Vận dụng lý thuyết di động xã hội vào nghiên cứu chuyển cư - Tống Văn Chung

38 X· héi häc sè 1 (89), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi<br /> vµo nghiªn cøu chuyÓn c−<br /> <br /> Tèng V¨n Chung<br /> <br /> <br /> I. §Æt vÊn ®Ò<br /> Cïng qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt x· héi, sù t¨ng tr−ëng kinh<br /> tÕ lu«n kÌm theo sù thay ®æi d©n c−. §©y lµ mét qu¸ tr×nh mang tÝnh quy luËt. Qu¸<br /> tr×nh nµy chÞu ¶nh h−ëng cña ba nh©n tè: sinh, tö vµ di d©n. Sù di chuyÓn d©n c− lµ<br /> mét yÕu tè ®éng, nã chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu nh©n tè chi phèi kh¸c nh− nh÷ng<br /> nh©n tè kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa... g©y ra nh÷ng t¸c ®éng kh¸c nhau lªn qu¸ tr×nh<br /> nµy. §©y lµ mét hiÖn t−îng x· héi phøc t¹p. Lý do lµ ®èi víi mçi c¸ nh©n lu«n chÞu<br /> sù t¸c ®éng cña mét quy luËt sèng bÊt di bÊt dÞch cña tù nhiªn: sinh ra - b−íc ch©n<br /> vµo x· héi vµ chÕt ®i ra khái x· héi ®ã hay di chuyÓn sang x· héi kh¸c d−íi nh÷ng<br /> h×nh thøc ra ®i kh¸c nhau.<br /> Trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cã nh÷ng c¸ nh©n lu«n di chuyÓn n¬i sinh<br /> sèng, c− tró, ho¹t ®éng lao ®éng cña m×nh. Sù di chuyÓn cña nh÷ng c¸ nh©n nµy<br /> kh«ng chØ t¹o ra mÆt “®éng” cña qu¸ tr×nh d©n sè mµ nã còng ®em l¹i nh÷ng hËu qu¶<br /> kinh tÕ-x· héi nhÊt ®Þnh, cã nh÷ng hËu qu¶ ®«i khi khã l−êng tr−íc ®−îc.<br /> Sù di chuyÓn d©n c− lu«n lµ mét hiÖn t−îng x· héi mang tÝnh lÞch sö vµ lµ<br /> mét hiÖn t−îng n¶y sinh mang tÝnh phæ biÕn trong mäi x· héi. Mçi d©n téc, trong<br /> tiÕn tr×nh lÞch sö ®Òu g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh di d©n ®−îc x¸c ®Þnh. §iÒu ®ã ®óng víi<br /> mäi quèc gia mäi d©n téc. Ho¹t ®éng di chuyÓn d©n c− ®· tõng tån t¹i suèt nhiÒu thÕ<br /> kû vµ lu«n g¾n liÒn víi mét hoµn c¶nh lÞch sö nhÊt ®Þnh. Tõ xa x−a, trong mçi giai<br /> ®o¹n lÞch sö, ho¹t ®éng nµy diÔn ra víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña nã, ch¼ng h¹n nh−<br /> sù di chuyÓn d©n c− trong lÞch sö lu«n g¾n liÒn víi sù më mang bê câi, ®Êt ®ai. . ., vµ<br /> hÖ qu¶ lµ t¹o nªn nÐt ®Æc thï riªng cho mçi x· héi cô thÓ. LÞch sö ph¸t triÓn cña d©n<br /> téc ViÖt Nam còng còng chøng tá ®iÒu ®ã, nhÊt lµ ®èi víi téc ng−êi ViÖt trong vßng<br /> h¬n m−êi thÕ kû gÇn ®©y 1.<br /> NhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ sù chuyÓn c− trong trong qu¸ khø còng nh− hiÖn t¹i lµ<br /> mét nhu cÇu tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tri thøc khoa häc. Nh−ng vÊn ®Ò ®Æt ra<br /> lµ ph¶i nhËn thøc thËt ®Çy ®ñ, khoa häc vÒ qu¸ tr×nh di c− ®ang diÔn ra x· héi ViÖt<br /> Nam hiÖn ®¹i, ch¼ng h¹n nh−: “T×nh tr¹ng di c− hiÖn nay ra sao? Di d©n sÏ lµ biÕn<br /> <br /> 1<br /> Nghiªn cøu lÞch sö. Di d©n cña ng−êi ViÖt tõ thÕ kû X ®Õn gi÷a thÕ kû XIX. Phô san. ViÖn Sö häc, Trung<br /> t©m Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Quèc gia. Hµ Néi -1994.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Tèng V¨n Chung 39<br /> <br /> ®æi cÊu tróc (c¬ cÊu) d©n sè-x· héi nh− thÕ nµo? Nh÷ng g× lµ nguyªn nh©n, lµ c¸c yÕu<br /> tè, lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn... g©y t¸c ®éng, ¶nh h−ëng ®Õn sù di chuyÓn d©n c− nh− vËy?<br /> Vai trß cña qu¸ tr×nh chuyÓn c− nh− vËy ®èi víi c«ng cuéc x©y dùng, kiÕn thiÕt ®Êt<br /> n−íc vµ ph¸t triÓn mäi mÆt kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi nãi chung vµ cña tõng ®Þa<br /> ph−¬ng cô thÓ nãi riªng? HËu qu¶ cña nã cã ¶nh h−ëng g× ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ -<br /> x· héi - v¨n hãa cña tïng vïng, tõng d©n téc? Cã sù thay ®æi g× vÒ lèi sèng cña hä<br /> trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng sèng míi? Nh÷ng mèi quan hÖ x· héi míi ®−îc ®Þnh<br /> h×nh nh− thÕ nµo? HËu qu¶ m«i tr−êng n¬i hä míi chuyÓn ®Õn ra sao? Sù lan truyÒn<br /> v¨n hãa, lèi sèng còng nh− sù “giao thoa” v¨n hãa gi÷a nh÷ng nhãm x· héi “®i”, “®Õn"<br /> nh− thÕ nµo? v.v. vµ v.v.”. Hµng lo¹t c©u hái ®−îc ®Æt ra khi quan t©m nghiªn cøu<br /> hiÖn t−îng x· héi nãng báng vµ bøc xóc nµy.