Vài nét về Vi rút cúm H1N1

Vài nét v

ề Vi rút cúm H1N1 (Swine influenza virus)

08/05/2009 00:00 Nguy n Đình Nguyên

ễ

Ki n th c cúm ứ ế

L ch s ị ử

L n đ u tiên vào năm 1918, ng ng i trong đ i d ch cúm 1918. Do th ầ ầ ườ i ta nh n th y ậ ấ ở heo m c ch ng b nh mà tri u ch ng gi ng nh b nh cúm ệ ư ệ ứ ứ ệ ắ ố ở ườ ạ ị ươ ổ ng t n th hi n gi ng nhau nh th , nên bác sĩ Koen đã g i tên b nh m i này cho heo là “cúm” (flu). Tuy nhiên mãi cho đ n 1930, các khoa h c gia m i phân l p đ ư ế ể ệ ệ ế ậ ố ọ ớ ọ ớ ượ c lo i vi-rút này trên heo, đ c xác nh n là dòng H1N1. ạ ượ ậ

Sau đó, năm 1933, vi-rút dòng H1N1 c a ng i cũng đ c phân l p. Gi a hai dòng H1N1 trên heo và ng i này có ph n r t gi ng nhau, vì v y các nhà khoa ủ ườ ượ ữ ậ ườ ầ ấ ậ ố thuy t r ng H1N1 gây b nh heo và ng i có th có cùng m t ngu n g c. Các nghiên c u h i c u trên các m u huy t thanh l u tr xác tín h c đ a ra gi ư ọ ả ế ằ ệ ở ườ ồ ứ ứ ư ữ ể ế ẫ ộ ồ ố thêm ni m tin là vi-rút gây đ i d ch cúm ng i năm 1918 và vi-rút gây b nh cúm heo có chung ngu n g c. Vì ch cho đ n 1918 b nh này m i phát hi n ạ ị ề ở ườ ệ ở ệ ở ế ệ ồ ố ớ ỉ heo, trong khi đó thì cúm loài ng i hi n di n đã lâu, cho nên gi thuy t ban đ u các nhà khoa h c cho r ng b nh cúm lây t ng i sang heo. Tuy nhiên không ở ườ ệ ệ ả ế ệ ầ ằ ọ ừ ườ có đ b ng ch ng đ xác đ nh đ c ngu n lây chính xác là t ng i sang heo hay t heo sang ng ủ ằ ứ ể ị ượ ồ ừ ườ ừ i. ườ

Mãi cho đ n năm 1974, các khoa h c gia m i phân l p đ c vi-rút cúm c a heo này ng i, ca b nh đ u tiên Fort Dix, ti u bang New Jersey, M . Sau đó các ế ậ ọ ớ ượ ủ ở ườ ệ ầ ở ể ỹ xét nghi m huy t thanh h c ng đó m t đ u m i nghi ng có th đ ng lây là t heo, các vi-rút gây ọ ở ệ ế ườ i cũng cho th y s hi n di n c a vi rút cúm H1N1, t ệ ự ệ ủ ấ ừ ộ ầ ể ườ ố ở ừ heo v t hàng rào ch ng lo i, truy n b nh sang cho ng i. Các đi u tra d ch t b nh ệ ở ượ ủ ề ệ ạ ườ ề ị ễ ọ h c trên di n r ng v sau cho th y r ng m c đ v d ch l n hay nh tuỳ ấ ằ ộ ụ ị ệ ộ ứ ề ớ ỏ thu c vào l ng kháng th ch ng vi-rút cúm H1N1 ng i cao hay th p; ngoài ra, ng i ta cũng th y có m t m i liên quan gi a quy mô nuôi heo v i t l ộ ượ ể ố ở ườ ấ ườ ớ ỷ ệ ệ b nh ữ ấ ộ ố cúm trong vùng đó, và vì th mà các khoa h c gia suy lu n r ng chính vi-rút cúm heo có th là ngu n lây b nh d ch ti m tàng cho con ng ậ ằ ế ọ ở ể ệ ề ồ ị i. ườ

T nhóm vi-rút H1N1 c đi n đó, các đ t d ch sau này ng ổ ể ợ ị ừ ườ ấ i ta còn phát hi n ra các dòng h n h p và lai t p khác c a vi-rút cúm, ch ng h n có th tìm th y ủ ệ ể ạ ẳ ạ ỗ ợ H1N1 loài chim, H3N2 có ngu n g c t ng i, và d ng tái k t h p H1N2 gi a ch ng H1N1 c đi n heo (gi ng v i H3N2 ng i). ở ố ừ ồ ườ ổ ể ở ế ợ ữ ủ ạ heo v i H3N2 ớ ở ố ớ ở ườ

