54 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
1. Vaâi neát vïì àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Chùm
Ngûúâi Chùm ngaây nay laâ con chaáu cuãa cû
dên Champa cöí. Hiïån nay ngûúâi Chùm cû truá
têåp trung trong caác palei (hoùåc puk
-
laâng) thuöåc
caác tónh Bònh Àõnh, Phuá Yïn, Ninh Thuêån,
Bònh Thuêån, Bònh Phûúác, Bònh Dûúng, Àöìng
Nai, Têy Ninh, An Giang vaâ thaânh phöë Höì
Chñ Minh. Ngûúâi Chùm coân sinh söëng úã caác
tónh Têy Nguyïn vaâ möåt söë tónh khaác nhûng
khöng nhiïìu.
Theo kïët quaã cuöåc töíng àiïìu tra dên söë ngaây
1/4/2009, töíng dên söë ngûúâi Chùm úã Viïåt Nam
vaâo nùm 2009 coá 161.729 ngûúâi, phên böë cuå
thïí úã caác tónh thaânh nhû sau: Ninh Thuêån
-
67.274 ngûúâi; Bònh Thuêån
-
34.690 ngûúâi; Phuá
Yïn
-
19.945 ngûúâi; An Giang
-
14.209 ngûúâi;
Thaânh phöë Höì Chñ Minh
-
7.819 ngûúâi; Bònh
Àõnh
-
5.336 ngûúâi; Àöìng Nai
-
3.887 ngûúâi;
Têy Ninh
-
3.250 ngûúâi; Bònh Dûúng
-
837
ngûúâi; Gia Lai
-
659 ngûúâi; Bònh Phûúác
-
568
ngûúâi; Lêm Àöìng
-
473 ngûúâi; Kiïn Giang
-
400 ngûúâi; Àùk Lùk
-
290 ngûúâi; Khaánh Hoâa
-
271 ngûúâi; Long An
-
218 ngûúâi; Baâ Rõa
-
Vuäng
Taâu
-
198 ngûúâi; Cêìn Thú
-
173 ngûúâi; Traâ
Vinh
-
163 ngûúâi; Soác Trùng
-
106 ngûúâi; Caâ
Mau
-
106 ngûúâi; Vônh Long
-
91 ngûúâi; Àöìng
Thaáp
-
90 ngûúâi; caác tónh khaác
-
676 ngûúâi.
Ngûúâi Chùm laâ möåt trong nhûäng töåc ngûúâi
sinh söëng lêu àúâi trïn maãnh àêët Viïåt Nam. Vïì
nguöìn göëc töåc ngûúâi, caác nhaâ khoa hoåc xïëp
ngûúâi Chùm vaâo tiïíu chuãng Mongoloid
phûúng Nam, nhoám loaåi hònh Nam AÁ. Vïì ngön
ngûä, tiïëng Chùm thuöåc ngûä hïå Austronesian
(Nam Àaão), tiïíu nhoám chamic. Cuâng chung
tiïíu nhoám naây, úã Viïåt Nam coân coá caác töåc
ngûúâi Ï Àï, Gia Rai, Chu Ru vaâ Ra Glai. Coá
thuyïët cho rùçng caác töåc ngûúâi naây laâ con chaáu
cuãa cû dên àïën tûâ Thïë giúái àaão. Cuäng coá yá
kiïën khaác cho àoá laâ cû dên úã phña Nam Trung
Quöëc di chuyïín vaâo. Nhûäng phaát hiïån vïì khaão
cöí hoåc gêìn àêy àaä gúåi lïn möåt giaã thiïët rùçng,
chuã nhên cuãa nïìn vùn hoaá Sa Huyânh coá thïí laâ
töí tiïn cuãa ngûúâi Chùm vaâ caác töåc ngûúâi M
-
P
khaác úã Viïåt Nam ngaây nay. Do àùåc àiïím cû
truá vaâ baãn sùæc vùn hoaá mang tñnh àõa phûúng,
ngûúâi Chùm ngaây nay àûúåc phên thaânh ba
nhoám cöång àöìng: Chùm Hroi, Chùm
Panduranga vaâ Chùm Nam Böå.