<br /> Trong nh÷ng n¨m b¾t ®Çu cña thêi kú ®æi míi trë l¹i ®©y, ë ViÖt Nam sù di<br /> chuyÓn d©n c− ®ang diÔn ra m¹nh mÏ. Nh÷ng nghiªn cøu c«ng bè gÇn ®©y cho thÊy<br /> chuyÓn c− trong n«ng th«n lµ mét hiÖn t−îng tÊt yÕu. Ch¼ng h¹n, “LÊy §¾c-L¾c lµm<br /> vÝ dô, trong nh÷ng n¨m 1976-1981 chØ cã kho¶ng 15 ngµn d©n di c− tù do ®Õn tØnh<br /> nµy, nh−ng thêi kú 1986-1990 t¨ng lªn ®Õn con sè 92 ngh×n ng−êi, n¨m 1991-1995 cã<br /> 167 ngh×n, riªng n¨m 1996 ®· cã kho¶ng 30000 ng−êi ; vµ n¨m 1997, t¹m thêi l¾ng<br /> xuèng, cã kho¶ng 8 ngµn... do cã chØ thÞ 267/CP, 268/CP vµ c«ng ®iÖn 1157/§P1 ngµy<br /> 14/4/1997 cña ChÝnh phñ vÒ b¶o vÖ rõng, kiªn quyÕt xö lý d©n di c− tù do vµ b¶o vÖ<br /> rõng2. Theo nghiªn cøu cña TS §Æng Nguyªn Anh cho thÊy dßng di c− ®Õn §¾c-L¾c<br /> trong nh÷ng n¨m 1986-1990 cã 18338 hé víi 91658 khÈu, th× nh÷ng n¨m 1991-1995<br /> cã 35580 hé víi 166227 khÈu, chØ riªng n¨m 1996 cã 6081 hé (víi 29577 khÈu) di<br /> chuyÓn ®Õn tØnh nµy. Nh÷ng con sè nµy cho thÊy tÝnh bøc thiÕt còng nh− quy m« gia<br /> t¨ng cña qu¸ tr×nh chuyÓn c− ë n«ng th«n trong thêi kú ®æi míi3.<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra lµ cÇn xem di chuyÓn d©n c− nh− hiÖn t−îng kh¸ch quan<br /> nh− nh÷ng hiÖn t−îng x· héi kh¸c ®· vµ ®ang n¶y sinh cÇn ®−îc t×m hiÓu, nghiªn<br /> cøu mét c¸ch khoa häc, nh»m x¸c ®Þnh ®óng nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy luËt x· héi<br /> t¸c ®éng, chi phèi nã. Tõ ®ã cã sù nhËn thøc ®óng vÒ hiÖn t−îng x· héi nµy vµ ®Ò ra<br /> nh÷ng chÝnh s¸ch, nh÷ng gi¶i ph¸p x· héi ®óng ®¾n ®iÒu tiÕt chÝnh qu¸ tr×nh chuyÓn<br /> c− sao cho hîp lý, phï hîp víi tiÕn tr×nh x©y dùng, ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi trong<br /> qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc, còng nh− qu¸ tr×nh hoµ nhËp vµo<br /> khu vùc vµ quèc tÕ hiÖn nay.<br /> Nghiªn cøu sù chuyÓn c− lµ cÇn thiÕt, lý do lµ hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh nµy<br /> kh«ng nh÷ng chØ dõng ë khÝa c¹nh x· héi, mµ nh÷ng hËu qu¶ do chÝnh qu¸ tr×nh<br /> chuyÓn c− ®−a l¹i, ch¼ng h¹n nh− sù khai ph¸ ®Êt ®ai vµ kÌm theo ®ã lµ nh÷ng vÊn<br /> ®Ò vÒ m«i tr−êng sinh th¸i. LÊy §¾c-L¾c lµm thÝ dô, ®Õn n¨m 1999 §¾c-L¾c chØ cßn<br /> 65% rõng (kho¶ng h¬n 1,2 triÖu ha), do dßng chuyÓn c− ®Õn §¾c L¾c diÔn ra m¹nh<br /> <br /> <br /> 2<br /> NguyÔn L−¬ng Trµo. Di d©n trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y - thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p. B¸o c¸o khoa häc t¹i Héi<br /> nghÞ chÝnh s¸ch di d©n tù ph¸t. Thµnh phè Hå ChÝ Minh, ngµy 6 - 7 th¸ng 7 n¨m 1998.<br /> 3<br /> §Æng Nguyªn Anh. Nh÷ng m« h×nh di c− vµ ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖt Nam. B¸o c¸o khoa häc No 0603 t¹i<br /> Héi nghÞ chÝnh s¸ch di d©n tù ph¸t. Thµnh phè Hå ChÝ Minh, ngµy 6 - 7 th¸ng 7 n¨m 1998.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 40 VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo nghiªn cøu chuyÓn c−<br /> <br /> mÏ. Trong vßng 20 n¨m diÖn tÝch trång cµ-phª ë tØnh nµy t¨ng lªn trªn 10 lÇn (n¨m<br /> 1975: 14 ngh×n ha; n¨m 1995: 172 ngh×n ha). Uíc tÝnh mçi n¨m §¾c-L¾c cã kho¶ng<br /> 5000-10000 ha rõng bÞ xo¸ sæ4.<br /> Mét lý do kh¸c còng cÇn xem xÐt vÊn ®Ò chuyÓn c− ë chç trong qu¸ tr×nh di<br /> chuyÓn, ng−êi di c− sÏ di chuyÓn ®Õn ®©u ®Ó sinh sèng, nh÷ng nh©n tè nµo t¸c ®éng<br /> l«i kÐo hä ra khái m¶nh ®Êt quª h−¬ng, “n¬i ch«n rau, c¾t rèn cña hä”. §iÒu cÇn<br /> nghiªn cøu xem xÐt s©u s¾c thªm ë ®©y lµ nhËn thøc truyÒn thèng vÒ n¬i c− tró cña<br /> nh÷ng ng−êi trong dßng di c− nµy ®· thay ®æi nh− thÕ nµo? Ph¶i ch¨ng ®èi víi hä,<br /> quª h−¬ng b¶n qu¸n kh«ng cßn ý nghÜa nÆng nÒ nh− nh÷ng ng−êi ng−êi cßn ë l¹i?<br /> Ph¶i ch¨ng c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®· lµm cho hä thay ®æi nh÷ng quan niÖm<br /> truyÒn thèng kiÓu nh− vËy?