Văn hóa dân gian của tín ngưỡng Quan Âm Việt Nam

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 37<br /> <br /> V¨n hãa d©n gian cña tÝn ng­ìng Quan ¢m ViÖt Nam<br /> KiÒu ThÞ V©n Anh(*)<br /> Ýn ng­ìng Quan ¢m cã thÓ nãi lµ<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m, béc lé râ nÐt ®Æc<br /> <br /> gi¸o d©n gian quan träng nhÊt cña ViÖt<br /> <br /> con ng­êi cô thÓ trong céng ®ång nh©n<br /> <br /> T<br /> <br /> mét trong nh÷ng tÝn ng­ìng PhËt<br /> <br /> Nam. Theo thêi gian, tÝn ng­ìng Quan<br /> <br /> ¢m ngµy cµng ph¸t triÓn, h×nh thµnh<br /> v¨n hãa Quan ¢m víi tÝnh hÖ thèng ®Æc<br /> <br /> s¾c râ rµng, néi hµm phong phó vµ hµm<br /> nghÜa s©u s¾c. V× vËy, v¨n hãa Quan ¢m<br /> <br /> cã ph©n lo¹i thµnh nghÜa hÑp vµ nghÜa<br /> réng. NghÜa hÑp lµ chØ nh÷ng lÔ nghÜa vµ<br /> kinh ®iÓn cña PhËt gi¸o cã liªn quan ®Õn<br /> <br /> Quan ¢m ®Ó t¹o thµnh v¨n hãa Quan ¢m.<br /> NghÜa réng lµ chØ nh÷ng biÓu hiÖn v¨n<br /> <br /> hãa ®­îc h×nh thµnh do viÖc d©n gian<br /> <br /> ®¬n thuÇn sïng b¸i, thê cóng Quan ¢m,<br /> tøc lµ v¨n hãa Quan ¢m d©n gian.<br /> <br /> Cã thÓ ®øng tõ gãc ®é tr¹ng th¸i t©m<br /> <br /> lÝ cña v¨n hãa Quan ¢m ®Ó ph©n tÝch vµ<br /> <br /> tr­ng v¨n hãa d©n téc. Thø ba, lµ mét<br /> lo¹i, ng­êi cã tÝn ng­ìng khi thùc thi tÝn<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m th­êng thÓ hiÖn néi<br /> hµm t©m lÝ cña con ng­êi, béc lé t­êng<br /> <br /> tËn t©m lÝ cña con ng­êi ®èi víi m¹ng<br /> sèng. Tuy cã thÓ ®øng tõ gãc ®é lÝ luËn<br /> <br /> ®Ó ph©n tÝch tr¹ng th¸i t©m lÝ cña tÝn<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m thµnh ba néi dung cô<br /> thÓ nªu trªn, nh­ng trªn tùc tÕ chóng<br /> <br /> lu«n tån t¹i song song, hç trî lÉn nhau<br /> <br /> vµ hßa thµnh mét thÓ thèng nhÊt, thÓ<br /> hiÖn mét c¸ch sinh ®éng ý nghÜa vµ gi¸<br /> <br /> trÞ ®a ph­¬ng diÖn cña v¨n hãa Quan ¢m.<br /> §ång thêi th«ng qua viÖc ph©n tÝch ë<br /> <br /> tÇng tr¹ng th¸i t©m lÝ v¨n hãa Quan ¢m<br /> cã thÓ nh×n thÊy râ rµng v¨n hãa Quan<br /> <br /> nghiªn cøu. Tõ t­ t­ëng, ý thøc ®Õn néi<br /> <br /> ¢m mang nÆng nhÊt néi dung mang tÝnh<br /> <br /> ¢m cã ba néi dung cô thÓ: Thø nhÊt, ®èi<br /> <br /> gi¸o häc ®Ó xem xÐt. Nh­ng ®øng tõ gãc<br /> <br /> hµm t©m lÝ ®Òu cho thÊy v¨n hãa Quan<br /> <br /> PhËt gi¸o, nhÊt lµ khi ®øng tõ gãc ®é t«n<br /> <br /> víi con ng­êi cô thÓ trong x· héi, trong<br /> <br /> ®é v¨n hãa häc th× viÖc tÝn ng­ìng Quan<br /> <br /> c¨n cø vµo nhu cÇu thùc tÕ ®Ó tham gia<br /> <br /> tinh thÇn v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt<br /> <br /> c¸c thêi k× kh¸c nhau th× d©n chóng ®Òu<br /> vµo tÝn ng­ìng Quan ¢m, tõ ®ã sÏ s¶n<br /> <br /> sinh ra ý thøc míi, c¸ch nh×n nhËn míi,<br /> <br /> t×nh c¶m míi, thao t¸c míi vµ nhu cÇu<br /> míi ®èi víi tÝn ng­ìng. §iÒu ®ã sÏ in dÊu<br /> Ên lªn x· héi cña thêi ®¹i ®ã. TÊt nhiªn<br /> <br /> ®Æc tr­ng tæng thÓ vÉn gièng nhau vÒ c¬<br /> <br /> b¶n. Thø hai, lµ ng­êi cña mét d©n téc cô<br /> thÓ nµo ®ã, ng­êi cã tÝn ng­ìng sÏ lång<br /> <br /> tinh thÇn truyÒn thèng v¨n hãa vµo sù<br /> hiÓu biÕt, thao t¸c vµ yªu cÇu ®èi víi tÝn<br /> <br /> ¢m lu«n thªm vµo nh÷ng néi dung míi,<br /> Nam vµ néi hµm sinh m¹ng tÝnh, míi lµ<br /> <br /> nguyªn nh©n khiÕn v¨n hãa Quan ¢m cã<br /> ¶nh h­ëng réng r·i vµ l©u dµi.<br /> <br /> 1. Néi hµm v¨n hãa tÝnh nguyªn s¬ cña<br /> <br /> tÝn ng­ìng Quan ¢m<br /> <br /> Do tÝn ng­ìng t«n gi¸o d©n gian cã<br /> <br /> tÝnh nhu cÇu thùc tÕ rÊt cao, cho nªn viÖc<br /> ng­êi d©n lùa chän tÝn ng­ìng còng nh­<br /> <br /> *. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o.<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 38<br /> viÖc ph¸t triÓn tÝn ng­ìng ®ã phô thuéc<br /> <br /> b¶n cña PhËt gi¸o. Tuy PhËt gi¸o còng<br /> <br /> t©m lÝ v¨n hãa cña chÝnh ng­êi theo tÝn<br /> <br /> ¸nh sù sïng b¸i cña con ng­êi ®èi víi<br /> <br /> rÊt nhiÒu vµo tÝnh h¹n chÕ cña ®Æc ®iÓm<br /> <br /> ng­ìng. Tuy Quan ThÕ ¢m Bå t¸t xuÊt<br /> <br /> ph¸t tõ kinh PhËt cña Ên §é, råi l¹i<br /> ®­îc truyÒn tõ Trung Quèc vµo ViÖt<br /> Nam nh­ng ng­êi d©n ViÖt trªn c¬ së<br /> <br /> nhu cÇu thùc tÕ mµ cã ý thøc hoÆc c¶ v«<br /> <br /> ý thøc ®· lång v¨n hãa truyÒn thèng<br /> ViÖt Nam ®Ó c¶i biÕn vÞ bå t¸t nµy. Råi<br /> <br /> tõ ®ã lan truyÒn më réng trong d©n<br /> gian. V× vËy, viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t<br /> <br /> triÓn v¨n hãa Quan ¢m lu«n chÞu ¶nh<br /> h­ëng s©u s¾c cña v¨n hãa truyÒn thèng<br /> ViÖt Nam, ®©y lµ qu¸ tr×nh nèi kÕt víi<br /> ®Æc ®iÓm kÕt cÊu t©m lÝ v¨n hãa cña<br /> ng­êi d©n ViÖt. Ph©n tÝch vµi ®Æc ®iÓm<br /> <br /> sÏ dÔ dµng nhËn ra ®iÒu ®ã. VÝ dô: Chän<br /> <br /> mét vÞ bå t¸t kh«ng ph¶i lµ quan träng<br /> nhÊt trong rÊt nhiÒu bå t¸t cña PhËt<br /> gi¸o Ên §é lµm ®èi t­îng thê cóng, råi<br /> <br /> tõng b­íc h×nh thµnh tÝn ng­ìng Quan<br /> <br /> ¢m mét c¸ch h­ng thÞnh. H×nh t­îng<br /> <br /> Quan ¢m Bå t¸t cña PhËt gi¸o Ên §é v«<br /> cïng phong phó, nh­ng h×nh t­îng Êy<br /> <br /> dïng nh÷ng h×nh thøc ®Æc biÖt ®Ó ph¶n<br /> <br /> lùc l­îng siªu nhiªn nh­ng PhËt vµ Bå<br /> <br /> t¸t kh«ng ph¶i lµ chóa tÓ vò trô. Hä<br /> kh«ng tøc giËn, kh«ng trõng ph¹t con<br /> ng­êi vµ còng kh«ng v× lçi lÇm cña con<br /> <br /> ng­êi mµ tèng con ng­êi xuèng ®Þa<br /> <br /> ngôc. LÝ luËn cña PhËt gi¸o chó träng<br /> kh¶o s¸t c¸c vÊn ®Ò hiÖn thùc cña nh©n<br /> <br /> sinh, ph¸n ®o¸n gi¸ trÞ ®èi víi nh©n sinh,<br /> t×m kiÕm sù ch©n thùc cña nh©n sinh chø<br /> kh«ng ph¶i lµ nãi vÒ thÕ giíi h­ v« bªn<br /> <br /> kia sau c¸i chÕt. §Æc biÖt lµ PhËt gi¸o<br /> ViÖt Nam cã ®Æc ®iÓm thÕ tôc hãa rÊt râ<br /> <br /> nÐt, chñ tr­¬ng nhËp thÕ phæ ®é chóng<br /> <br /> sinh, ®Ò cao c¸c ph­¬ng thøc cøu thÕ.<br /> ChÝnh ®iÒu nµy ®· kh¾c häa gi¸ trÞ ®¹o<br /> <br /> ®øc trong v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt<br /> Nam, nhÊn m¹nh b¶n tÝnh l­¬ng thiÖn<br /> cña con ng­êi, vµ ¶nh h­ëng ®Õn tÝn<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m khiÕn tÝn ng­ìng<br /> Quan ¢m ngÊm s©u néi hµm tÝnh nguyªn<br /> s¬ cña v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam.<br /> <br /> TÝnh d©n gian cña tÝn ng­ìng Quan ¢m<br /> <br /> ®· ®­îc n÷ tÝnh hãa. Néi dung uyªn<br /> <br /> ViÖt Nam hµm chøa néi hµm tÝnh nguyªn<br /> <br /> gß bã cña PhËt gi¸o Ên §é dÇn dÇn bÞ<br /> <br /> ®­îc biÓu hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau:<br /> <br /> th©m vµ ph­¬ng thøc tu hµnh r­êm rµ<br /> ®¬n gi¶n hãa ®Õn møc chØ cÇn niÖm tªn<br /> <br /> ng­êi ®· lµ mét c¸ch cÇu xin ®Ó ®­îc<br /> phï hé. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu chøng<br /> <br /> minh viÖc ViÖt Nam tuy tiÕp nhËn ®¹o<br /> PhËt cña Ên §é vµ chÞu ¶nh h­ëng cña<br /> v¨n<br /> <br /> hãa<br /> <br /> truyÒn<br /> <br /> thèng<br /> <br /> Trung<br /> <br /> Quèc<br /> <br /> nh­ng lu«n gi÷ néi hµm tÝnh nguyªn s¬<br /> cña v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam.<br /> <br /> §Æc tÝnh tÝn ng­ìng PhËt gi¸o quyÕt<br /> <br /> ®Þnh tÝnh hµi hßa gi÷a v¨n hãa Quan ¢m<br /> vµ v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam. TÝn<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m lµ mét lo¹i tÝn ng­ìng<br /> PhËt gi¸o, thÓ hiÖn mét sè tinh thÇn c¬<br /> <br /> s¬ cña v¨n hãa truyÒn thèng. §iÒu nµy<br /> <br /> Thø nhÊt: Quan ¢m Bå t¸t ®­îc x©y<br /> <br /> dùng víi rÊt nhiÒu tÝnh c¸ch trÇn tôc,<br /> tËn t©m b¶o hé chóng sinh chèn nh©n<br /> <br /> gian, quan t©m h¹nh phóc tr­íc m¾t cña<br /> hä. §èi víi ngµi, tÝnh thÇn th¸nh chØ lµ<br /> <br /> trõu t­îng mµ tÝnh thÕ tôc míi lµ cô thÓ,<br /> mÆc dï hai ®Æc tÝnh nµy ®· dung hîp<br /> mét c¸ch hµi hßa víi nhau. §Æc ®iÓm nµy<br /> <br /> cã nÐt t­¬ng ®ång víi tÝn ng­ìng MÉu<br /> thÇn d©n gian ViÖt Nam. Cã lÏ chÝnh v×<br /> <br /> ®Æc ®iÓm nµy nªn Quan ¢m Bå t¸t cña<br /> <br /> PhËt gi¸o míi ®i vµo tÝn ng­ìng MÉu<br /> thÇn, trë thµnh mét ®èi t­îng thê cóng<br /> <br /> 38<br /> <br /> KiÒu ThÞ V©n Anh. V¨n hãa d©n gian...