ đẹp nam tính trong nữ tính. Nhờ vậy, họ có thể xoa dịu những vết thương, có khả năng đảm đương vị trí của người đàn ông trong gia đình và thách thức trật tự thống trị lâu đời của nam tính. 2.3.2.2. Tính nhị nguyên trong cổ mẫu mẹ của John Steinbeck Lối tư duy huyền thoại ngả bóng đậm nét trong thế giới quan của Steinbeck được biểu hiện qua tính nhị nguyên của cổ mẫu mẹ trong sáng tác của ông. Tuy nhiên, điểm khác biệt là đặc trưng mẹ hiền chiếm mức độ nhiều hơn hẳn so với đặc trưng mẹ dữ. Sự “thiên vị” này tiết lộ vai trò của đặc tính tích cực đối với cuộc tái lập bản sắc nữ tính trong bối cảnh bất ổn xã hội và khủng hoảng bản sắc giới. Tiểu kết: Ở chương 2, trên nền tảng cổ mẫu mẹ trong văn hóa dân gian, luận án tập trung khám phá cổ mẫu này trong tiểu thuyết Steinbeck qua hai khía cạnh nổi bật: mẹ hiền và mẹ dữ. Mẹ hiền được thể hiện qua các đặc tính tuyệt đẹp như vẻ đẹp nữ tính, tình yêu thương vô bờ, quyền năng sinh sản và nuôi dưỡng. Mẹ dữ gắn liền với những đặc tính khủng khiếp như lẳng lơ, cám dỗ và độc ác, tàn nhẫn. Trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế và những bất ổn xã hội thời hiện đại, tiểu thuyết của John Steinbeck đã tái lập bản sắc nữ tính của cổ mẫu mẹ để xoa dịu, chữa lành những tâm hồn bị ruồng bỏ và biểu hiện khát
11 vọng tự do, tự định đoạt số phận của người phụ nữ trong một nền văn hóa giàu truyền thống nam tính. Ý nghĩa phái sinh quan trọng này được thể hiện qua sự trỗi dậy của chất nam tính trong cổ mẫu tính nữ bằng cách xây dựng những tính cách nữ mạnh mẽ, quyết đoán, giàu nghị lực, là nơi nương tựa của những phận người nghèo khổ, thua thiệt. Ngoài ra, tính nhị nguyên và độ chênh giữa hai cực đối lập trong cổ mẫu mẹ của tiểu thuyết John Steinbeck vừa tiết lộ dấu ấn sâu đậm của tư duy huyền thoại, vừa bộc lộ sự chuyển biến về bản sắc của cổ mẫu mẹ trong quá trình tương tác với bối cảnh thời đại. Chương 3. CỔ MẪU ANH HÙNG VÀ DẤU ẤN GIẢI HUYỀN THOẠI TRONG TIỂU THUYẾT JOHN STEINBECK 3.1. Cổ mẫu anh hùng trong văn hóa dân gian Ngả bóng lên kho tàng văn hóa dân gian của nhân loại là những người hùng đại diện cho lý tưởng đạo đức và cái đẹp của mỗi thời đại. Họ có khả năng cải thiện hoặc thay đổi thế giới, hiện thực hóa ước mơ và khát vọng của cá nhân và cộng đồng. Tính chất huyền thoại, phổ quát của cổ mẫu anh hùng được thể hiện trong chu trình vòng đời của nhân vật: sinh ra - khởi hành - cái chết và tái sinh. 3.2. Cấu trúc của cổ mẫu anh hùng trong tiểu thuyết John Steinbeck qua các motif nhiệm vụ căn bản 3.2.1. Tìm kiếm miền đất hứa Phần lớn tiểu thuyết của Steinbeck lấy bối cảnh ở California với nhiều nhân vật anh hùng dịch chuyển từ miền Đông nề nếp, hiện đại sang miền Tây hoang sơ, phóng khoáng hòng tìm kiếm một vùng đất tốt đẹp hơn nơi quê nhà. Đặc biệt, với kiệt tác Chùm nho phẫn nộ, Steinbeck đã tái sinh một cách ấn tượng, rõ nét motif tìm kiếm miền đất hứa và cuộc hành trình của những người nông dân vô gia cư thời hiện đại.
12 3.2.2. Xác lập bản sắc Xác lập bản sắc là cổ mẫu nhiệm vụ rất phổ biến và cũng là một trong những mục tiêu lớn của hành trình mà người anh hùng phải trải qua trước khi đạt đến đời sống vĩnh hằng. Khởi đầu với trạng huống khủng hoảng bản sắc, nhiều nhân vật trong tiểu thuyết của Steinbeck buộc phải tẩu thoát để thiết lập bản sắc cá nhân hoặc phổ quát. Với những tiểu thuyết phản kháng xã hội, nhân vật trải nghiệm, nhận thức tính gắn kết giữa cá nhân và cộng đồng, hướng đến bản sắc phổ quát. Đến chặng cuối trong sự nghiệp sáng tác, Steinbeck lại chú ý đến tầm quan trọng của bản sắc cá nhân đối với cuộc đời và số phận mỗi con người. 3.3. Biến thể của cổ mẫu anh hùng trong tiểu thuyết John Steinbeck 3.3.1. Anh hùng với sứ mệnh thiết lập các giá trị đức tin mới Trong bối cảnh cuộc khủng hoảng tinh thần của người Mỹ nửa đầu thế kỉ XX, Steinbeck đã tái thiết cổ mẫu anh hùng với sứ mệnh thiết lập các giá trị đức tin mới như là khát khao tìm kiếm phương thức chữa lành những vết thương tâm hồn và giải phóng con người khỏi mọi khổ đau. Xuất phát từ chỗ chối bỏ đức tin chính thống, niềm tin vào Chúa toàn năng, người hùng của Steinbeck tìm kiếm và thiết lập đức tin mới bằng cách đến với những người nghèo khổ, bất hạnh, cùng trải nghiệm những bất công và đau khổ mà họ phải gánh chịu. Từ đó, người hùng nhận ra sức mạnh của tinh thần đoàn kết và con đường duy nhất để tự giải phóng của những người nghèo là tất cả cùng đoàn kết lại và đấu tranh. 3.3.2. Anh hùng thuộc về cộng đồng thiểu số Những nhân vật đáng nhớ của Steinbeck, dẫu là những kẻ tàn tật, nghèo đói, bị cộng đồng ghẻ lạnh, bị phân biệt màu da, giới tính, song vẫn bộc lộ phẩm tính anh hùng trong những tình huống bi đát
13 và éo le nhất. Phần lớn người hùng của Steinbeck là paisano (người Mỹ nửa gốc Mễ nửa gốc da đỏ), người Mỹ bản địa, người Mỹ gốc Hoa, hay những người nghèo, thua thiệt, yếu thế - bộ phận thuộc về những cộng đồng thiểu số ở nước Mỹ. Bằng cách tái sinh motif người hùng thiểu số, tiểu thuyết Steinbeck đã cất lên tiếng nói phản tỉnh, tái cân nhắc những giá trị của nền văn minh và lật ngược những giá trị chủ lưu của nền văn hóa chính thống. 3.4. Giải huyền thoại người hùng và “giấc mơ Mỹ” 3.4.1. Phương thức giải huyền thoại trong tiểu thuyết John Steinbeck 3.4.1.1. Quan niệm về giải huyền thoại Giải huyền thoại là một trong những phương thức nghệ thuật tiêu biểu của nền văn học hiện đại, đặc biệt là ở thể loại tiểu thuyết. Với phương thức giải huyền thoại, nhà văn có thể đối thoại, hoài nghi, giải thiêng các “đại tự sự”, tra vấn các khuôn mẫu và thiết chế văn hóa mang tính áp chế, từ đó, phản ánh những vấn đề hiện sinh mới mẻ một cách lạ hóa. Đối với phê bình huyền thoại/cổ mẫu, sự tái thiết cổ mẫu với những ý nghĩa phái sinh, thậm chí tạo ra những phản đề cổ mẫu chính là giải huyền thoại. 