<br /> Mét lý do kh¸c còng cÇn ®−îc ®Æt ra trong nghiªn cøu vÒ di chuyÓn d©n c−<br /> hiÖn nay ®ã lµ nh÷ng yÕu tè kinh tÕ trong ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt cua nh÷ng<br /> ng−êi di c−. Tõ nh÷ng n¨m 1990 cho ®Õn nay, ®Êt n−íc ta chuyÓn dÇn tõng b−íc<br /> sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, nh÷ng gi¸ trÞ x· héi còng ®· Ýt nhiÒu thay ®æi tÇm ¶nh<br /> h−ëng cña nã. Bªn c¹nh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cßn l−u gi÷ trong lßng x· héi, cã<br /> nh÷ng gi¸ trÞ x· héi míi ®ang “lªn ng«i”, g©y kh«ng Ýt nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng<br /> ®Õn hµnh vi, sù lùa chän cña c¸c c¸ nh©n trong x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i. HÖ<br /> nh÷ng gi¸ trÞ míi cò ®an xen, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ “träng sang, träng<br /> giµu, trong vËt chÊt, träng v¨n minh, hiÖn ®¹i...”5. §iÒu nµy cho thÊy nh÷ng nh©n tè<br /> kinh tÕ sÏ gãp phÇn kh«ng nhá ¶nh h−ëng ®Õn sù lùa chän lý do ®Ó di c−. V× vËy, viÖc<br /> nghiªn cøu nh÷ng nh©n tè kinh tÕ - x· héi g©y t¸c ®éng, ¶nh h−ëng ®Õn di chuyÓn<br /> d©n c− lµ cÇn thiÕt, bëi v× nh÷ng nh©n tè nµy sÏ t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ x· héi (vµ còng<br /> lµ nh÷ng tÝnh quy luËt x· héi) t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc, hµnh vi cña c¸c thµnh viªn<br /> trong x· héi ViÖt Nam. Ch¼ng h¹n nh− ®Êt ®ai canh t¸c, thu nhËp, viÖc lµm v.v., vµ<br /> c¶ nh÷ng c¬ héi n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh tÕ ®Òu lµ nh÷ng nh©n tè t¸c<br /> ®éng ®Õn quyÕt ®Þnh ra ®i, sù lùa chän n¬i di chuyÓn ®Õn cña nh÷ng ng−êi di c−. Vµ<br /> tù nã, nh÷ng yÕu tè nµy lµ nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ lµm n¶y sinh vµ thóc ®Èy<br /> dßng di c− hiÖn ®¹i. ViÖc chØ ra ®−îc tÇm ¶nh h−ëng cña chóng còng lµ mét trong<br /> nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®Ò cËp nghiªn cøu.<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ®Ó nghiªn cøu vÒ chuyÓn c− cÇn vËn dông lý thuyÕt x· héi<br /> häc nµo ®Ó lµm s¸ng tá néi dung, b¶n chÊt còng nh− nh÷ng yÕu tè nµo t¸c ®éng ®Õn<br /> qu¸ tr×nh ®ã trong ®iÒu kiÖn më cöa nÒn kinh tÕ ë n−íc ta hiÖn nay, vµ sù chuyÓn ®æi<br /> n¬i c− tró còng nh− n¬i t×m ®−îc viÖc lµ cña ng−êi d©n n«ng th«n trong thêi kú c«ng<br /> nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. D−íi ®©y lµ mét sù thö nghiÖm vËn dông lý<br /> thuyÕt di ®éng x· héi vµ viÖc nghiªn cøu chuyÓn c−.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> TriÖu Xu©n. Rõng xanh §¾c-L¾c b©y giê ra sao. B¸o §Çu t−, ngµy 15 th¸ng 10 n¨m 1998; tr 12.<br /> 5<br /> T« Duy Hîp. Thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi trong thêi kú ®æi míi. T¹p chÝ X· héi häc sè<br /> 1/1995.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Tèng V¨n Chung 41<br /> <br /> <br /> II. MÊy vÊn ®Ò lý luËn vÒ di ®éng x· héi<br /> 2.1. Kh¸i niÖm chung vÒ ®Þa vÞ x· héi vµ di ®éng x· héi<br /> §Þa vÞ (status) x· héi cña mçi chñ thÓ hµnh ®éng ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ “sù x¸c<br /> ®Þnh vÞ trÝ x· héi trong mét c¬ cÊu x· héi” 6, thùc chÊt ®ã lµ sù thÈm ®Þnh cña x· héi<br /> dµnh cho mét vÞ trÝ trong hÖ thèng x· héi. Sù chuyÓn ®æi ®Þa vÞ x· héi c− tró cña hä<br /> t¹o ra vµ lµ sù biÓu hiÖn cña qu¸ tr×nh thay ®æi ®Þa vÞ c− tró-x· héi, vµ ®iÒu ®ã cho<br /> thÊy sù di ®éng x· héi cña chñ thÓ hµnh ®éng ®ã.<br /> Tr−íc hÕt cÇn hiÓu mçi c¸ nh©n, nhãm x· héi ®Òu chiÕm gi÷ mét vÞ trÝ nhÊt<br /> ®Þnh trong hÖ thèng x· héi. Khi ®ã, ®Þa vÞ (status) lµ kh¸i niÖm chØ mét vÞ trÝ x· héi<br /> trong mét hÖ thèng ®ã mang tÝnh æn ®Þnh, g¾n liÒn víi mét sù mong ®îi ®Æc thï,<br /> nh÷ng quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm 7.<br /> ë mçi x· héi cã mét hÖ thèng nh÷ng ®Þa vÞ kh¸c nhau, ®−îc xem nh− lµ<br /> “m¹ng c¸c ®Þa vÞ”8, vµ mçi chñ thÓ ®Òu cã ®−îc mét ®Þa vÞ x· héi trong t−¬ng quan víi<br /> chñ thÓ kh¸c.<br /> Khi nghiªn cøu vÒ ®Þa vÞ x· héi, J. Fichter ®· chØ ra nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh<br /> ®Þa vÞ x· héi bao gåm: dßng dâi, cña c¶i (d−íi h×nh thøc nµy hay h×nh thøc kh¸c), lîi<br /> Ých cña mét chøc vô, tr×nh ®é häc vÊn, t«n gi¸o, c¸c ®Æc tr−ng c¸ nh©n nh− giíi tÝnh,<br /> tuæi...9, kÓ c¶ “c¬ héi cuéc sèng”, còng nh− kh¶ n¨ng cña c¸ nh©n n¾m b¾t c¬ héi ®ã,<br /> ®iÒu mµ M. Weber lu«n nhÊn m¹nh.<br /> Theo quan niÖm cña T.Parsons, hÖ thèng x· héi nh− lµ mét hÖ thèng c¸c c¸<br /> nh©n t−¬ng t¸c víi nhau trong mét hoµn c¶nh mµ Ýt nhÊt cÇn cã yÕu tè vËt chÊt hoÆc<br /> m«i tr−êng, nh÷ng chñ thÓ hµnh ®éng (actors) ®−îc khuyÕn khÝch theo xu h−íng<br /> tho¶ m·n. Mèi quan hÖ gi÷a hä vµ víi hoµn c¶nh cña hä ®−îc x¸c ®Þnh trong mét hÖ<br /> thèng c¸c biÓu tr−ng ®−îc cÊu tróc vµ cïng chia sÎ vÒ mÆt v¨n hãa”10. ¤ng ®· ®−a ra<br /> quan niÖm cña m×nh vÒ phøc hîp (complex) ®Þa vÞ-vai trß víi t− c¸ch lµ sù thèng<br /> nhÊt nÒn t¶ng cña hÖ thèng x· héi11. “§Þa vÞ g¸n cho mét vÞ trÝ cÊu tróc trong hÖ<br /> thèng x· héi, vµ vai trß, theo «ng, lµ c¸i mµ ng−êi hµnh ®éng (actor) ph¶i lµm ë trong<br /> vÞ trÝ ®ã trong quan hÖ víi nh÷ng ng−êi hµnh ®éng kh¸c n»m trong mèi liªn kÕt<br /> (context) vµ cã tÇm quan träng vÒ chøc n¨ng ®èi víi hÖ thèng12. Nh− thÕ, sù ph©n<br /> tÇng (stratification) c¸c ®Þa vÞ x· héi - vai trß x· héi lµm thµnh cÊu tróc cña x· héi,<br /> <br /> 6<br /> Linton, R. The Study of Man. New York: Appleton-Century, 1936.