Ngûúâi Chùm cû truá tûâ Phuá Yïn trúã ra thûúâng
àûúåc goåi laâ Chùm Hroi. Hiïån ngûúâi Chùm Hroi
söëng têåp trung úã caác huyïån Vên Canh (tónh
Bònh Àõnh) vaâ Àöìng Xuên, Sún Hoaâ, Söng
Hinh (tónh Phuá Yïn), dûúái chên daäy Trûúâng
Sún, hai búâ thûúång lûu söng Àaâ Rùçng vaâ trïn
cao nguyïn Vên Hoaâ. Ngûúâi Chùm Hroi söëng
chuã yïëu bùçng nghïì laâm ruöång vaâ rêîy. Chùm
Hroi úã vuâng thêëp biïët laâm thuãy lúåi àïí tröìng
luaá nûúác, biïët nuöi trêu boâ vaâ duâng trêu boâ àïí
keáo caây. ÚÃ vuâng cao, vêîn coân nhiïìu gia àònh
Chùm Hroi laâm rêîy.
Ngûúâi Chùm Hroi noái tiïëng Chùm nhûng
Vùn hoáa cû truá cuãa ngûúâi Chùm
PHUÁ VÙN HÙÈN
Vùn hoáa cû truá laâ kïët quaã cuãa sûå sùæp àùåt khöng gian sinh söëng cuãa con ngûúâi, laâ
nhûäng giaá trõ do con ngûúâi cuãa cöång àöìng cû truá àoá saáng taåo trong quaá trònh lao
àöång tûúng taác vúái möi trûúâng. Nghiïn cûáu vùn hoáa cû truá cuãa ngûúâi Chùm, tòm
hiïíu nhûäng giaá trõ àûúåc taåo ra trong quaá trònh hònh thaânh cû truá giuáp laâm roä àúâi
söëng cöång àöìng trong phaát triïín vaâ höåi nhêåp.
Àïën nay àaä coá nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu úã trong vaâ ngoaâi nûúác vïì töåc ngûúâi
Chùm. Tuy nhiïn söë baâi viïët vïì vùn hoáa cû truá thò quaá khiïm töën vaâ múái chó mang
tñnh chêët giúái thiïåu. Baâi viïët naây goáp phêìn laâm saáng toã nhûäng àùåc àiïím vùn hoáa
cû truá cuãa cöång àöìng ngûúâi Chùm úã Nam Trung Böå vaâ Nam Böå.
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 55
khöng coân lûu truyïìn chûä Thrah nhû ngûúâi
Chùm úã Ninh Thuêån, Bònh Thuêån, vaâ cuäng
khöng duâng àïën chûä Arab, Jawi nhû ngûúâi
Chùm úã Nam Böå. Chùm Hroi coân duy trò xaä
höåi mêîu hïå truyïìn thöëng, song khöng theo àaåo
Baâlamön cuäng nhû àaåo Islam. Ngûúâi Chùm
Hroi khöng coá tuåc hoaã taáng nhû möåt böå phêån
ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån, Bònh Thuêån maâ
chó theo tñn ngûúäng àa thêìn vaâ baão lûu caác têåp
tuåc truyïìn thöëng àõa phûúng. Ngûúâi Chùm Hroi
coân duy trò möåt nïìn êm nhaåc dên gian Chùm
cuâng vúái caác nhaåc cuå cöí truyïìn nhû böå chiïng,
böå tröëng (nhaåc goä) phong phuá vïì thïí loaåi vaâ
mang êm àiïåu àöåc àaáo riïng. Vùn hoaá cuãa
ngûúâi Chùm Hroi gùæn vúái phong tuåc têåp quaán
cöí truyïìn vaâ coá quan hïå gêìn guäi vúái vùn hoaá
cuãa möåt söë töåc ngûúâi úã Trûúâng Sún
-
Têy
Nguyïn vaâ vùn hoaá cû dên Trung Böå.
Ngûúâi Chùm cû truá úã hai tónh Ninh Thuêån
vaâ Bònh Thuêån coân àûúåc goåi laâ Chùm
Panduranga. Möåt trong nhûäng lñ do khiïën cöång
àöìng naây àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën laâ sûå gùæn
boá cuãa hoå vúái nhûäng ngöi thaáp Champa cöí nöíi
tiïëng trong vuâng. Caác nhoám thaáp Champa nhû
Po Yang Pakrang (Ba Thaáp), Po Klaung Girai,
Po Rome, Po Dam, Po Sah Inû (Phuá Haâi)... àïìu
coá löëi kiïën truác vaâ nghïå thuêåt àöåc àaáo. Do sûå
taân phaá cuãa thúâi gian vaâ chiïën tranh, hêìu hïët
caác thaáp àïìu hû haåi vaâ möåt söë thaáp àaä suåp àöí
hoaân toaân. Sau nùm 1975, nhiïìu thaáp àaä àûúåc
sûãa chûäa, truâng tu. Caác thaáp Champa hiïån nay
àïìu laâ niïìm tûå haâo cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa
nhên dên Viïåt Nam vaâ laâ núi thu huát du khaách
tûá phûúng àïën chiïm ngûúäng.
Ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån
-
Bònh Thuêån
chiïëm tó lïå àöng so vúái söë ngûúâi Chùm trïn caã
nûúác. Àêåp Nha Trinh vaâ Ma Rïn laâ cöng trònh
thuãy lúåi nöíi tiïëng cuãa töí tiïn ngûúâi Chùm, nay
vêîn tiïëp tuåc tûúái nûúác cho möåt caánh àöìng röång
lúán úã vuâng Phan Rang (Ninh Thuêån). Ngûúâi
Chùm nuöi trêu, boâ ngaây caâng nhiïìu àïí keáo
caây, dêng lïî vaâ trao àöíi. Möåt böå phêån ngûúâi
Chùm khöng theo àaåo Islam àaä nuöi heo vaâ
coá thu nhêåp cao tûâ viïåc chùn nuöi loaåi gia suác
naây. Palei Hamu Chrauk (Bêìu Truác, Ninh
Thuêån) vaâ Palei Gauk (Bònh Thuêån) coân lûu
truyïìn nghïì laâm göëm thuã cöng. Caác saãn phêím
göëm Chùm laâm bùçng àêët nung duâng cho sinh
hoaåt gia àònh rêët thõnh haânh taåi vuâng ngûúâi
Chùm vaâ möåt söë dên töåc khaác úã caác tónh Têy
Nguyïn vaâ Àöng Nam Böå. Palei Chaklaing (Myä
Nghiïåp, Ninh Thuêån) vêîn giûä gòn vaâ àang phaát
huy nghïì dïåt thöí cêím cöí truyïìn. Caác saãn phêím
thöí cêím vúái gêìn trùm loaåi hoa vùn khöng chó laâ
nhûäng mùåt haâng duâng may mùåc cho caác chûác
sùæc tön giaáo vaâ phuåc vuå tñn ngûúäng cuãa ngûúâi
Chùm, maâ ngaây caâng phöí biïën trïn thõ trûúâng.
Hêìu hïët caác yá kiïën cho rùçng ngûúâi Chùm
Ninh Thuêån, Bònh Thuêån theo hai tön giaáo
chñnh laâ Baâlamön (Brahmanism) vaâ Höìi giaáo
(Islam). Thûåc tïë, hiïån nay ngûúâi Chùm biïët rêët
ñt vïì giaáo lñ Baâlamön. Khoaãng möåt nûãa söë ngûúâi
Chùm úã àêy theo tuåc hoaã taáng (goåi laâ Chùm
Jat hoùåc Chùm Chuh) vaâ möåt böå phêån khaác ñt
hún göìm ngûúâi Chùm úã Palei Ia La
-
u, Palei Ia
Banguk (Ninh Thuêån) vaâ Kinh cûåu (Bònh
Thuêån) chó thúâ phuång thêìn linh vaâ töí tiïn cuãa
mònh. Söë coân laåi theo àaåo Islam bao göìm Chùm
Islam vaâ Chùm Bani (coân goåi Bini).
Ngûúâi Chùm Nam Böå cû truá quêy quêìn bïn
caånh nhûäng thaánh àûúâng Islam (Masjid, hoùåc
Surau) thuöåc caác tónh Àöìng Nai, Bònh Phûúác,
Têy Ninh, An Giang vaâ thaânh phöë Höì Chñ Minh.
Trûúác àêy, do nguyïn nhên lõch sûã, möåt böå
phêån ngûúâi Chùm àaä di cû sang Campuchia,
Malaysia, Thaái Lan, Indonesia,... Vaâo giûäa thïë
kó XVIII vaâ àêìu thïë kó XIX, möåt böå phêån ngûúâi
Chùm úã Campuchia àaä tòm vïì cû truá úã An
Giang vaâ Têy Ninh cuâng vúái möåt böå phêån ngûúâi
Chùm àaä an cû trûúác àoá. Sau nhûäng nùm 30,
40 cuãa thïë kó XX, do chiïën tranh úã vuâng biïn
giúái Têy Nam nïn möåt böå phêån ngûúâi Chùm úã
àêy àaä di cû vaâo Saâi Goân
-
Gia Àõnh
-
Chúå Lúán
(Thaânh phöë Höì Chñ Minh). Sau àoá, möåt söë khaác
ài lêåp nghiïåp úã Xuên Löåc (Àöìng Nai) vaâ Phuá
Riïìng (Bònh Phûúác).