<br /> <br /> 39<br /> <br /> trong tÝn ng­ìng thê MÉu. Mµ MÉu thÇn<br /> <br /> ng­êi §øc Ludwig Andreas Feuerbach<br /> <br /> th¸nh hãa. Sù giao thoa gi÷a MÉu vµ<br /> <br /> ng­ìng ®Òu ®ång thêi lµ mét ph­¬ng<br /> <br /> còng chÝnh lµ ng­êi mÑ ®· ®­îc thÇn<br /> Quan ¢m thÓ hiÖn phong c¸ch hiÖn thùc<br /> <br /> hãa cña t«n gi¸o ViÖt Nam, vµ ë mét<br /> <br /> ph­¬ng diÖn kh¸c thÓ hiÖn b¶n chÊt<br /> “thiªn nh©n<br /> <br /> hîp nhÊt” cña v¨n hãa<br /> <br /> truyÒn thèng ViÖt Nam.<br /> <br /> Thø hai: TÊm lßng ®¹i tõ ®¹i bi quan<br /> <br /> t©m ®Õn nh÷ng ng­êi yÕu ®uèi lu«n ®­îc<br /> nh©n d©n<br /> <br /> t«n träng. HiÖn<br /> <br /> thùc nµy<br /> <br /> ®· ph¶n ¸nh t©m lÝ cÇn ®­îc chë che cña<br /> <br /> ng­êi d©n ViÖt Nam d­íi chÕ ®é phong<br /> kiÕn ®· tån t¹i l©u ®êi. §Æc tÝnh nµy cña<br /> Quan ¢m còng thÓ hiÖn tinh thÇn nh©n<br /> v¨n cña v¨n hãa ViÖt Nam.<br /> <br /> Thø ba: Quan ¢m Bå t¸t ngoµi nh÷ng<br /> <br /> kh¶ n¨ng th­êng thÊy nh­ cøu khæ cøu<br /> n¹n, ban con, cßn thuyÕt gi¶ng PhËt<br /> ph¸p. Nh­ng kh¶o s¸t t×nh h×nh thùc tÕ<br /> cña tÝn ng­ìng Quan ¢m d©n gian th×<br /> viÖc gäi lµ<br /> <br /> thuyÕt gi¶ng<br /> <br /> PhËt ph¸p<br /> <br /> kh«ng ph¶i lµ viÖc tuyªn truyÒn gi¸o lÝ<br /> <br /> PhËt ph¸p uyªn th©m khã hiÓu mµ chñ<br /> yÕu gi¶ng vÒ nh÷ng néi dung tÝch ®øc,<br /> <br /> lµm viÖc thiÖn, hiÕu thuËn víi ng­êi trªn,<br /> nhÉn nhÞn diÖt dôc, v.v… ViÖc thuyÕt<br /> ph¸p nµy mang khuynh h­íng lu©n lÝ<br /> <br /> hãa rÊt cao, nã cã nhiÒu chç t­¬ng ®ång<br /> <br /> víi quan hÖ gi÷a x· héi vµ ng­êi theo<br /> v¨n hãa n«ng nghiÖp ViÖt Nam. V¨n hãa<br /> n«ng nghiÖp khiÕn c¸c tæ chøc x· héi<br /> <br /> cña con ng­êi nhÊn m¹nh viÖc tu hµnh<br /> cña c¸ nh©n, cïng chung sèng hßa b×nh,<br /> coi träng t×nh c¶m… Gi¸o nghÜa cña<br /> Quan ¢m Bå t¸t phï hîp víi lu©n lÝ ®¹o<br /> ®øc cña ng­êi d©n ViÖt Nam.<br /> <br /> Thø t­: Thãi quen cña ng­êi ViÖt Nam<br /> <br /> thiªn vÒ t­ duy trùc gi¸c, nghÜa lµ th«ng<br /> <br /> qua kÝ hiÖu, h×nh t­îng cô thÓ ®Ó n¾m<br /> v÷ng ý nghÜa trõu t­îng. Nh­ triÕt gia<br /> <br /> ®·<br /> <br /> nãi<br /> <br /> “Mçi<br /> <br /> mét<br /> <br /> ph­¬ng<br /> <br /> thøc<br /> <br /> tÝn<br /> <br /> thøc t­ duy”(1) . Ph­¬ng thøc t­ duy cña<br /> <br /> v¨n hãa