<br /> 7<br /> David Jary and Julia Jary. Happer Collins Dictionary.of Sociology. New York, 1991.<br /> 8<br /> Smelser N. The Sociology. New Jersey, 1988.<br /> 9<br /> J. H Fichte. NhËp m«n x· héi häc. B¶n dÞch cña TrÇn Xu©n §Ünh. Nxb HiÖn ®¹i th− x·, Sµi Gßn, 1973.<br /> 10<br /> Talcott Pasons. The Social System. The Free Press, NewYork, 1964, pp. 5-6. ¤ng viÕt :”A social system<br /> consists in a pluruality of individual actors interacting with each other in situation which has least a<br /> physical or environmenttal aspect, actors who are motivated in terms of tendency to the “optimization of<br /> gratificatin” and whose relation to their situations, including each other, is defined and mediated in terms of<br /> a system of culturally structrured and shared symbols”.<br /> 11<br /> Talcott Pasons. The social System. The Free Press, NewYork, 1964, p. 25. George Ritzer. Modern<br /> sociological theory. 4-ed, The McGraw-Hill Companies, 1996, p.103.<br /> 12<br /> T. Parsons The social System. The Free Press, NewYork, 1964, p. 25.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 42 VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo nghiªn cøu chuyÓn c−<br /> <br /> vµ nhê ®ã cã ®−îc sù di ®éng x· héi gi÷a c¸c tÇng líp x· héi.<br /> 2.2. Sù ph©n tÇng x· héi<br /> Sù thay ®æi nµy ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ mét sù di ®éng x· héi. C¸c nhµ x· héi häc<br /> coi “sù di ®éng x· héi lµ sù vËn ®éng cña c¸ nh©n, ®«i khi lµ nhãm x· héi, gi÷a nh÷ng vÞ<br /> trÝ trong hÖ thèng tÇng líp x· héi trong néi bé x· héi13, “… ®−îc cÊu tróc theo mét c¸ch<br /> mµ tÇng líp nµo ®ã cã quyÒn lùc vµ cã tiÒn th−ëng h¬n nh÷ng ng−êi kh¸c”14.<br /> Sù ph©n hãa c¸c thµnh viªn x· héi vµo nh÷ng tÇng líp x· héi kh¸c nhau ®−îc<br /> gäi lµ sù ph©n tÇng x· héi, “cã nghÜa lµ sù bÊt b×nh ®¼ng x· héi t−¬ng ®èi bÒn v÷ng<br /> hay ®−îc thiÕt chÕ hãa (instutionalized) vµ ®ã lµ mét hÖ thèng c¸c quan hÖ qua l¹i<br /> quyÕt ®Þnh ai ®−îc phÐp nhËn c¸i g× vµ t¹i sao l¹i nh− vËy. Sù thiÕt chÕ hãa ë ®©y cã<br /> nghÜa lµ hÖ thèng c¸c tÇng líp ®−îc x¸c lËp”. ë ®©y di ®éng x· héi ®−îc x¸c ®Þnh nh−<br /> lµ sù vËn ®éng cña c¸ nh©n hay nhãm trong hÖ thèng giai cÊp x· héi15. NÕu xÐt vÒ<br /> b¶n chÊt lµ sù thay ®æi ®Þa vÞ c¸ nh©n trong hÖ thèng gi÷a c¸c tÇng líp x· héi.<br /> VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ kh¸i niÖm tÇng líp x· héi, nã chØ mét nhãm x· héi ®Æc<br /> thï trong ®ã c¸c thµnh viªn cña nã cã ®Þa vÞ x· héi ngang b»ng nhau hay t−¬ng ®èi<br /> gièng nhau theo mét tiÕu chÝ nhÊt ®Þnh. C¸c nhãm x· héi nµy kh«ng bao qu¸t c¸c<br /> dÊu hiÖu cña giai cÊp x· héi, nh−ng lu«n n»m trong mèi liªn hÖ víi cÊu tróc giai cÊp<br /> x· héi”16. VÝ dô nh− trong x· héi cã nh÷ng vÞ trÝ cña c¸c giai cÊp x· héi kh¸c nhau t¹o<br /> ra c¸c tÇng líp kh¸c nhau vÒ së h÷u, vµ trong mét h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi ®Òu cã<br /> nh÷ng giai cÊp x· héi cã mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh vÒ mÆt lÞch sö víi mét sø mÖnh nhÊt<br /> ®Þnh; hay mét hÖ thèng vÞ trÝ vÒ nghÒ nghiÖp, viÖc lµm t¹o ra c¸c tÇng líp x· héi kh¸c<br /> nhau trong c¬ cÊu nghÒ nghiÖp, theo tÝnh chÊt cña lao ®éng t¹o thµnh tÇng líp x· héi<br /> lao ®éng ch©n tay, lao ®éng trÝ ãc, lao ®éng kü thuËt, v.v...<br /> Tªn tuæi c¸c häc gi¶ nghiªn cøu vÒ ph©n tÇng x· héi Mü g¾n liÒn víi c¸c c«ng<br /> tr×nh cña W. Moore, K. Davis, B. Baber, S. Lipets, T. Parsons, P. Sorokin, W. Worner,<br /> S. Kerbo, v.v... VÝ dô nh− W. Worner ®· ®−a ra m« h×nh ph©n cÊp x· héi sau ®©y: tÇng<br /> líp th−îng l−u cao, tÇng líp th−îng l−u thÊp, tÇng líp trung l−u cao, tÇng líp trung,<br /> tÇng líp trung l−u thÊp, tÇng líp h¹ l−u cao, tÇng líp h¹ vµ h¹ l−u thÊp. ë «ng, ph©n<br /> tÇng lu«n g¾n trËt tù thø bËc cña nã víi bÊt b×nh ®¼ng (xem s¬ ®å).