B c M tr c đó, thì cho đ n năm 1990 đã b t đ u có d u hi u thay đ i. Canada, ng N u ch ng cúm H1N1 c đi n H1N1 ph bi n u th ổ ể ổ ế ư ế ở ắ ỹ ướ ủ ế ắ ầ ổ Ở ế ệ ấ ườ ậ i ta phân l p đ các con heo b cúm, nh ng th ph m l i là H4N6 có ngu n g c t chim. Đ n năm 1998 thì m t vi-rút heo d ng tái h p m i H3N2 (heo-ng i và chim- c ượ ở ư ủ ạ ị ạ ố ừ ồ ế ạ ộ ợ ớ ườ heo-ng i) đã b t đ u d y lên ườ ắ ầ ấ M . ở ỹ

i, c m i l n chuy n d ng kháng nguyên nh v y có kh năng Qua đó chúng ta th y r ng vi-rút cúm A có s bi n đ i và truy n chéo gi a đ ng v t và con ng ự ế ấ ằ ữ ề ậ ổ ộ ườ ứ ỗ ầ ư ậ ể ạ ả gây ra nh ng d ch cúm l n và là nguy c c a đ i d ch. ơ ủ ạ ị ữ ớ ị

C u trúc ấ

V m t c u trúc, vi-rút cúm đ c chia làm ba nhóm A, B và C. Vi-rút nhóm B và C th ng là lành tính và ch gây các b nh c m cúm thông th ng. Trong l ch s ề ặ ấ ượ ườ ệ ả ỉ ườ ị ử các đ i d ch cúm c a th gi ạ ị ế ớ ủ i, th ph m ch là vi-rút cúm nhóm A, và m i m t đ i d ch cúm x y ra, các khoa h c gia cho r ng có vai trò bi n đ i v t ch , các vi- ả ộ ạ ị ổ ậ ủ ủ ể ạ ằ ỗ ọ ỉ rút cúm đ ng v t nh heo và chim, v t rào c n ch ng lo i lây sang ng i. Y u t quan tr ng nh t c a đ i d ch là nh ng vi-rút v ở ộ ư ậ ượ ủ ả ạ ườ ế ố ấ ủ ạ ị ữ ọ ượ t rào c n ch ng lo i này có ủ ả ạ th thích nghi ngay trong c th ng i và có th lây lan tr c ti p t ng i sang ng ơ ể ể ườ ế ừ ự ể ườ ườ ợ ạ i thì đ i d ch cúm x y ra. Tuy nhiên, đi u này không ph i d dàng. Đ t đ i ả ễ ạ ị ề ả d ch cúm toàn c u 1918, th ph m đ c nghi cho vi-rút cúm H1N1 H1N1 nêu trên. ủ ạ ầ ị ượ

V vi-rút cúm A, đ c phân làm nhi u nhóm ph d a vào hai nhóm c u trúc kháng nguyên b m t chính là HA (hemaglutinin antigen) và NA (neuraminidase ề ượ ề ặ ụ ự ề ấ antigen). . Kháng nguyên HA đóng vai trò k t g n vi rút vào các th th (receptors) c a v t ch (ng i) và hoà vào màng t ụ ể ế ắ ủ ủ ậ ườ ế bào c a v t ch đ ti n hành chu kỳ ủ ể ế ủ ậ nhân b n. Còn NA thì đ c cho r ng có vai trò gi i phóng các th h vi rút con cháu đó ra kh i các t ả ượ ằ ả ế ệ ỏ ế ậ bào c a v t ch và tr giúp cho các vi rút có th xâm nh p ủ ủ ể ậ ợ đ c vào l p màng b c các t bào bi u mô hô h p. Hi n t c 15 ph nhóm lo i HA và 9 ph nhóm lo i NA. ượ ọ ở ớ ế ệ ạ ể ấ i đã nh n d ng đ ậ ạ ượ ụ ụ ạ ạ

Đáp ng mi n d ch v i vi-rút cúm A và đ c đi m kháng nguyên ứ ớ ể ễ ặ ị

M t khi ng i b nhi m vi-rút cúm A thì đáp ng mi n d ch c a c th là đ u tiên đánh vào các kháng nguyên HA và th phát vào NA, có nghĩa là trong c th ộ ườ ị ơ ể ơ ể ứ ứ ủ ễ ễ ầ ị ng i s n sinh ra các kháng th (là quân lính) đ n k t g n tr c ti p vào các kháng nguyên HA c a vi-rút và làm vô hi u hoá vi-rút này. Khi đó c th có th ườ ả ự ế ế ắ ơ ể ủ ể ế ệ ể không b b nh ho c có b cũng ch nh . Nh ng vì m t lý do nào đó, trong m t đ t cúm m i, cũng là m t lo i vi-rút đó, nh ng c u trúc HA ho c NA thay đ i, khi ộ ợ ị ệ ư ư ẹ ạ ấ ặ ặ ộ ớ ộ ổ ị ỉ đó c th con ng i ch a k p s n sinh ra các kháng th đ c hi u đ có th tiêu di ơ ể ườ ể ặ ư ể ể ệ ả ị t đ ệ ượ ộ c ngay vi-rút, khi đó b nh có th n ng và có th thành d ch l n n u đ c ể ặ ệ ể ế ớ ị c a kháng nguyên trong vi-rút m i này quá m nh. t ố ủ ạ ớ