Hêìu hïët ngûúâi Chùm Nam Böå àïìu theo àaåo
Islam vaâ lêëy kinh Qur'an laâm kim chó nam cho
hoaåt àöång tñn ngûúäng cuãa mònh. Ngûúâi Chùm
Nam Böå úã nhaâ saân. Nhiïìu laâng Chùm àûúåc
hònh thaânh ven búâ söng, raåch, kïnh, mûúng,...
ÚÃ àêy khöng coá nhûäng ngöi thaáp Champa huâng
56 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
vô nhû úã miïìn Trung, song taåi caác khu cû truá
cuãa ngûúâi Chùm àïìu coá caác Masjid (thaánh
àûúâng) lúán vúái löëi kiïën truác àöåc àaáo riïng. Coá
thaánh àûúâng àaä àûúåc Böå Vùn hoaá Thöng tin
cöng nhêån laâ di tñch kiïën truác.
Hiïån nay vêîn coân möåt söë ngûúâi Chùm Nam
Böå haânh nghïì àaánh caá trïn söng. Söë khaác laâm
ruöång vaâ buön baán. Nhiïìu phuå nûä Chùm An
Giang biïët dïåt sarong (xaâ
-
röng), kama (khùn
tùæm, khùn rùçn), thïu khùn, àan lûúái... phuåc vuå
nhu cêìu ùn mùåc theo truyïìn thöëng dên töåc
Chùm vaâ duâng àïí trao àöíi trong vuâng.
2. Palei
-
Àún võ tuå cû cuãa ngûúâi Chùm
Trong àêëu tranh sinh töìn vaâ phaát triïín, con
ngûúâi biïët tòm cho mònh möåt khöng gian cû
truá thñch húåp. Ngûúâi Viïåt quan niïåm "söëng caái
nhaâ, giaâ caái möì". Theo Phan Laåc Tuyïn, "khöng
gian cû truá chñnh cuãa ngûúâi Chùm chuã yïëu laâ
úã nöng thön. Hoå söëng chuã yïëu bùçng nghïì nöng,
duy trò nghïì dïåt thöí cêím cöí truyïìn, laâm göëm
thuã cöng, vaâ nghïì chùn nuöi gia suác" (1999:
148). Khöng gian cû truá cuãa cöång àöìng Chùm
laâ caác palei (nhû "laâng" cuãa ngûúâi Viïåt).
Laâng laâ núi cû truá cuãa nhiïìu gia àònh, doâng
hoå, laáng giïìng, laâ núi sinh saãn, nuöi dûúäng,
baão töìn vaâ phaát huy vùn hoáa dên töåc. Theo
Ngö Àûác Thõnh, "Vùn hoáa laâng tûúng ûáng vúái
cöång àöìng laâng, möåt cú cêëu dên cû kinh tïë, xaä
höåi vaâ vùn hoáa cú baãn cuãa xaä höåi caác töåc ngûúâi
cuãa nûúác ta haâng ngaân nùm nay. Ban àêìu, laâng
(baãn, buön, play, bon...) laâ möåt núi cû truá cuãa
möåt söë gia àònh, gia töåc (luác àêìu phêìn lúán laâ
caác gia àònh cuâng huyïët thöëng, sau trúã thaânh
quan hïå laáng giïìng), dêìn dêìn laâng àûúåc cuãng
cöë" (2006: 26). Möîi laâng àïìu coá möåt tïn goåi
riïng. Laâng coân bao haâm gia àònh, doâng hoå,
gia töåc, nhûäng sùæc thaái gia phong, laâ núi töí
chûác gia àònh theo phuå hïå hay mêîu hïå, nghïì
nghiïåp, quan hïå, caách thûác giaáo duåc, caác chuêín
mûåc ûáng xûã vúái möi trûúâng tûå nhiïn vaâ xaä höåi.
Tûâ lêu, ngûúâi Chùm àaä xaác lêåp cho mònh
möåt hïå thöëng khuön mêîu ûáng xûã tûúng àöëi
hoaân haão qua Böå luêåt Chùm (do Dûúng Têën
Phaát soaån thaão nùm 1950). Palei (Laâng) laâ àún
võ cû truá tiïu biïíu cuãa xaä höåi truyïìn thöëng Chùm
khöng phaãi chó laâ nhûäng cöng xaä huyïët töåc,
búãi noá bao göìm nhiïìu doâng hoå vaâ möîi doâng
hoå cû truá trïn möåt khuön viïn nhêët àõnh, coá
haâng raâo (kaga) bao quanh. Palei cuãa ngûúâi
Chùm àûúåc xaác àõnh bùçng caác àûúâng ranh giúái
tûå nhiïn coá tñnh quy ûúác, àûúåc caác thaânh viïn
trong palei cuäng nhû laáng giïìng cöng nhêån.