<br /> Sù ph©n hãa c¸c thµnh viªn x· héi vµo nh÷ng tÇng líp x· héi kh¸c nhau ®−îc<br /> gäi lµ sù ph©n tÇng x· héi, “cã nghÜa lµ sù bÊt b×nh ®¼ng x· héi t−¬ng ®èi bÒn v÷ng<br /> hay ®−îc thiÕt chÕ hãa (instutionalized) vµ ®ã lµ mét hÖ thèng c¸c quan hÖ qua l¹i<br /> quyÕt ®Þnh ai ®−îc phÐp nhËn c¸i g× vµ t¹i sao l¹i nh− vËy. Sù thiÕt chÕ hãa ë ®©y cã<br /> nghÜa lµ hÖ thèng c¸c tÇng líp ®−îc x¸c lËp”. ë ®©y di ®éng x· héi ®−îc x¸c ®Þnh nh−<br /> <br /> <br /> 13<br /> David Jary and Julia Jary. Happer Collins Dictionary.of Sociology. New York, 1991.<br /> 14<br /> Tony Bilton vµ céng sù. NhËp m«n x· héi häc. B¶ dÞch cña Ph¹m Thñy Ba, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi -<br /> 1993, tr. 86.<br /> 15<br /> Harold R. Kerbo. Social Stratification and Inequality. Class Conflict in Historical and Comparative<br /> Perspective. Mc Graw-Hill Com. Inc. New Yor, 1991.<br /> 16<br /> Tõ ®iÓn x· héi häc rót gän. Nxb T− t−ëng. Matxc¬va, 1988, tr. 306-307. TiÕng Nga.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Tèng V¨n Chung 43<br /> <br /> lµ sù vËn ®éng cña c¸ nh©n hay nhãm trong hÖ thèng giai cÊp x· héi17. NÕu xÐt vÒ<br /> b¶n chÊt lµ sù thay ®æi ®Þa vÞ c¸ nh©n trong hÖ thèng gi÷a c¸c tÇng líp x· héi.<br /> <br /> Th−îng l−u cao<br /> <br /> Th−îng l−u thÊp<br /> <br /> Trung l−u cao<br /> <br /> Trung l−u<br /> Trung l−u thÊp<br /> <br /> H¹ l−u cao<br /> <br /> H¹ l−u<br /> <br /> H¹ l−u thÊp<br /> <br /> <br /> Theo lý thuyÕt x· héi häc vÒ di ®éng x· héi, th× kh¸i niÖm di ®éng x· héi<br /> (social mobility) cã thÓ ®−îc xem xÐt nh− lµ sù thay ®æi bëi mét nhãm x· hé,i trong<br /> mét c¸ nh©n vÒ ®Þa vÞ x· héi, trong mét c¬ cÊu x· héi cña mét x· héi. NghÜa lµ tõ<br /> nh÷ng lîi thÕ kh¸c biÖt cã ®−îc cña c¸c thµnh viªn, vµ nã diÔn ra theo bèi c¶nh kh¸c<br /> nhau, d−íi nh÷ng d¹ng kh¸c nhau.<br /> Néi dung cña di ®éng x· héi bao gåm c¸c vÊn ®Ò vÒ c−êng ®é, khèi l−îng,<br /> ph−¬ng h−íng, ph−¬ng ph¸p, sù æn ®Þnh c¸c xu h−íng chuyÓn dÞch, nh÷ng thay ®æi<br /> vÒ c¬ cÊu x· héi vµ c¸c mèi liªn hÖ cña nã víi nh÷ng biÕn ®æi trong c¸c lÜnh vùc kinh<br /> tÕ chÝnh trÞ, v¨n hãa - x· héi vµ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi kh¸c.<br /> TÝnh di ®éng nhãm g¾n liÒn víi nh÷ng thay ®æi s©u s¾c... Nh÷ng sù chuyÓn<br /> dÞch cña c¸c nhãm theo nÊc thang ph©n cÊp còng lµm cho c¬ cÊu ph©n tÇng thay ®æi.<br /> Nh÷ng chuyÓn dÞch theo nh÷ng chiÒu h−íng lªn cao hoÆc xuèng thÊp, cã thÓ mang<br /> tÝnh t¹m thêi hay kiªn ®Þnh18.<br /> Di ®éng ngang chØ sù thay ®æi ®Þa vÞ cña c¸ nh©n hay nhãm x· héi trong cïng<br /> mét tÇng líp x· héi. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ trong sù dÞch chuyÓn ®Þa vÞ viÖc lµm. §ã<br /> chÝnh “lµ sù chuyÓn dÞch tõ mét vÞ trÝ nµy tíi mét vÞ trÝ kh¸c trong cïng mét h¹ng<br /> t−¬ng øng trong cÊu tróc nghÒ nghiÖp”19.<br /> Di ®éng däc lµ kh¸i niÖm chØ sù thay ®æi ®Þa vÞ x· héi cña c¸ nh©n hay nhãm<br /> x· héi tõ ®Þa vÞ x· héi thÊp lªn tÇng líp cã ®Þa vÞ x· héi cao trong hÖ thèng x· héi<br /> (th¨ng tiÕn x· héi) hay ng−îc l¹i, tõ tÇng líp cã ®Þa vÞ x· héi cao sang tÇng líp x· héi<br /> <br /> 17<br /> Harold R. Kerbo. Social Stratification and Inequality. Class Conflict in Historical and Comparative<br /> Perspective. Mc Graw-Hill Com. Inc. New Yor, 1991.<br /> 18<br /> E.A Capitonov. X· héi häc thÕ kû XX -LÞch sö vµ c«ng nghÖ. Ng−êi dÞch: NguyÔn Quý Thanh. Nxb §¹i<br /> häc Quèc gia Hµ Néi, 2000, tr. 105.<br /> 19<br /> Sorokin Pitirim. Social and cultural mobility. New York, 1959: Free Press, p. 7.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 44 VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo nghiªn cøu chuyÓn c−<br /> <br /> cã ®Þa vÞ x· héi thÊp (suy gi¶m x· héi). Hay nãi c¸ch kh¸c, di ®éng däc (vertical social<br /> mobility)... lµ sù chuyÓn dÞch tõ mét vÞ trÝ x· héi nµy sang vÞ trÝ x· héi kh¸c thuéc<br /> thø h¹ng (rank) cao h¬n hay thÊp h¬n.<br /> Khi nghiªn cøu, xem xÐt nh÷ng thay ®æi vÒ ®Þa vÞ x· héi - nghÒ nghiÖp cña c¸<br /> nh©n hay nhãm x· héi cho thÊy nh÷ng nghÒ nghiÖp, viÖc lµm mµ hä tr¶i qua trong nh÷ng<br /> giai ®o¹n nhÊt ®Þnh biÓu ®¹t sù di ®éng gi÷a c¸c thÕ hÖ (intergeneratonal mobility) cña hä,<br /> nghÜa lµ sù thay ®æi ®Þa vÞ x· héi cña con c¸i hä so víi chÝnh b¶n th©n hä.