Trong khi đó, vi-rút cúm A đ c cho là lo i vi-rút không n đ nh, v i các kháng nguyên b m t HA và NA d bi n đ i. M c dù vi c HA và NA trong vi-rút đ ượ ề ặ ễ ế ệ ạ ặ ổ ớ ổ ị ượ c ki m soát b i m t gen, nh ng nhi u thành ph n quan tr ng khác c a vi rút cúm đ c ki m soát b ng nhi u gien ho c s t ủ ư ể ề ầ ở ộ ọ ượ ặ ự ươ ể ề ằ ộ ng tác c a đa gen. Vì th , các đ t ủ ế

bi n đi m ho c các tái h p di truy n mà có dính líu đ n b t kỳ m t trong 8 phân đo n RNA nào c a vi rút cúm nhóm A đ u có th có nh h ế ể ề ế ấ ạ ặ ợ ộ ủ ề ể ả ưở ế ng sâu r ng đ n ộ , phân tích di truy n đ thay đ i trong v t ch , vi rút và có nguy c ti m tàng cho m t đ t d ch cúm. Nh vào s ti n b c a các k thu t sinh h c phân t ộ ợ ị ộ ủ ự ế ơ ề ủ ậ ậ ổ ờ ọ ỹ ử ề ượ ả c c 8 phân đo n RNA c a vi rút, đã m ra m t khung tr i khám phá m i đ y thú v liên quan đ n vi c đi truy tìm ngu n g c c a vi rút cúm và xây d ng các chi n l ớ ầ ế ượ c ủ ự ủ ế ệ ạ ở ộ ờ ồ ố ị phòng ch ng b nh cúm nhóm A ệ ố ở ộ đ ng v t. T c là n u chúng ta có cách nào đó, có th tác đ ng vào c u trúc di truy n c a vi-rút cúm A, làm cho chúng gi ộ ủ ứ ế ể ề ậ ấ ữ ổ n đ nh c u trúc và không đ t bi n, thì chúng ta có th ki m soát đ ể ể ế ấ ộ ị ượ c m c đ gây d ch. ộ ứ ị

Th nh ng, vi c duy trì đ c các vi rút cúm nhóm A trong qu n thê v t ch t nhiên ph thu c vào nhi u y u t khác n a, nh ho t ch t, v t ch và môi tr ư ế ệ ượ ủ ự ầ ậ ế ố ụ ề ộ ữ ư ủ ạ ấ ậ ườ ng và s t ng tác gi a các y u t ự ươ ế ố ữ này v i nhau. B t kỳ có m t s bi n đ i nào trong các y u t ộ ự ế ế ố ấ ớ ổ này đ u có th làm thay đ i kh năng nhi m bênh, kh năng lây ả ễ ề ể ả ổ nhi m, đ c tính vi rút, ho c bi n đ i v t ch c a vi rút và các mô hình d ch t ổ ậ ủ ủ ễ ế ặ ộ ị . ễ

ng nh y cóc c a vi-rút A t v t ch là heo ho c chim sang ng i, thì khi đó có di n ra m t t L ch s và các b ng ch ng đã cho th y có hi n t ứ ệ ượ ử ấ ằ ị ủ ả ừ ậ ủ ặ ườ l ộ ỷ ệ ộ đ t bi n vi-rút ế ễ c v i v t ch m i. Và b ng ch ng cho th y hình nh heo là cái nhà máy s n sinh ra nh ng vi-rút A t p lai m i gi a các l n x y ra cho đ n khi nó thích nghi đ ớ ế ả ượ ủ ớ ớ ậ ứ ư ữ ữ ằ ấ ả ạ ớ loài vi-rút gi a heo-chim-ng i, và chính t “nhà máy” này mà m t đ i d ch cúm m i có th x y ra. N u gi đ nh này đúng, thì có th có các chu kỳ s n sinh các ữ ườ ừ ộ ạ ị ể ả ế ớ ả ị ể ả heo. vi rút cúm m i xu t hi n ớ ệ ở ấ

Đ t d ch cúm nghiêm tr ng ng i x y ra t i Mê-hi-cô trong tháng qua, đã lan sang M và m t s n i khác qua khách du l ch mà vi-rút cúm có ngu n g c là vi- ợ ị ọ ở ườ ả ạ ộ ố ơ ồ ố ỹ ị rút cúm H1N1, v y li u đây có ph i là m t vòng xo n chu kỳ m i c a nó không? ộ ậ ệ ớ ủ ả ắ