Theo truyïìn thöëng, caác thaânh viïn trong palei
àïìu coá quyïìn khai thaác àêët trong phaåm vi laänh
thöí palei cuãa mònh; nhûäng ngûúâi trong cuâng
palei cuäng àöìng thúâi coá nhiïåm vuå tröng coi,
baão vïå àêët, rûâng thuöåc laänh thöí (bhum palei)
maâ mònh súã hûäu. Quyïìn sûã duång àêët canh taác
cuãa möîi gia àònh trong caác palei Chùm àaä àûúåc
xaác lêåp tûâ trûúác, theo àoá truyïìn laåi cho con gaái
theo mêîu hïå. Nhûäng ngûúâi trong cuâng möåt
palei, möåt doâng hoå coá thïí chuyïín nhûúång, mua
baán àêët àai cuãa mònh theo caách thoaã thuêån àöi
bïn coá sûå àöìng yá cuãa doâng hoå hoùåc trûúãng
töåc. Tuy nhiïn, nïëu ngûúâi naâo tûå yá rúâi boã palei
seä mêët quyïìn súã hûäu àêët àai cuãa mònh. Ngûúâi
naâo xêm phaåm àêët àai cuãa ngûúâi khaác bõ xûã
theo luêåt tuåc.
Palei Chùm coá thïí nùçm trïn sûúân àöìi, dûúái
thung luäng, úã àöìng bùçng, hay ven búâ biïín.
Palei Chùm úã Ninh Thuêån vaâ Bònh Thuêån
thûúâng xaác lêåp trïn nhûäng vuâng goâ àêët cao,
xung quanh laâ ruöång luáa hoùåc nûúng rêîy. Möîi
palei coá khoaãng tûâ 300 àïën 400 höå gia àònh
cuãa möåt doâng töåc hay têåp húåp búãi nhiïìu töåc hoå
(gaup) cuâng sinh söëng. Caác khuön viïn nhaâ úã
àûúåc böë trñ theo hûúáng Bùæc
-
Nam. Palei Chùm
coá nhiïìu doâng hoå söëng chung nhûng möîi doâng
hoå coá möåt nghôa àõa riïng (kut àöëi vúái Chùm
Chuh
-
theo tuåc hoaã taáng; ghur àöëi vúái Chùm
Bani). Möîi palei thûúâng coá nhaâ cöång àöìng hoùåc
sang palei. Möåt söë palei Chùm coá àïìn thúâ thêìn
(sang Pö Yang).
Bïn caånh töí chûác haânh chñnh àõa phûúng,
möîi palei Chùm coân coá Höåi àöìng chûác sùæc,
giaâ laâng chùm lo viïåc cuáng tïë vaâ giaãi quyïët
nhûäng vêën àïì cuãa palei liïn quan àïën phong
tuåc, têåp quaán (adat cambat). Palei Chùm laâ àún
võ cû truá cöí truyïìn mang taân dû cuãa cöng xaä
nöng thön. Gia àònh trong palei Chùm theo
hònh thaái mêîu hïå. Thaânh viïn trong gia àònh
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 57
àûúåc tñnh theo huyïët thöëng bïn meå. Ngûúâi àaân
baâ lúán tuöíi nhêët trong gia àònh goåi laâ po sang
(tûác laâ chuã nhaâ). Caác gia àònh coá cuâng chung
möåt baâ meå sinh ra thûúâng böë trñ nhaâ cûãa chung
trong möåt khuön viïn (sa kaga). Tûúng tûå nhû
vêåy, caác gia àònh chung möåt doâng hoå theo
huyïët thöëng bïn phña meå thûúâng böë trñ nhaâ
cûãa cuâng daäy vúái nhau. Möîi doâng hoå coá möåt
töåc trûúãng àûáng àêìu goåi laâ "akaok gaup" (laâ
ngûúâi àaân öng). Nhiïåm vuå cuãa trûúãng töåc laâ
chùm lo, töí chûác nhûäng lïî nghi trong khuön
khöí doâng töåc trong palei. Möîi doâng hoå trong
palei laâ nhûäng ngûúâi cuâng chung huyïët thöëng
bïn meå àûúåc xaác àõnh khi chïët seä cuâng chung
núi an nghó cuöëi cuâng chung möåt nghôa àõa
cuãa doâng hoå (kut hoùåc ghur) vaâ thúâ phuång
chung "ciat atau" (möåt loaåi gioã àan bùçng tre
hònh höåp vuöng coá nùæp àêåy, duâng àïí boã y trang,
àöì cuáng lïî cuãa töí tiïn töåc hoå). Ngûúâi Chùm
Ninh Thuêån vaâ Bònh Thuêån phên thaânh caác
nhoám Ahiïr (chõu aãnh hûúãng Baâlamön), Awal
(chõu aãnh hûúãng Höìi giaáo) vaâ Islam. Möîi cöång
àöìng tñn ngûúäng tön giaáo coân coá nhûäng sinh
hoaåt riïng nhùçm thïí hiïån àùåc thuâ nhoám cuãa
mònh trong palei vaâ cuâng baão lûu nhiïìu têåp
tuåc truyïìn thöëng Chùm.
ÚÃ Nam Böå, gia àònh àûúåc xaác lêåp búãi vúå
chöìng vaâ caác con chaáu ruöåt. Gia àònh coá thïí
göìm hai hoùåc ba thïë hïå cuâng chung söëng, song
huyïët thöëng doâng hoå úã àêy khöng xaác àõnh roä
theo huyïët thöëng bïn meå hay theo nghôa àõa
chung nhû úã vuâng ngûúâi Chùm Ninh Thuêån
vaâ Bònh Thuêån. Ngûúâi Chùm úã Nam Böå theo
Islam. Hoå cû truá theo hònh thûác caác jammaah
gùæn vúái tïn thaánh àûúâng gêìn núi hoå sinh söëng.
Möîi jammaah thûúâng coá möåt masjid (thaánh
àûúâng) vaâ coá thïí coá möåt hoùåc nhiïìu surau (tiïíu
thaánh àûúâng). Cöång àöìng Chùm Nam Böå
thûúâng cû nguå theo tûâng nhoám gia àònh coá
quan hïå ruöåt raâ thên thñch vúái nhau, cuâng sinh
hoaåt vùn hoáa tñn ngûúäng tön giaáo trong möåt
masjid hay surau vúái nhau. Jammaah úã Nam
Böå khöng giúái haån búãi nhûäng haâng raâo bùçng
cêy xûúng röìng hoùåc bùçng tre, göî... nhû úã Ninh
Thuêån, Bònh Thuêån maâ têåp trung trïn caác cuâ
lao riïng biïåt, lêëy ranh giúái bùçng nhûäng con
söng hoùåc kïnh raåch úã núi cû truá. Àûáng àêìu
jammaah laâ möåt ngûúâi am hiïíu giaáo lñ Islam
vaâ têåp tuåc, àûúåc têåp thïí cuâng jammaah bêìu
choån laâm Hakem (giaáo caã) àïí àiïìu haânh sinh
hoaåt trong cöång àöìng cuãa mònh. Moåi hoaåt àöång
cuãa caác thaânh viïn trong jammaah àïìu chõu sûå
chi phöëi cuãa võ Hakem naây.
Trong quaá trònh cuâng caác töåc ngûúâi khai
phaá vuâng àêët Nam Böå, ngûúâi Chùm àïën àõnh
cû àöng nhêët úã An Giang. Koh Taboong (nay
thuöåc xaä Khaánh Hoâa, huyïån Chêu Phuá, An
Giang) laâ möåt trong baãy laâng Chùm tónh An
Giang àaä hònh thaânh tûâ möåt cöìn caát nhö lïn
doåc theo möåt bïn búâ Hêåu Giang, àûúåc phuâ sa
maâu múä cuãa con söng böìi àùæp lêìn höìi thaânh
möåt cuâ lao, ngùn caách vúái àêët liïìn bùçng möåt
con raåch. Ngoaâi Koh Taboong coân coá saáu laâng
Chùm khaác laâ Mouchrut, Koh Kabuak, Koh
Kenh, Pulao Ba, Koh Goi, Koh Gia, Sabau,
vúái àõa danh Viïåt tûúng ûáng laâ Chêu Giang,
Àa Phûúác, Chêu Phong, La Ma (hoùåc Vônh
Trûúâng), Buáng lúán (hoùåc Buáng Bònh Thiïn)
vaâ Àöìng Cö Ky. Ngoaâi Mouchrut coá nghôa laâ
moäm heo (theo tiïëng Khú Me) coân laåi caác tïn
laâng Chùm àïìu gùæn vúái tûâ "koh" (hoùåc pulau)
àïìu coá nghôa laâ "cuâ lao".
Àõa thïë caác laâng Chùm úã àöìng bùçng söng
Cûãu Long tuy khöng liïìn nhau nhûng cuâng
nùçm doåc theo hai bïn búâ söng hoùåc trïn búâ àï
gêìn thaánh àûúâng. Àúâi söëng cû truá cuãa cöång
àöìng Chùm núi àêy chõu nhiïìu aãnh hûúãng búãi
thuãy triïìu lïn xuöëng cuãa hïå thöëng söng ngoâi,
kïnh raåch chùçng chõt. Ngûúâi Chùm söëng trïn
nhûäng cuâ lao giûäa söng nhû cuâ lao Tên Phong,
cuâ lao Nùm Thön úã Tiïìn Giang, cuâ lao Têy, cuâ
lao Caái Vûâng úã Bïën Tre, cuâ lao Chêu Giang,
cuâ lao Àa Phûúác úã An Giang v.v... Palei Chùm
phên böë quanh ròa cuâ lao àïí thuêån tiïån ài laåi
bùçng àûúâng thuãy, bùçng con taâu "sa
-
luáp" chaåy
bùçng húi nûúác hoùåc keáo nhûäng chiïëc ghe chaâi
(jal) àêìy ùæp haâng hoáa tûâ Saâi goân vïì, reä qua con
raåch taåm traánh nhûäng doâng nûúác ngûúåc chaãy
xiïët bïn ngoaâi söng caái. Sinh söëng úã vuâng cuãa
hai hoùåc ba àûúâng nûúác giao nhau nïn ngûúâi
Chùm dïî kiïëm söëng bùçng nghïì buön baán, múã
quaán haâng cho caác ghe thuyïìn, taâu beâ dûâng
laåi ùn uöëng nghó ngúi chúâ àöíi con nûúác. Do
58 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI
àõa lñ, möi sinh, thúâi tiïët, khñ hêåu cuãa vuâng àêët
thêëp, ngûúâi Chùm coá caách xêy nhaâ saân cao
vúái kô thuêåt kïët cêëu, vêåt liïåu xêy dûång khaác
vúái loaåi nhaâ saân truyïìn thöëng cuãa hoå úã núi
quanh nùm khö raáo Ninh Thuêån, Bònh Thuêån.
Trong lõch sûã, khi Thoaåi Ngoåc Hêìu khúãi
cöng àaâo kinh Vônh Tïë chaåy daâi doåc theo biïn
giúái tûâ Chêu Àöëc ra àïën Haâ Tiïn thò ngûúâi
Chùm àûúåc huy àöång vaâo lûåc lûúång baão vïå an
ninh, coá cöng ùn viïåc laâm "an cû laåc nghiïåp",
dêìn dêìn toãa ra sinh söëng úã caác tónh thaânh phña
Nam nhû Têy Ninh, Kiïn Giang, Bònh Dûúng,
Bònh Phûúác vaâ Thaânh phöë Höì Chñ Minh. Vùn
hoáa Chùm trong quaá trònh phaát triïín àaä giao
lûu, chuyïín àöíi, nhiïìu têìng lúáp vùn hoáa cöí
truyïìn cuâng vúái vùn hoáa múái höåi nhêåp, chuyïín
hoáa lêîn nhau. Caác quan niïåm têåp quaán, phong
tuåc ùn sêu vaâo yá thûác vaâ töí chûác palei, chi phöëi
nïëp söëng, tû duy cuãa ngûúâi Chùm. Trong hön
nhên, ngûúâi Chùm Islam vêîn coân lûu neát mêîu
hïå nhû sau àaám cûúái chuá rïí söëng chung bïn
nhaâ cha meå vúå. Tñnh bònh àùèng vaâ thöëng nhêët
cuãa ngûúâi Chùm thïí hiïån trong viïåc caác caá nhên
trong cöång àöìng cuâng bêìu ra nhûäng ngûúâi àaåi
diïån cho mònh àiïìu haânh jammaah. Ngoaåi trûâ
Allah vaâ thiïn sûá Muhammad thuöåc vïì möåt
cêëp àöå tön kñnh, moåi tñn àöì àïìu bònh àùèng.
Caác chûác sùæc tûâ Imam trúã xuöëng thûúâng khöng
phaãi laâ chûác vuå cöë àõnh maâ àûúåc luên phiïn
giûäa nhûäng ngûúâi coá khaã nùng vaâ àaåo haånh.
Thaánh àûúâng luön toåa laåc úã trung têm caác
jammaah, laâ maãnh àêët coá àõa thïë àeåp, cao raáo
saåch seä, tiïån ài laåi. Taåi caác khu cû truá jammaah
cuãa ngûúâi Chùm àïìu coá caác masjid hoùåc surau
(núi cêìu nguyïån) vúái löëi kiïën truác àöåc àaáo riïng.
Nhûäng ngöi nhaâ daânh cho viïåc cêìu nguyïån
naây khöng chó laâ biïíu trûng tön giaáo maâ coân laâ
núi höåi tuå cuãa caác thaânh viïn cuãa cöång àöìng.
Àoá laâ núi diïîn ra caác ngaây lïî höåi, lïî cêìu nguyïån
hùçng ngaây, höåi hoåp... laâ núi hoå nhùæc nhúã nhau
àûâng xao nhaäng giaáo luêåt Islam, laâ trung têm
sinh hoaåt cöång àöìng (Phuá Vùn Hùèn 2008: 69).
3. Vùn hoaá têån duång möi trûúâng trong cû
truá cuãa ngûúâi Chùm
Ngûúâi Chùm lûu truyïìn möåt kho taâng tri
thûác vïì nhûäng hïå thöëng dêîn thuyã nhêåp àiïìn
thöng qua nghi lïî cêìu mûa, cêìu muâa, mang
àêåm vùn hoaá baãn àõa. Vuâng Panduranga coá
caác daäy nuái cao bao boåc àaä taåo nïn nhûäng bûác
bònh phong chùæn nhûäng luöìng gioá muâa Àöng
-
Bùæc vaâ Têy
-
Nam mang mêy vaâ mûa túái. Àöìng
ruöång cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng naây chuã yïëu
nùçm trong loâng chaão, àûúåc bao boåc búãi caác
daäy nuái nïn muâa khö thò khö haån, nhûng vaâo
muâa mûa laåi hay bõ luä queát vaâ ngêåp uáng.
Phaát triïín nöng nghiïåp trïn möåt vuâng àêët
khöng hïì thuêån lúåi, caác thïë hïå ngûúâi Chùm àaä
tiïën haânh xêy dûång caác cöng trònh thuyã lúåi. Hïå
thöëng àêåp Nha Trinh àûúåc xêy dûång bao göìm
möåt àêåp ngùn nûúác trïn nguöìn söng Caái, böën
àêåp nhoã vaâ hai con mûúng, mûúng Caái vaâ
mûúng Àûåc coá thïí tûúái cho trïn möåt vaån hecta
àêët tröìng. Àêåp Ma Rïn àûúåc xêy dûång trïn
söng Biïu, göìm coá 7 àêåp nhoã vaâ möåt hïå thöëng
caác mûúng con. Möîi laâng Chùm coá möåt ngûúâi
chuyïn traách vïì thuyã lúåi goåi laâ "cai àêåp" (ong
Binek) coá nhiïåm vuå tröng coi, tu sûãa mûúng
àêåp. Tuây theo thïë àêët vaâ chêët àêët, ngûúâi Chùm
chia ruöång ra thaânh ruöång hamu dhaong (ruöång
úã àöìng sêu, àûúåc coi laâ loaåi töët nhêët), hamu
aia (ruöång ngêåp nûúác quanh nùm) vaâ hamu ia
talon (ruöång khö ven nuái). Àïí chinh phuåc sûå
khùæc nghiïåt cuãa thúâi tiïët, ngûúâi Chùm àaä biïët
khai mûúng, àùæp àêåp dêîn nûúác vaâo ruöång vúái
möåt hïå thöëng thuyã lúåi khaá hoaân chónh: àêåp
(binek), kïnh (bara), mûúng (rabaong), höì chûáa
(can), mûúng lúán (rabaong ine), mûúng dêîn
(rabaong naih), mûúng tiïu (rabaong lah) v.v...
vúái phûúng thûác àûa dêîn nûúác phuâ húåp cho
tûâng loaåi àõa hònh.
Lúåi thïë tûâ caác daäy nuái cao ùn lan ra têån biïín,
coá nhûäng ngoån nuái saát biïín cao túái haâng nghòn
meát hònh thaânh nïn nhûäng con suöëi nûúác ngoåt
chaãy tûâ trïn xuöëng, tûâ trong nuái ra, taåo thaânh
nhûäng maåch nûúác ngoåt ngêìm ngay búâ biïín.
Chñnh nhúâ vêåy ngûúâi Chùm xûa àaä tûâng cung
cêëp nûúác ngoåt cho caác thuyïìn beâ qua laåi vuâng
búâ biïín Àöng cuãa duyïn haãi miïìn Trung xûa.
Laâ vuâng àêët thiïëu mûa, thûâa nùæng úã cûåc
Nam Trung Böå, tûâ xa xûa, ngûúâi Chùm àaä thêëy
têìm quan troång cuãa nguöìn nûúác trong àúâi söëng
saãn xuêët nöng nghiïåp. Bïn caånh viïåc xêy dûång