<br /> Trong dßng di chuyÓn hiÖn nay cña c¸c c¸ nh©n, nhãm x· héi sÏ cã nh÷ng c¸<br /> nh©n lu«n thay ®æi nghÒ nghiÖp, viÖc lµm. Vµ sau mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, cã<br /> thÓ so s¸nh sù thay ®æi ®Þa vÞ x· héi - nghÒ nghiÖp cña hä. Nhê so s¸nh nh− thÕ cho<br /> thÊy mét kiÓu di ®éng kh¸c - di ®éng néi thÕ hÖ (intragenerational mobility).<br /> <br /> M« h×nh di ®éng cÊu tróc<br /> <br /> <br /> CÊu tróc nghÒ nghiÖp, 1<br /> viÖc lµm Di ®éng trong<br /> c¸c tÇng líp<br /> nghÒ nghiÖp<br /> mµ chóng cã<br /> thÓ thay ®æi, vÝ<br /> 2 dô nh− chuyÓn<br /> C¸c thiÕt chÕ gi¸o dôc nghÒ<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 2.3. C¸c quan ®iÓm vÒ di ®éng x· héi trong x· héi häc<br /> Trong c¸c c«ng tr×nh vÒ di ®éng x· héi, hÇu hÕt c¸c t¸c gi¶ ®Òu g¾n nã víi viÖc<br /> nghiªn cøu vÒ giai cÊp x· héi vµ ph©n tÇng x· héi. Lý do lµ trong x· héi, mçi c¸ nh©n<br /> hay nhãm x· héi ®Òu cã nh÷ng ®Þa vÞ kh¸c nhau trong hÖ thèng x· héi. §Ó cã thÓ lý<br /> gi¶i ®−îc sù di ®éng x· héi, viÖc chØ ra c¸c tÇng líp x· héi ®ang hiÖn diÖn mét c¸ch<br /> kh¸ch quan lµ cÇn thiÕt.<br /> 2.3.1. Quan niÖm cña C. M¸c vÒ sù di ®éng x· héi<br /> M¸c ®· chØ ra r»ng, trong sù tån t¹i cña chÕ ®é së h÷u t− nh©n vµ sù ph©n<br /> phèi kh«ng ®ång ®Òu cña c¶i vËt chÊt ®· dÉn tíi sù ph©n hãa x· héi theo chiÒu däct¹o<br /> ra c¸c giai cÊp x· héi ®èi lËp nhau: giai cÊp bãc lét vµ giai cÊp bÞ bãc lét. T−¬ng øng<br /> víi nã lµ nh÷ng kiÓu bÊt b×nh ®¼ng x· héi kh¸c nhau. Trong x· héi t− b¶n, cña c¶i<br /> tËp trung vµo trong tay mét sè Ýt ng−êi vµ nh÷ng ng−êi tham gia lao ®éng s¶n xuÊt<br /> t¹o ra cña c¶i bÞ bÇn cïng hãa (giai cÊp v« s¶n) t¹o tµnh nh÷ng giai cÊp x· héi, vµ hä<br /> cã nh÷ng ®Þa vÞ x· héi kh¸c nhau. Vµ ®Êu tranh giai cÊp lµ tÊt yÕu nh»m xo¸ bá bÊt<br /> b×nh ®¼ng nµy ®Ó thiÕt lËp c«ng b»ng x· héi nh»m tho¶ m·n nhu cÇu cuéc sèng vµ sù<br /> ph¸t triÓn toµn diÖn hµi hoµ cña mçi c¸ thÓ, kh«ng lÖ thuéc vµo bÊt kú sù kh¸c biÖt<br /> nµo. C. M¸c ®· x©y dùng m« h×nh ph©n hãa tÇng líp x· héi trong tiÕn tr×nh vËn ®éng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Tèng V¨n Chung 45<br /> <br /> cña x· héi t− b¶n: trong x· héi t− b¶n cã giai cÊp t− s¶n, giai cÊp “gi÷a” (hay giai cÊp<br /> trung gian) bao gåm trÝ thøc, tiÓu t− s¶n, vµ cùc kia ®èi lËp lµ giai cÊp c«ng nh©n.<br /> Tiªu chÝ xem xÐt cña C. M¸c ë ®©y lµ møc ®é së h÷u ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt. Trong qu¸<br /> tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x· héi t− b¶n hÕt "n¨ng lùc cña nã" hay ®Õn "tËn lç<br /> ch©n l«ng cña nã", giai cÊp gi÷a bÞ ph©n hãa thµnh hai giai cÊp chñ yÕu cña x· héi.<br /> 2.3.2. Quan ®iÓm cña M. Weber vÒ di ®éng x· héi<br /> Trong c«ng tr×nh “giai cÊp, ®Þa vÞ, ®¶ng” M. Weber cho r»ng di ®éng x· héi lµ<br /> sù thay ®æi ®Þa vÞ cña c¸ nh©n hay nhãm gi÷a c¸c giai cÊp x· héi víi t− c¸ch lµ c¸c<br /> nhãm x· héi cã sù ph©n biÖt vÒ cÊp ®é (categories) hoÆc lµ nhãm c¸ nh©n trong kh¶<br /> n¨ng t×m kiÕm hµng hãa, ®¹t ®−îc nh÷ng vÞ trÝ trong cuéc ®êi vµ ®¹t ®−îc sù tho¶<br /> m·n. Theo «ng giai cÊp cã nghÜa lµ “toµn bé c¸c c¸ nh©n gièng nhau trong mét t×nh<br /> huèng giai cÊp. “Giai cÊp x· héi”, theo M. Weber, lµ “tæng thÓ (totality) nh÷ng t×nh<br /> huèng giai cÊp ®−îc x¸c ®Þnh bëi h×nh huèng trong ®ã “sù di ®éng c¸ nh©n hay thÕ hÖ<br /> lµ dÔ dµng vµ x¶y ra mét c¸ch ®éc ®¸o (typically)”20.<br /> Nh− vËy, vÒ b¶n chÊt, sù di ®éng x· héi theo M. Weber lµ sù chuyÓn dÞch c¸n<br /> nh©n hay mét nhãm x· héi trong hÖ thèng x· héi, ë ®ã, mçi c¸ nh©n ®Òu giµnh ®−îc<br /> mét ®Þa vÞ x· héi nhÊt ®Þnh trong ®êi sèng ho¹t ®éng cña m×nh. Kh¸c «ng, “nhiÒu nhµ<br /> x· héi häc ®· cho r»ng ®Þa vÞ x· héi do c¸ nh©n giµnh ®−îc b»ng thµnh tùu c¸ nh©n<br /> h¬n lµ dßng dâi - Ýt ra lµ ®èi víi d©n chóng. Hä nãi, bÊt b×nh ®¼ng g¾n liÒn víi ®Þa<br /> vÞ...”, “... r»ng c¸c ®Þa vÞ c¸ nh©n kh«ng ®−îc th−ëng ®Òu nhau...”.