tÝn ng­ìng Quan ¢m d©n gian<br /> th«ng qua c¸ch t«n thê ®¬n gi¶n ®Ó ®¹t<br /> <br /> ®­îc sù gi¶i tho¸t nh©n sinh, lµ néi hµm<br /> tÝnh nguyªn s¬ cña v¨n hãa truyÒn<br /> <br /> thèng ViÖt Nam. Chóng ta th­êng nãi,<br /> lÜnh ngé PhËt ph¸p x­a nay cã hai c¸ch,<br /> <br /> mét chñ tr­¬ng gi¸c ngé ch©n lÝ, hai<br /> <br /> chñ tr­¬ng tu tËp dÇn dÇn. C¸ch thøc<br /> thø hai cÇn häc tËp, tÝch lòy cßn c¸ch<br /> <br /> thø nhÊt trªn thùc tÕ chØ dùa vµo c¬<br /> <br /> duyªn vµ trÝ tuÖ c¨n b¶n. C¸ch nãi t©m<br /> tÝnh thµnh PhËt ®· chøng minh ph­¬ng<br /> thøc gi¸c ngé ch©n lÝ ®­îc n¾m b¾t<br /> <br /> b»ng trùc gi¸c. ThiÒn ý trong PhËt gi¸o<br /> ViÖt Nam rÊt quan träng, cho nªn trùc<br /> <br /> gi¸c ®èi víi h×nh t­îng ®­îc coi träng.<br /> §ång thêi trùc gi¸c ®èi víi h×nh t­îng<br /> vÉn lu«n lµ quan ®iÓm quan träng cña<br /> <br /> lÜnh vùc mÜ häc ®­¬ng ®¹i. Nhµ mÜ häc<br /> <br /> næi tiÕng Trung Quèc, Ch©u Quang TiÒm,<br /> ®· tõng gi¶i thÝch r»ng chóng ta cã ba<br /> c¸ch nhËn thøc kh¸c nhau víi cïng mét<br /> <br /> sù vËt, ®ã lµ trùc gi¸c, tri gi¸c vµ kh¸i<br /> <br /> niÖm. ChØ nh×n thÊy h×nh t­îng mµ<br /> kh«ng nh×n thÊy ý nghÜa th× gäi lµ trùc<br /> <br /> gi¸c, tõ h×nh t­îng mµ nh×n ra ý nghÜa<br /> <br /> th× gäi lµ tri gi¸c, v­ît qua h×nh t­îng<br /> mµ hiÓu ý nghÜa th× gäi lµ kh¸i niÖm.<br /> <br /> Trong ba ph­¬ng thøc nhËn thøc nµy,<br /> trùc gi¸c ®øng tr­íc tri gi¸c vµ kh¸i<br /> <br /> niÖm, lµ c¸ch nhËn thøc nguyªn thñy<br /> ®¬n thuÇn nhÊt. Mµ c¶m gi¸c vÒ c¸i ®Ñp<br /> <br /> l¹i b¾t nguån tõ trùc gi¸c ®èi víi h×nh<br /> t­îng. ViÖc lÜnh ngé PhËt gi¸o ViÖt<br /> <br /> Nam cÇn v« cïng coi träng t­ duy trùc<br /> gi¸c nµy.<br /> <br /> 1. Feuerbach. B¶n chÊt cña Kit« gi¸o, Nhµ in Ên<br /> Th­¬ng Vô (Trung Quèc), n¨m 1984, tr. 2.<br /> <br /> 39<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012<br /> <br /> 40<br /> 2. ý thøc t©m lÝ cña tÝn ng­ìng Quan ¢m<br /> §Æc ®iÓm kh«ng gièng nhau cña hµnh<br /> <br /> vi t«n gi¸o lµ sù tÝnh to¸n ®Ó ®¹t ®­îc sù<br /> gióp ®ì cña thÇn th¸nh hoÆc chÊp hµnh ý<br /> chÝ cña thÇn th¸nh. Cho nªn ng­êi d©n<br /> <br /> ViÖt Nam ®· mang tÊt c¶ nh÷ng nhu cÇu<br /> cña m×nh t¹o thµnh nh÷ng kh¶ n¨ng<br /> thÇn th¸nh cña Quan ¢m Bå t¸t, t¹o nªn<br /> <br /> néi dung c¬ b¶n cña v¨n hãa Quan ¢m.<br /> <br /> Trong néi dung cña v¨n hãa Quan ¢m cã<br /> tÝnh thÕ tôc rÊt m¹nh, chñ yÕu ®¸p øng<br /> nhu cÇu t©m lÝ c¬ b¶n cña con ng­êi vµ<br /> <br /> nhu cÇu trong x· héi, thiÕu hôt néi dung<br /> lÝ gi¶i phÇn siªu h×nh cña nh©n sinh. Tuy<br /> <br /> nhiªn, nhu cÇu c¸ tÝnh hãa cña con ng­êi<br /> <br /> lu«n lu«n ph¸t triÓn trªn sù phong phó<br /> vµ c¸ tÝnh cña c¬ së nhu cÇu c¬ b¶n nhÊt.<br /> <br /> V× vËy, cã nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n d­êng<br /> nh­ rÊt b×nh th­êng nh­ng cµng ph¶n<br /> ¸nh mét c¸ch trùc tiÕp ch©n thùc b¶n<br /> <br /> tÝnh con ng­êi vµ mét sè nhu cÇu vÒ tÝnh<br /> m¹ng. V¨n hãa Quan ¢m ph¶n ¸nh ý<br /> <br /> theo, nã cßn ®¸p øng ®­îc nguyÖn väng<br /> sù sèng ®­îc nh©n lªn, ®«ng ®óc h¬n. VÝ<br /> <br /> dô nh­ viÖc Quan ¢m Tèng tö, vÒ mÆt<br /> h×nh thøc chØ lµ ban con trai hay con g¸i<br /> <br /> cho ng­êi d©n, nh­ng xÐt ë gãc ®é triÕt<br /> <br /> häc, viÖc sinh në kh«ng ®¬n thuÇn lµ nhu<br /> cÇu ph¸t triÓn sù sèng mµ cßn ®¸p øng<br /> <br /> nhu cÇu giíi tÝnh cña con c¸i. Trªn thùc<br /> tÕ th× còng vÉn lµ nhu cÇu ph¸t triÓn cña<br /> loµi ng­êi nh­ng nã thÓ hiÖn ë møc ®é<br /> cao h¬n, ®ã lµ sù c©n b»ng tæng thÓ ®èi<br /> <br /> víi sù sinh s«i cña loµi ng­êi. Cuèi cïng<br /> <br /> lµ viÖc d¹y cho con ng­êi lµm thÕ nµo ®Ó<br /> yªu th­¬ng b¶o vÖ tÝnh m¹ng cña m×nh.<br /> Con ng­êi vèn cã nhiÒu ham muèn nªn<br /> <br /> cã l¾m khæ lôy, lµm trë ng¹i viÖc tu hµnh,<br /> bÊt lîi ®èi víi tÝnh m¹ng. Con ng­êi chØ<br /> <br /> khi rêi bá ®­îc d©m dôc v« ®é, ngu dèt<br /> ®ª hÌn míi cã thÓ b×nh yªn sinh sèng.<br /> §©y lµ quan ®iÓm vÒ sù kháe m¹nh cña<br /> sinh mÖnh quan.<br /> <br /> Thø hai: ý thøc t©m lÝ m­u cÇu h¹nh<br /> <br /> thøc sinh m¹ng vµ nhu cÇu c¬ b¶n nhÊt<br /> <br /> phóc. “T«n gi¸o b¾t nguån tõ sù kh¸c<br /> <br /> tÝnh m¹ng ë tÇng s©u. §iÒu nµy chñ yÕu<br /> <br /> §éng vËt kh«ng cã t«n gi¸o”. Bëi v× con<br /> <br /> cña loµi ng­êi, thÓ hiÖn gi¸ trÞ v¨n hãa<br /> biÓu hiÖn ë nh÷ng ph­¬ng diÖn sau:<br /> <br /> Thø nhÊt: Con ng­êi lu«n quý träng<br /> <br /> m¹ng sèng. Giíi luËt thø nhÊt trong<br /> <br /> PhËt gi¸o §¹i thõa lµ giíi kh«ng s¸t<br /> <br /> sinh, kh«ng giÕt nh÷ng vËt cã tÝnh m¹ng,<br /> ®· cho thÊy sù quý träng m¹ng sèng cña<br /> <br /> nhµ PhËt. Tinh thÇn nµy còng ngÊm s©u<br /> vµo v¨n hãa Quan ¢m, vµ ë mét tÇng líp<br /> <br /> cao h¬n th× thÓ hiÖn viÖc quý träng tÝnh<br /> m¹ng cña con ng­êi. Tr­íc tiªn, nã<br /> <br /> kh«ng chØ tu©n theo giíi luËt cña PhËt<br /> gi¸o lµ kh«ng s¸t sinh, mµ cßn gióp con<br /> <br /> ng­êi tho¸t khái mäi nguy c¬ dÉn ®Õn<br /> <br /> c¸i chÕt, ®em l¹i cho con ng­êi quyÒn lîi<br /> <br /> vµ hi väng ®èi víi sù sèng, nhÊn m¹nh<br /> tÝnh m¹ng con ng­êi cao h¬n tÊt c¶. TiÕp<br /> <br /> biÖt vÒ b¶n chÊt gi÷a ng­êi vµ ®éng vËt:<br /> <br /> ng­êi “tuy cã