3.4.1.2. Xu hướng giải huyền thoại trong tiểu thuyết John Steinbeck Trong khi tái sử dụng các huyền thoại xưa cũ, Steinbeck đã đem đến cho chúng những ý nghĩa mới mẻ, thậm chí trái ngược với huyền thoại gốc. Xét về mức độ tái tạo, tiểu thuyết Steinbeck có cả huyền thoại phái sinh và phản huyền thoại. Xét về cội rễ huyền thoại, tiểu thuyết Steinbeck không chỉ giải huyền thoại phương Tây mà còn giải huyền thoại quốc gia. Xét về lĩnh vực của huyền thoại, tiểu thuyết Steinbeck tập trung vào việc tái thiết và giải huyền thoại văn hóa. 3.4.2. Giải huyền thoại người hùng qua sự kiến tạo motif anh hùng bi kịch
14 Người hùng Mỹ thường được mô tả như một cá nhân tự lập, từ chỗ nghèo khó vươn lên giàu sang và có địa vị cao trong xã hội nhờ nỗ lực, may mắn và lòng quả cảm. Song, tiểu thuyết Steinbeck lại hướng đến khắc họa khía cạnh bi kịch của nhân vật anh hùng hoặc những hình tượng phản anh hùng. Người hùng của Steinbeck thường phải gánh chịu hậu quả của thảm họa môi trường, những bất ổn của xã hội văn minh tiến bộ và hầu như không thể thoát khỏi mạng lưới bất công của xã hội. Thay vì đạt được những kì tích như người hùng trong thần thoại, nhân vật anh hùng của Steinbeck phải đối diện với mất mát, đau khổ, nỗi cô đơn, cái chết hoặc một tương lai mịt mờ. Như thế, bằng cách kiến tạo motif anh hùng bi kịch, tiểu thuyết Steinbeck không chỉ giải huyền thoại người hùng trong văn hóa dân gian mà còn trong văn hóa Mỹ, rằng lòng quả cảm và sự nỗ lực không phải bao giờ cũng đem đến chiến tích phi thường hay thành công và vận may không phải lúc nào cũng dành cho tất cả mọi người. 3.4.3. Giải huyền thoại “giấc mơ Mỹ” qua sự kiến tạo motif những vùng đất hứa sụp đổ Liên quan mật thiết với người hùng Mỹ là huyền thoại “Giấc mơ Mỹ”, mong cầu của bất cứ người hùng Mỹ nào. Giấc mơ Mỹ là lí tưởng về cơ hội cho tất cả mọi người bất kể nguồn gốc, địa vị xã hội, là khát khao về một miền đất hứa, một thiên đường trên mặt đất, nơi con người được sống tự do, hạnh phúc. Trái ngược với huyền thoại này, thông qua việc kiến tạo motif những vùng đất hứa sụp đổ, đất hứa thực chất lại là vùng đất bị ruồng bỏ, Steinbeck đã mô tả sự tàn lụi của giấc mơ Mỹ. Đó là thất bại đắng cay mà những người hùng, những thân phận bên lề phải hứng chịu trong thời đại bất ổn và khủng hoảng sâu rộng.
15 Tiểu kết: Ở chương 3, dựa trên đặc trưng và cấu trúc của cổ mẫu anh hùng trong văn hóa dân gian, luận án khám phá cách thức Steinbeck tái sinh cổ mẫu này nhằm phản ánh những trạng huống hiện sinh mới mẻ và biểu hiện quan niệm về con người trong hoàn cảnh lịch sử xã hội đặc biệt của nước Mỹ. Nhân vật anh hùng của Steinbeck là những người tiên phong trên hành trình thực hiện nhiệm vụ tìm kiếm miền đất hứa và xác lập bản sắc để duy trì sự sinh tồn trong thời đại bất ổn. Trên hành trình của người anh hùng, cổ mẫu mẹ nắm giữ vai trò là người trợ giúp, nâng đỡ, truyền cảm hứng. Người hùng của Steinbeck là những người hùng xác lập các giá trị đức tin mới khi những tín điều thiêng liêng xưa cũ tỏ ra không còn hợp thời, là những cá nhân thuộc về cộng đồng thiểu số dám đứng lên chống lại thành trì của cộng đồng chính thống. Song hành với phương thức huyền thoại hóa là xu hướng giải huyền thoại nhằm giải thiêng những huyền thoại về người hùng, về giấc mơ Mỹ đã hằn sâu trong tâm thức người Mỹ. Khác với người hùng đạt được thành công bằng sự nỗ lực, lòng quả cảm và may mắn như trong huyền thoại, người hùng của Steinbeck là những con người bi kịch, chịu nhiều thiệt thòi, mất mát và tương lai vô định. Trái với khía cạnh tươi sáng của giấc mơ huyền thoại, tiểu thuyết Steinbeck tập trung khắc họa mặt trái của giấc mơ qua những vùng đất bất mãn, ruồng bỏ để tô đậm bi kịch của người hùng hôm nay. Chương 4. CỔ MẪU ĐẤT, NƯỚC VÀ DIỄN NGÔN SINH THÁI TRONG TIỂU THUYẾT JOHN STEINBECK 4.1. Cổ mẫu đất và nước trong văn hóa dân gian Đất và nước là những cổ mẫu ban sơ nhất trong kho kinh nghiệm
16 tinh thần của nhân loại, là nền tảng của tâm thức con người từ ngàn xưa. Tương tự như một số cổ mẫu khác, ý nghĩa biểu trưng của đất và nước trong các nền văn hóa cổ xưa thường mang tính cách hai chiều đối nghịch, là cội rễ của sự sống và là nguồn cơn dẫn đến sự chết, có khả năng tạo lập và cũng có sức mạnh hủy diệt. 4.2. Biến thể của cổ mẫu đất và nước trong tiểu thuyết John Steinbeck 4.2.1. Khát vọng sinh tồn và tình yêu đất đai của con người qua cổ mẫu đất Cổ mẫu đất hiện diện trong tiểu thuyết Steinbeck trước hết với đặc trưng nguồn sống, biểu trưng cho khát vọng sinh tồn của những người lao động nghèo khổ, thua thiệt. Ý nghĩa biểu trưng này còn được thể hiện qua niềm ao ước của nhiều nhân vật về việc sở hữu một mảnh đất nho nhỏ, một nơi an toàn, nơi họ có thể tạo dựng một thiên đường trên mặt đất và tận hưởng một cuộc sống tự do, hạnh phúc. Bên cạnh đó, sự gắn kết giữa con người và đất đai trong tiểu thuyết Steinbeck biểu hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc, mong cầu thoát khỏi những giới hạn của nền văn minh hiện đại của những người Mỹ giàu lương tri. 4.2.2. Sự hủy diệt và niềm hi vọng tái sinh qua cổ mẫu nước Cổ mẫu nước trong tiểu thuyết Steinbeck được biểu hiện qua các dạng thức cụ thể, là biển, sông, suối, ao hồ, mưa, lụt. Các biến thể của nước kiến tạo nên những bối cảnh không gian hoặc các sự kiện quan trọng, hình thành cốt truyện, tính cách và số phận của nhân vật. Thoát thai từ lớp lớp vô thức tập thể, nước trong tiểu thuyết John Steinbeck vẫn lấp lánh những nét nghĩa cơ bản của mẫu gốc như nguồn sống, sự thanh tẩy, sự tái sinh, sự hủy diệt. Song, điểm đáng lưu ý là nhà văn đã chuyển hóa cổ mẫu nước trên nền mẫu gốc để phản ánh số phận bấp bênh, bi đát của những người nghèo trong xã
17 hội Mỹ hiện đại, đồng thời gieo mầm hi vọng tái sinh, tin tưởng vào khả năng chịu đựng và vượt qua trạng huống bi đát của họ. 4.3. Diễn ngôn sinh thái trong tiểu thuyết John Steinbeck qua cổ mẫu đất và nước 4.3.1. Khủng hoảng sinh thái và số phận con người trong thời đại kĩ trị Sự tỉnh thức về mặt trái của sự tiến bộ được Steinbeck thể hiện qua việc mô tả tác động dữ dội của cuộc khủng hoảng sinh thái đến số phận của những người lao động nghèo khổ. Đất đai bị vắt kiệt nhựa sống, bão bụi dẫn đến tình trạng suy thoái đất trên diện rộng. Sự tàn phá của nạn bão bụi càng trở nên trầm trọng khi đi kèm với sự kiện này là tình trạng thiếu nước và nắng nóng kéo dài dẫn đến hạn hán. Cuộc khủng hoảng sinh thái tự nhiên khiến người nông dân lâm vào tình cảnh mất mùa, nợ nần, đói khát, mối quan hệ giữa người với người ngày một rạn vỡ, đời sống tinh thần của mỗi cá nhân không tránh khỏi sự chao đảo, tuyệt vọng. 4.3.2. Sự sụp đổ ý thức sinh thái trong thời đại kĩ trị Ý thức sinh thái nhấn mạnh mối quan hệ thiêng liêng, gắn bó mật thiết giữa con người và thế giới tự nhiên đã được thiết lập từ xa xưa. Song, trong tiến trình phát triển của nhân loại, mối quan hệ này dần dần bị phá vỡ. Nhận thức sâu sắc về căn nguyên dẫn đến vấn nạn môi sinh trong thời đại kĩ trị, Steinbeck đã phản ánh sự sụp đổ ý thức sinh thái ở nước Mỹ, quốc gia non trẻ nhanh chóng vươn lên trở thành cường quốc trên thế giới vào nửa đầu thế kỉ XX thông qua việc khắc họa mối quan hệ rạn vỡ giữa con người và tự nhiên. Từ vị thế ngang hàng, chung lưng đấu cật, đất đai trở thành một món hàng, bị lạm dụng, bóc lột và ngược đãi, còn con người trở nên xa cách, lạnh lùng, vô cảm với đất.
18 4.3.3. Tinh thần Đông phương trong khôi phục giao ước giữa con người và tự nhiên Trên “hành trình về phương Đông”, Steinbeck đã tìm thấy sự đồng điệu với di sản tinh thần phương Đông cổ đại, đặc biệt là những tư tưởng uyên thâm của Đạo gia. Thông qua cuộc trở về với tự nhiên của những nhân vật anh hùng thông thái, giàu lương tri và sự gắn kết nam giới với tự nhiên của những người mẹ, người phụ nữ, Steinbeck đã cất lên tiếng nói sinh thái mới mẻ và tiến bộ, đánh thức dân tộc Mỹ đang “điên cuồng” trong công cuộc hiện đại hóa. Tinh thần Đông phương trong những nhân vật gắn kết mật thiết với tự nhiên của Steinbeck là cầu nối hàn gắn mối giao ước giữa con người và tự nhiên đã được thiết lập từ ngàn xưa. Đây cũng là mấu chốt để giải quyết những vấn nạn sinh thái mà con người thời đại kĩ trị đã, đang phải đối diện. Tiểu kết: Ở chương cuối, luận án khám phá đặc trưng của cổ mẫu đất, nước trong tiểu thuyết Steinbeck trên nền tảng mẫu gốc. Cổ mẫu đất mang ý nghĩa nguồn sống, là biểu trưng mạnh mẽ cho khát vọng sống sót của những người lao động nghèo trong bối cảnh đại suy thoái và những bất ổn xã hội. Cổ mẫu nước được tái xuất hiện với ý nghĩa biểu trưng cho sự hủy diệt và niềm hi vọng tái sinh. Điểm đáng kể là, trong khi tái hiện các cổ mẫu tự nhiên tiêu biểu xuyên suốt sự nghiệp tiểu thuyết của mình, Steinbeck đã tạo sinh những nét nghĩa mới gắn liền với bối cảnh thời đại, đặc biệt là tiếng nói sinh thái mới mẻ, tiến bộ trong lòng nước Mỹ nửa đầu thế kỉ XX. Diễn ngôn sinh thái trong tiểu thuyết Steinbeck là tiếng nói của đất, nước và con người về cuộc khủng hoảng sinh thái ngày một nghiêm trọng và sự sụp đổ ý thức sinh thái trong thời đại kĩ trị, đồng thời hướng về các giá trị tinh thần phương Đông, biểu hiện qua sự tìm về với tự nhiên của cổ mẫu anh hùng và sứ mệnh gắn