<br /> M. Weber ph©n tÝch quyÒn lùc kinh tÕ cã thÓ cã ®−îc tõ sù chiÕm h÷u quyÒn<br /> lùc dùa trªn c¸c nÒn t¶ng kh¸c. §Þa vÞ x· héi (hay uy tÝn x· héi) cã thÓ xuÊt ph¸t tõ<br /> quyÒn lùc kinh tÕ, nh−ng theo «ng kh«ng ph¶i lµ mét tÊt yÕu. M. Weber nhÊn m¹nh<br /> tÇm quan träng cña thÞ tr−êng nh− lµ mét c¬ së kinh tÕ cho mét tÇng líp x· héi nµo<br /> ®ã h¬n lµ tµi s¶n mµ tÇng líp ®ã cã. ë «ng, c¬ may nµy còng chØ lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn<br /> thuËn lîi do hoµn c¶nh x· héi kh¸ch quan ®em l¹i. Vµ «ng ®Ò cao yÕu tè ngÉu nhiªn<br /> nµy. Theo «ng, nguyªn nh©n ®Çu tiªn cña bÊt b×nh ®¼ng x· héi lµ kh¶ n¨ng chiÕm<br /> lÜnh thÞ tr−êng, tøc lµ nhê vµo b¶n lÜnh riªng cña m×nh, c¸ nh©n x· héi cã thÓ chiÕm<br /> lÜnh ®−îc tay nghÒ hay mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cho phÐp c¸ nh©n ®ã cã thÓ ho¹t ®éng<br /> tù do trong m«i tr−êng x· héi, cã thÓ b¸n ®−îc søc lao ®éng cña m×nh trong thÞ<br /> tr−êng. "Theo nghÜa ®ã, hoµn c¶nh giai cÊp, xÐt ®Õn cïng lµ t×nh huèng thÞ tr−êng<br /> (market situation)"21.<br /> 2.3.3. Quan ®iÓm cña Kingsley Davis vµ Wibert Moore<br /> N¨m 1945, ng−êi ®Æt nÒn mãng vµ ph¸t triÓn thuyÕt nµy lµ Kingsley Davis vµ<br /> Wibert. Theo hai «ng, trong c¬ cÊu x· héi lu«n cã sù ph©n tÇng x· héi. Bëi, thø nhÊt,<br /> cã mét sè vÞ trÝ x· héi quan träng h¬n nh÷ng vÞ trÝ kh¸c, ®ßi hái nh÷ng c¸ nh©n cã tµi<br /> n¨ng, tr×nh ®é, kü n¨ng ®Æc biÖt chiÕm gi÷; thø hai, chØ cã mét sè nhá tµi n¨ng cã kh¶<br /> n¨ng ®Ó x· héi tuyÓn lùa ®−a vµo vÞ trÝ ®ã; thø ba, ®èi víi nh÷ng ng−êi cã tµi n¨ng<br /> <br /> 20<br /> David Jary and Julia Jary. Happer Collins Dictionary.of Sociology. New York, 1991, pp. 45-46.<br /> 21<br /> Heller C. Structured social inequality. The Macmillan Com. London 4th,1970, p. 25. Xem: Lewis A.<br /> Coser. Master of Sociological Thought. Hacourt Brace Jovanovich , Inc. New York, pp. 228-230.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 46 VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo nghiªn cøu chuyÓn c−<br /> <br /> nh− vËy cÇn ph¶i tËn dông hä b»ng nh÷ng phÇn th−ëng vµ tr¶ c«ng xøng ®¸ng, trao<br /> cho hä quyÒn lùc, nhµ cöa, v.v...; thø t−, di ®éng cã chøc n¨ng tÝch cùc gióp cho x· héi<br /> t×m ra nh÷ng ng−êi cã tµi n¨ng, gióp cho x· héi thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng quan<br /> träng; thø n¨m, x· héi cã nhiÒu sù di ®éng x· héi lµ mét x· héi më; vµ cuèi cïng, hai<br /> «ng cho r»ng di ®éng x· héi lµm cho x· héi æn ®Þnh22. Sùu vËn ®éng cña c¸c c¸ nh©n<br /> ®¹t ®Õn vÞ trÝ ®ã t¹o ra sù di ®éng x· héi. VËn dông vµo nghiªn cøu nµy ®ßi hái chØ ra<br /> ®ùoc sù bÊt b×nh ®¼ng vµ tõ ®ã thÊy qu¸ tr×nh ph©n hãa x· héi thµnh nh÷ng tÇng líp<br /> kh¸c nhau. Vai trß cña nghiªn cøu chØ ra tiÕn tr×nh ph©n hãa ®ã diÔn ra trong qu¸<br /> tr×nh di c−, sù thay ®æi ®Þa vÞ cña hä trong c¬ cÊu x· héi ®ã.<br /> 2.3.4. Quan ®iÓm cña P. Sorokin<br /> Pitirim Sorokin (1889-1968) lµ nhµ x· héi häc Mü gèc Nga ®· ®¨ng t¶i c«ng<br /> tr×nh “Di ®éng x· héi (social mobility)” cña m×nh vµo n¨m 1927, «ng nhÊn m¹nh ®Õn<br /> hÖ qu¶ rèi lo¹n còng nh− s¸ng t¹o cña qu¸ tr×nh di ®éng x· héi23.<br /> Nh÷ng t− t−ëng cña «ng vÒ di ®éng x· héi h×nh thµnh trong cuèn (hÖ thèng x·<br /> héi häc) (1925) vµ vÒ sau ®−îc x©y dùng trong cuèn “di ®éng x· héi”. ¤ng cho r»ng, di<br /> ®éng x· héi lµ mét tr¹ng th¸i tù nhiªn cña x· héi, nã chøa trong nã kh«ng chØ sù dÞch<br /> chuyÓn cña c¸ nh©n hay nhãm x· héi mµ c¸ nh©n nh÷ng kh¸ch thÓ x· héi, nghÜa lµ<br /> tÊt c¶ nh÷ng g× ®−îc con ng−êi t¹o ra hay ®−îc biÓu hiÖn ra. Sù di ®éng ®−îc ph©n<br /> biÖt c¨n cø vµo xu h−íng (®i lªn hoÆc ®i xuèng), hay vµo h×nh thøc (mang tÝnh tËp<br /> thÓ hay c¸ nh©n), vÒ c−êng ®é vµ quy m« tham dù.<br /> VÒ di ®éng däc, «ng xem xÐt trong ba khÝa c¹nh, t−¬ng øng víi ba h×nh thøc<br /> cña ph©n tÇng x· héi (social strafication) (chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ nghÒ nghiÖp): sù di<br /> chuyÓn trong néi bé nghÒ nghiÖp, gi÷a c¸c nghÒ, sù quay vßng (circulation) chÝnh trÞ<br /> vµ sù di ®éng theo c¸c “thang bËc” kinh tÕ. Khi ®ã Sorokin ®· ph©n biÖt di ®éng trong<br /> nh÷ng giai ®o¹n b×nh th−êng, “chuÈn” (normal) vÒ sù æn ®Þnh x· héi nhÊt ®Þnh víi sù<br /> di ®éng trong nh÷ng giai ®o¹n x· héi bÞ suy vi vÒ cÊu tróc (desorganization) (chiÕn<br /> tranh, thêi kú c¸ch m¹ng, n¹n ®ãi, mÊt mïa, v.v...). NÕu trong nh÷ng giai ®o¹n b×nh<br /> th−êng di ®éng x· héi lµ qu¸ tr×nh ®Òu ®Òu, ®−îc ®iÒu tiÕt bëi nh÷ng quy luËt cøng<br /> nh¾c vµ ®Þnh râ rµng, th× trong nh÷ng thêi kú hiÓm nghÌo, khã kh¨n nhÊt tÝnh trËt<br /> tù, tÝnh tuÇn tù, vµ tÝnh chÊt bÞ kiÓm so¸t mét c¸ch chÆt chÏ cña di ®éng x· héi thùc<br /> tÕ bÞ ph¸ vì, hay nãi c¸ch kh¸c nh÷ng ®Æc tr−ng hçn lo¹n biÓu hiÖn ra24.