cuéc sèng bªn trong nh­ng<br /> cßn cã cuéc sèng bªn ngoµi”(2). Con ng­êi<br /> <br /> cã ý thøc lÝ t­ëng, hä c¨n cø vµo t×nh<br /> h×nh cuéc sèng bªn ngoµi b¶n th©n hä<br /> mµ tù nhiªn sinh ra lÝ t­ëng vµ nguyÖn<br /> <br /> väng, tõ ®ã t×m mäi ph­¬ng ph¸p ®Ó thùc<br /> hiÖn chóng, vµ t«n gi¸o lµ mét trong<br /> <br /> nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®ã. Quan ¢m Bå t¸t<br /> <br /> l¹i cã thÓ ®¸p øng ®­îc mäi nhu cÇu<br /> nguyÖn väng cña con ng­êi, tõ viÖc<br /> tr¸nh khái tai häa ®Õn viÖc mang l¹i<br /> <br /> b×nh an h¹nh phóc cho nªn tÝn ng­ìng<br /> Quan ¢m trªn thùc tÕ lµ biÓu hiÖn t©m lÝ<br /> m­u cÇu h¹nh phóc cña nh©n d©n ta. Nã<br /> <br /> 2. Feuerbach. B¶n chÊt cña Kit« gi¸o, Nhµ in Ên<br /> Th­¬ng Vô (Trung Quèc), 1984, tr. 29 - 31.<br /> <br /> 40<br /> <br /> KiÒu ThÞ V©n Anh. V¨n hãa d©n gian...<br /> mét mÆt båi ®¾p thªm vµo néi dung<br /> <br /> 41<br /> LÞch sö ph¸t triÓn v¨n hãa ®· chøng<br /> <br /> khuyÕt hôt cña v¨n hãa ViÖt Nam, mÆt<br /> <br /> minh, kh«ng ph¶i bÊt cø h×nh th¸i v¨n hãa<br /> <br /> trong b¶n chÊt con ng­êi.<br /> <br /> nh÷ng h×nh th¸i v¨n hãa theo sù ph¸t triÓn<br /> <br /> kh¸c thÓ hiÖn ý thøc sinh mÖnh vèn cã<br /> <br /> Thø ba: ý thøc t©m lÝ h­íng tíi tù do<br /> <br /> nh©n c¸ch. §©y lµ ý thøc tÇm cao cña con<br /> <br /> ng­êi, lµ biÓu hiÖn viÖc ®¸p øng nhu cÇu<br /> <br /> tinh thÇn cÊp cao, còng chøng tá nhu cÇu<br /> h­íng tíi c¸i ®Ñp cña nh©n lo¹i. Lµ xu<br /> <br /> h­íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña nh©n lo¹i,<br /> thÓ hiÖn ®Çy ®ñ tÝnh phong phó vµ tiÒm<br /> <br /> lùc ph¸t triÓn v« cïng cña con ng­êi.<br /> Trong v¨n hãa Quan ¢m cã dÊu Ên ®Ëm<br /> <br /> nÐt cña lo¹i ý thøc nµy. Tr­íc tiªn, viÖc<br /> t¹o t­îng Quan ¢m víi h×nh d¸ng ®Ñp ®Ï<br /> thÓ hiÖn tÝnh tõ bi b¸c ¸i §©y lµ c¸ch gi¶i<br /> <br /> thÝch vµ h­íng ®i cña loµi ng­êi ®èi víi<br /> c¸i ®Ñp, më ra n¨ng lùc s¸ng t¹o c¸i ®Ñp,<br /> thÓ hiÖn tù do c¶m tÝnh vÒ ý thøc b¶n<br /> <br /> chÊt cña con ng­êi. Thø hai, tÝn ng­ìng<br /> Quan ¢m cã nguån gèc tõ t©m lÝ con<br /> <br /> ng­êi muèn tho¸t khái hiÖn thùc khæ<br /> ®au, nã lµ sù ph¶n ¸nh cña t©m lÝ con<br /> <br /> ng­êi muèn chèng ®èi l¹i sù bã buéc ¸p<br /> bøc cña x· héi hiÖn thùc. Cho nªn v¨n<br /> hãa Quan ¢m bao hµm c¶ kh¸t väng tù<br /> <br /> do, bao hµm ý thøc t©m lÝ h­íng tíi tù do<br /> cña tÝnh c¸ch con ng­êi. Cuèi cïng lµ ý<br /> <br /> thøc t©m lÝ b×nh ®¼ng t­ c¸ch. Con ng­êi<br /> <br /> tuy cã sù ph©n biÖt x· héi giµu nghÌo<br /> <br /> sang hÌn, nh­ng t­ c¸ch lµ b×nh ®¼ng,<br /> con ng­êi cã quyÒn ®­îc sèng, cã quyÒn<br /> <br /> ®­îc t«n träng ®Ó h­íng tíi c¸i ®Ñp, sù<br /> h¹nh phóc. §Æc tÝnh diÖt häa t¹o phóc<br /> cña Quan ¢m kh«ng thÓ v× x· héi biÕn<br /> <br /> ®æi, ®Þa vÞ cña con ng­êi kh«ng ®ång<br /> nhÊt mµ cã sù thay ®æi vÒ b¶n chÊt. §©y<br /> <br /> lµ ý thøc t©m lÝ kh¸t väng b×nh ®¼ng cña<br /> con ng­êi.<br /> <br /> 3. BiÓu t­îng tÝnh tËp thÓ cña tÝn<br /> <br /> ng­ìng Quan ¢m<br /> <br /> nµo ®Òu cã thÓ kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Cã<br /> <br /> cña x· héi nh©n lo¹i ®· ch÷ng l¹i, thËm chÝ<br /> lµ bÞ suy tho¸i vµ biÕn mÊt. Nhµ sö häc næi<br /> <br /> tiÕng ng­êi Anh, Arnold Joseph Toynbee,<br /> ®· chØ ra r»ng: ChØ cã h×nh th¸i v¨n hãa<br /> <br /> “ngµy mét gia t¨ng vµ tÝch lòy n¨ng lùc tù<br /> <br /> quyÕt néi bé hoÆc n¨ng lùc thÓ hiÖn b¶n<br /> th©n”(3) míi cã thÓ tr­êng tån. Nh­ vËy,<br /> còng cã thÓ nãi lµ chØ cã nh÷ng h×nh th¸i<br /> <br /> v¨n hãa g¾n kÕt chÆt chÏ víi x· héi th× míi<br /> <br /> cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn. Con ng­êi c¨n cø<br /> vµo nhu cÇu thùc tÕ, råi trªn c¬ së s½n cã<br /> <br /> tiÕn hµnh c¶i t¹o v¨n hãa, ®¶m b¶o sù tån<br /> <br /> t¹i vµ ®Þnh h­íng ph¸t triÓn cho nã. LÞch sö<br /> ph¸t triÓn v¨n hãa Quan ¢m còng diÔn ra<br /> <br /> nh­ vËy. Cho dï tÝn ng­ìng Quan ¢m<br /> ®· ®­îc miªu t¶ trong Quan ThÕ ¢m Bå t¸t<br /> <br /> phæ m«n phÈm trong Kinh Ph¸p Hoa cña<br /> <br /> PhËt gi¸o, nh­ng ®i theo sù ph¸t triÓn lÞch<br /> sö x· héi ViÖt Nam, ®¹i tõ ®¹i bi ®· trë<br /> thµnh “biÓu t­îng t©m lÝ vµ biÓu t­îng tËp<br /> thÓ trong hÖ thèng tÝn hiÖu t«n gi¸o”, trë<br /> <br /> thµnh biÓu t­îng cho t©m lÝ vµ hµnh vi cña<br /> yªu th­¬ng. §Æc tÝnh nµy cã kh¶ n¨ng lan<br /> <br /> táa réng r·i khiÕn sù s¸ng t¹o t©m lÝ cña<br /> <br /> con ng­êi cã kh¶ n¨ng trë thµnh hiÖn thùc.<br /> Mét khi tån t¹i “Lo¹i hÖ thèng hµnh vi<br /> x· héi cã khuynh h­íng ph¸t triÓn ®i lªn<br /> vµ nhu cÇu t×nh c¶m”(4) th× con ng­êi sÏ cã ý<br /> <br /> thøc hoÆc v« ý thøc ®an xen thªm tin tøc<br /> x· héi vµ ý thøc c¸ nh©n, ®Ó më réng néi<br /> <br /> hµm cña hÖ thèng ®ã, lµm gia t¨ng néi<br /> dung míi, ®¸p øng nhu cÇu cña con ng­êi<br /> <br /> trong c¸c thêi ®¹i kh«ng gièng nhau. §iÒu<br /> nµy thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau:<br /> <br /> 3. Arnold Joseph Toynbee. LÞch sö nghiªn cøu,<br /> quyÓn h¹, Nxb. Nh©n d©n Th­îng H¶i,1986, tr. 454.<br /> 4. Spiro Theodore Agnew. V¨n hãa vµ nh©n tÝnh, Nxb.<br /> Khoa häc X· héi (Trung Quèc), 1999, tr. 171-172.<br /> <br /> 41<br /> <br />