<br /> 2.4. Quan niÖm cña Glass vÒ di ®éng x· héi<br /> ¤ng lµ mét trong nh÷ng nghiªn cøu vÒ di ®éng x· héi cña x· héi ph−¬ng T©y<br /> hiÖn ®¹i. Khi nghiªn cøu nh÷ng xu h−íng di ®éng x· héi tr−íc nh÷ng n¨m 1950<br /> Glass thÊy r»ng, mÆc dÇu cã nhiÒu ng−êi ®µn «ng kinh qua sù di chuyÓn, phÇn lín<br /> nh÷ng di ®éng nµy cã tÇm ng¾n vµ ®i ngang qua nh÷ng møc gi÷a cña tæ chøc thø bËc<br /> “khu ®Öm” (trung gian), vµ «ng thÊy r»ng sù ph©n chia giai cÊp kh«ng bÞ sù vËn ®éng<br /> <br /> 22<br /> Geore Ritzer. Modern sociological Theory. McGraw-Hill Com, INC., NewYork, : 1996. P. 97-98<br /> 23<br /> P. A. Sorokin. The Social Mobilyty. Happer and Bros. New York, 1927.<br /> 24<br /> El-xu-ko-va A. N, Ba-bo-xov E. M., Gry-tsa-nov; vµ céng sù. LÞch sö x· héi häc. Nxb §¹i häc, Minxk,<br /> 1993, tr. 158-159. TiÕng Nga.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Tèng V¨n Chung 47<br /> <br /> nµy ph¸ vì. Nh÷ng ng−êi ë ®©y hiÕm khi di chuyÓn lªn trªn, vµ gÇn mét nöa nh÷ng<br /> ng−êi con trai cña giai cÊp trung l−u, vÉn ë l¹i ®Þa vÞ cña cha mÑ.<br /> KÕt luËn<br /> VËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo qu¸ tr×nh nghiªn cøu chuyÓn c− cho<br /> phÐp ta xem xÐt khÝa c¹nh kh¸c nhau vÒ së h÷u, uy tÝn (®Þa vÞ) x· héi cña ng−êi di c−<br /> kh«ng chØ vÒ mÆt së h÷u mµ c¶ vÒ vÞ thÕ cña hä trong c¸c mèi t−¬ng t¸c víi nh÷ng<br /> ng−êi kh¸c, nhãm kh¸c mµ n¬i hä ®Õn, kÓ c¶ c¬ héi còng nh− “kh¶ n¨ng tiÕp cËn” ®Ó<br /> chiÕm lÜnh c¬ héi cña hä.<br /> Thø nhÊt lµ, vËn dông lý thuyÕt di ®éng x· héi vµo nghiªn cøu di chuyÓn d©n<br /> c− cho phÐp chØ ra ®−îc sù biÕn ®éng x· héi th«ng qua sù thay ®æi ®Þa vÞ cña hä<br /> kh«ng chØ vÒ lÜnh vùc c− tró mµ cßn cho thÊy ®−îc nh÷ng thay ®æi trong nhËn thøc<br /> cña ng−êi d©n tham gia vµo dßng di c−.<br /> Thø hai lµ, sù thay ®æi ®Þa vÞ cña hä buéc hä ph¶i thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng<br /> míi trong khu vùc ®Þnh c− nh− thay ®æi nghÒ nghiÖp ho¹t ®éng lao ®éng, øng xö x·<br /> héi víi nh÷ng d©n c− n¬i ®Õn còng nh− víi chÝnh quyÒn së t¹i.<br /> Thø ba lµ, vËn dông lý thuyÕt nµy cho phÐp chóng ta kh¶o s¸t sù biÕn ®æi<br /> nh÷ng quan niÖm cña nh÷ng ng−êi di chuyÓn tíi còng nh− nh÷ng ng−êi ®ang ®Þnh<br /> c− t¹i së t¹i.<br /> Thø t− lµ, sù thay ®æi vÒ mÆt kinh tÕ sÏ kÐo theo nh÷ng ®¸nh gi¸ cña c¸c céng<br /> ®ång x· héi ®Þa ph−¬ng vÒ nh÷ng ng−êi tham gia di c− kh¸c nhau.<br /> Thø n¨m lµ, nh÷ng t¸c ®éng cña nh÷ng ng−êi ®Õn ®Þnh c− sÏ t¹o ra nh÷ng<br /> thay ®æi vÒ m«i tr−êng x· héi, m«i tr−êng v¨n hãa vµ lèi sèng kh«ng chØ cho nh÷ng<br /> ng−êi di c− vµ cho nh÷ng ng−êi chÝnh c−.<br /> Thø s¸u lµ, vËn dông lý thuyÕt nµy cho chóng ta nh×n nhËn chuyÓn c− lµ mét<br /> qu¸ tr×nh x· héi phøc t¹p, kh«ng ®¬n thuÇn chØ nh×n nhËn nh− lµ mét qu¸ tr×nh di<br /> tró. Qu¸ tr×nh nµy ¶nh h−ëng kh«ng chØ ®Õn n¬i ®Õn, mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn c¶ n¬i<br /> xuÊt c−. Trong c¸c h−íng di chuyÓn d©n c− t¹o ra nh÷ng hÖ qu¶ x· héi kh¸c nhau,<br /> nh− lµm thay ®æi quan niÖm, lèi sèng, ¶nh h−ëng ®Õn quan hÖ t×nh c¶m, quan hÖ<br /> th©n thuéc, vµ tÊt yÕu sÏ t¹o ra nh÷ng "søc hót" ®èi víi c¶ hai n¬i: ®i ®Õn vµ trë vÒ.<br /> Thø b¶y lµ, viÖc vËn dông lý thuyÕt nµy trong nghiªn cøu cho phÐp xem xÐt<br /> sù di ®éng ®Þa vÞ ng−êi phô n÷ trong sù ®æi míi hiÖn nay, th«ng qua viÖc di chuyÓn<br /> n¬i ë, t×m viÖc lµm, nhu cÇu gia t¨ng kinh tÕ cña phô n÷ sÏ ¶nh h−ëng ®Õn vÞ trÝ cña<br /> ng−êi phô n÷ trong gia ®×nh còng nh− ngoµi x· héi. Nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn<br /> ®iÒu nµy bao gåm häc vÊn (gi¸o dôc), thu nhËp, viÖc lµm, kho¶ng c¸ch viÖc ®èi víi gia<br /> ®×nh, sè con, tr×nh tr¹ng søc khoÎ vµ h«n nh©n, v.v...<br /> Thø t¸m lµ, ViÖc vËn dông lý thuyÕt nµy còng cho phÐp ta xem xÐt nh÷ng hËu<br /> qu¶ cña qu¸ tr×nh di d©n c¶ vÒ mÆt tÝch cùc còng nh− tiªu cùc kh«ng chØ ®èi víi m«i<br /> tr−êng x· héi, m«i tr−êng v¨n hãa mµ c¶ m«i tr−êng sinh th¸i - tù nhiªn n÷a. Nã<br /> gióp ®em l¹i mét c¸ch tiÕp cËn lý luËn cho nghiªn cøu x· héi häc vÒ di d©n ë ViÖt<br /> Nam trong thêi kú §æi míi hiÖn nay.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />