Văn hóa cư trú của người Chăm

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Văn hóa cư trú là kết quả của sự sắp đặt không gian sinh sống của con người, là những giá trị do con người của cộng đồng cư trú đó sáng tạo trong quá trình lao động tương tác với môi trường. Nghiên cứu văn hóa cư trú của người Chăm, tìm hiểu những giá trị được tạo ra trong quá trình hình thành cư trú giúp làm rõ đời sống cộng đồng trong phát triển và hội nhập. Đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu ở trong và ngoài nước về tộc người Chăm. Tuy nhiên số bài viết về văn hóa cư trú thì quá khiêm tốn và mới chỉ mang tính chất giới thiệu. Bài viết này góp phần làm sáng tỏ những đặc điểm văn hóa cư trú của cộng đồng người Chăm ở Nam Trung Bộ và Nam Bộ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hóa cư trú của người Chăm

54 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI Vùn hoáa cû truá cuãa ngûúâi Chùm PHUÁ VÙN HÙÈN Vùn hoáa cû truá laâ kïët quaã cuãa sûå sùæp àùåt khöng gian sinh söëng cuãa con ngûúâi, laâ nhûäng giaá trõ do con ngûúâi cuãa cöång àöìng cû truá àoá saáng taåo trong quaá trònh lao àöång tûúng taác vúái möi trûúâng. Nghiïn cûáu vùn hoáa cû truá cuãa ngûúâi Chùm, tòm hiïíu nhûäng giaá trõ àûúåc taåo ra trong quaá trònh hònh thaânh cû truá giuáp laâm roä àúâi söëng cöång àöìng trong phaát triïín vaâ höåi nhêåp. Àïën nay àaä coá nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu úã trong vaâ ngoaâi nûúác vïì töåc ngûúâi Chùm. Tuy nhiïn söë baâi viïët vïì vùn hoáa cû truá thò quaá khiïm töën vaâ múái chó mang tñnh chêët giúái thiïåu. Baâi viïët naây goáp phêìn laâm saáng toã nhûäng àùåc àiïím vùn hoáa cû truá cuãa cöång àöìng ngûúâi Chùm úã Nam Trung Böå vaâ Nam Böå. 1. Vaâi neát vïì àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Chùm ngûúâ i Chùm vaâ o tiïí u chuã n g Mongoloid phûúng Nam, nhoám loaåi hònh Nam AÁ. Vïì ngön Ngûúâi Chùm ngaây nay laâ con chaáu cuãa cû ngûä, tiïëng Chùm thuöåc ngûä hïå Austronesian dên Champa cöí. Hiïån nay ngûúâi Chùm cû truá (Nam Àaão), tiïíu nhoám chamic. Cuâng chung têåp trung trong caác palei (hoùåc puk-laâng) thuöåc tiïíu nhoám naây, úã Viïåt Nam coân coá caác töåc caác tónh Bònh Àõnh, Phuá Yïn, Ninh Thuêån, ngûúâi Ï Àï, Gia Rai, Chu Ru vaâ Ra Glai. Coá Bònh Thuêån, Bònh Phûúác, Bònh Dûúng, Àöìng thuyïët cho rùçng caác töåc ngûúâi naây laâ con chaáu Nai, Têy Ninh, An Giang vaâ thaânh phöë Höì cuãa cû dên àïën tûâ Thïë giúái àaão. Cuäng coá yá Chñ Minh. Ngûúâi Chùm coân sinh söëng úã caác kiïën khaác cho àoá laâ cû dên úã phña Nam Trung tónh Têy Nguyïn vaâ möåt söë tónh khaác nhûng Quöëc di chuyïín vaâo. Nhûäng phaát hiïån vïì khaão khöng nhiïìu. cöí hoåc gêìn àêy àaä gúåi lïn möåt giaã thiïët rùçng, Theo kïët quaã cuöåc töíng àiïìu tra dên söë ngaây chuã nhên cuãa nïìn vùn hoaá Sa Huyânh coá thïí laâ 1/4/2009, töíng dên söë ngûúâi Chùm úã Viïåt Nam töí tiïn cuãa ngûúâi Chùm vaâ caác töåc ngûúâi M - P vaâo nùm 2009 coá 161.729 ngûúâi, phên böë cuå khaác úã Viïåt Nam ngaây nay. Do àùåc àiïím cû thïí úã caác tónh thaânh nhû sau: Ninh Thuêån - truá vaâ baãn sùæc vùn hoaá mang tñnh àõa phûúng, 67.274 ngûúâi; Bònh Thuêån - 34.690 ngûúâi; Phuá ngûúâi Chùm ngaây nay àûúåc phên thaânh ba Yïn - 19.945 ngûúâi; An Giang - 14.209 ngûúâi; nhoá m cöå n g àöì n g: Chùm Hroi, Chùm Thaânh phöë Höì Chñ Minh - 7.819 ngûúâi; Bònh Panduranga vaâ Chùm Nam Böå. Àõnh - 5.336 ngûúâi; Àöìng Nai - 3.887 ngûúâi; Ngûúâi Chùm cû truá tûâ Phuá Yïn trúã ra thûúâng Têy Ninh - 3.250 ngûúâi; Bònh Dûúng - 837 àûúåc goåi laâ Chùm Hroi. Hiïån ngûúâi Chùm Hroi ngûúâi; Gia Lai - 659 ngûúâi; Bònh Phûúác - 568 söëng têåp trung úã caác huyïån Vên Canh (tónh ngûúâi; Lêm Àöìng - 473 ngûúâi; Kiïn Giang - Bònh Àõnh) vaâ Àöìng Xuên, Sún Hoaâ, Söng 400 ngûúâi; Àùk Lùk - 290 ngûúâi; Khaánh Hoâa - Hinh (tónh Phuá Yïn), dûúái chên daäy Trûúâng 271 ngûúâi; Long An - 218 ngûúâi; Baâ Rõa - Vuäng Sún, hai búâ thûúång lûu söng Àaâ Rùçng vaâ trïn Taâu - 198 ngûúâi; Cêìn Thú - 173 ngûúâi; Traâ cao nguyïn Vên Hoaâ. Ngûúâi Chùm Hroi söëng Vinh - 163 ngûúâi; Soác Trùng - 106 ngûúâi; Caâ chuã yïëu bùçng nghïì laâm ruöång vaâ rêîy. Chùm Mau - 106 ngûúâi; Vônh Long - 91 ngûúâi; Àöìng Hroi úã vuâng thêëp biïët laâm thuãy lúåi àïí tröìng Thaáp - 90 ngûúâi; caác tónh khaác - 676 ngûúâi. luaá nûúác, biïët nuöi trêu boâ vaâ duâng trêu boâ àïí Ngûúâi Chùm laâ möåt trong nhûäng töåc ngûúâi keáo caây. ÚÃ vuâng cao, vêîn coân nhiïìu gia àònh sinh söëng lêu àúâi trïn maãnh àêët Viïåt Nam. Vïì Chùm Hroi laâm rêîy. nguöìn göëc töåc ngûúâi, caác nhaâ khoa hoåc xïëp Ngûúâi Chùm Hroi noái tiïëng Chùm nhûng
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 55 khöng coân lûu truyïìn chûä Thrah nhû ngûúâi truyïìn nghïì laâm göëm thuã cöng. Caác saãn phêím Chùm úã Ninh Thuêån, Bònh Thuêån, vaâ cuäng göëm Chùm laâm bùçng àêët nung duâng cho sinh khöng duâng àïën chûä Arab, Jawi nhû ngûúâi hoaåt gia àònh rêët thõnh haânh taåi vuâng ngûúâi Chùm úã Nam Böå. Chùm Hroi coân duy trò xaä Chùm vaâ möåt söë dên töåc khaác úã caác tónh Têy höåi mêîu hïå truyïìn thöëng, song khöng theo àaåo Nguyïn vaâ Àöng Nam Böå. Palei Chaklaing (Myä Baâlamön cuäng nhû àaåo Islam. Ngûúâi Chùm Nghiïåp, Ninh Thuêån) vêîn giûä gòn vaâ àang phaát Hroi khöng coá tuåc hoaã taáng nhû möåt böå phêån huy nghïì dïåt thöí cêím cöí truyïìn. Caác saãn phêím ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån, Bònh Thuêån maâ thöí cêím vúái gêìn trùm loaåi hoa vùn khöng chó laâ chó theo tñn ngûúäng àa thêìn vaâ baão lûu caác têåp nhûäng mùåt haâng duâng may mùåc cho caác chûác tuåc truyïìn thöëng àõa phûúng. Ngûúâi Chùm Hroi sùæc tön giaáo vaâ phuåc vuå tñn ngûúäng cuãa ngûúâi coân duy trò möåt nïìn êm nhaåc dên gian Chùm Chùm, maâ ngaây caâng phöí biïën trïn thõ trûúâng. cuâng vúái caác nhaåc cuå cöí truyïìn nhû böå chiïng, Hêìu hïët caác yá kiïën cho rùçng ngûúâi Chùm böå tröëng (nhaåc goä) phong phuá vïì thïí loaåi vaâ Ninh Thuêån, Bònh Thuêån theo hai tön giaáo mang êm àiïåu àöåc àaáo riïng. Vùn hoaá cuãa chñnh laâ Baâlamön (Brahmanism) vaâ Höìi giaáo ngûúâi Chùm Hroi gùæn vúái phong tuåc têåp quaán (Islam). Thûåc tïë, hiïån nay ngûúâi Chùm biïët rêët cöí truyïìn vaâ coá quan hïå gêìn guäi vúái vùn hoaá ñt vïì giaáo lñ Baâlamön. Khoaãng möåt nûãa söë ngûúâi cuãa möåt söë töåc ngûúâi úã Trûúâng Sún - Têy Chùm úã àêy theo tuåc hoaã taáng (goåi laâ Chùm Nguyïn vaâ vùn hoaá cû dên Trung Böå. Jat hoùåc Chùm Chuh) vaâ möåt böå phêån khaác ñt Ngûúâi Chùm cû truá úã hai tónh Ninh Thuêån hún göìm ngûúâi Chùm úã Palei Ia La-u, Palei Ia vaâ Bònh Thuêå n coâ n àûúå c goå i laâ Chùm Banguk (Ninh Thuêå n ) vaâ Kinh cûå u (Bònh Panduranga. Möåt trong nhûäng lñ do khiïën cöång Thuêån) chó thúâ phuång thêìn linh vaâ töí tiïn cuãa àöìng naây àûúåc nhiïìu ngûúâi biïët àïën laâ sûå gùæn mònh. Söë coân laåi theo àaåo Islam bao göìm Chùm boá cuãa hoå vúái nhûäng ngöi thaáp Champa cöí nöíi Islam vaâ Chùm Bani (coân goåi Bini). tiïëng trong vuâng. Caác nhoám thaáp Champa nhû Ngûúâi Chùm Nam Böå cû truá quêy quêìn bïn Po Yang Pakrang (Ba Thaáp), Po Klaung Girai, caånh nhûäng thaánh àûúâng Islam (Masjid, hoùåc Po Rome, Po Dam, Po Sah Inû (Phuá Haâi)... àïìu Surau) thuöåc caác tónh Àöìng Nai, Bònh Phûúác, coá löëi kiïën truác vaâ nghïå thuêåt àöåc àaáo. Do sûå Têy Ninh, An Giang vaâ thaânh phöë Höì Chñ Minh. taân phaá cuãa thúâi gian vaâ chiïën tranh, hêìu hïët Trûúác àêy, do nguyïn nhên lõch sûã, möåt böå caác thaáp àïìu hû haåi vaâ möåt söë thaáp àaä suåp àöí phêån ngûúâi Chùm àaä di cû sang Campuchia, hoaân toaân. Sau nùm 1975, nhiïìu thaáp àaä àûúåc Malaysia, Thaái Lan, Indonesia,... Vaâo giûäa thïë sûãa chûäa, truâng tu. Caác thaáp Champa hiïån nay kó XVIII vaâ àêìu thïë kó XIX, möåt böå phêån ngûúâi àïìu laâ niïìm tûå haâo cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa Chùm úã Campuchia àaä tòm vïì cû truá úã An nhên dên Viïåt Nam vaâ laâ núi thu huát du khaách Giang vaâ Têy Ninh cuâng vúái möåt böå phêån ngûúâi tûá phûúng àïën chiïm ngûúäng. Chùm àaä an cû trûúác àoá. Sau nhûäng nùm 30, Ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån - Bònh Thuêån 40 cuãa thïë kó XX, do chiïën tranh úã vuâng biïn chiïëm tó lïå àöng so vúái söë ngûúâi Chùm trïn caã giúái Têy Nam nïn möåt böå phêån ngûúâi Chùm úã nûúác. Àêåp Nha Trinh vaâ Ma Rïn laâ cöng trònh àêy àaä di cû vaâo Saâi Goân - Gia Àõnh - Chúå Lúán thuãy lúåi nöíi tiïëng cuãa töí tiïn ngûúâi Chùm, nay (Thaânh phöë Höì Chñ Minh). Sau àoá, möåt söë khaác vêîn tiïëp tuåc tûúái nûúác cho möåt caánh àöìng röång ài lêåp nghiïåp úã Xuên Löåc (Àöìng Nai) vaâ Phuá lúán úã vuâng Phan Rang (Ninh Thuêån). Ngûúâi Riïìng (Bònh Phûúác). Chùm nuöi trêu, boâ ngaây caâng nhiïìu àïí keáo Hêìu hïët ngûúâi Chùm Nam Böå àïìu theo àaåo caây, dêng lïî vaâ trao àöíi. Möåt böå phêån ngûúâi Islam vaâ lêëy kinh Qur'an laâm kim chó nam cho Chùm khöng theo àaåo Islam àaä nuöi heo vaâ hoaåt àöång tñn ngûúäng cuãa mònh. Ngûúâi Chùm coá thu nhêåp cao tûâ viïåc chùn nuöi loaåi gia suác Nam Böå úã nhaâ saân. Nhiïìu laâng Chùm àûúåc naây. Palei Hamu Chrauk (Bêìu Truác, Ninh hònh thaânh ven búâ söng, raåch, kïnh, mûúng,... Thuêån) vaâ Palei Gauk (Bònh Thuêån) coân lûu ÚÃ àêy khöng coá nhûäng ngöi thaáp Champa huâng
56 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI vô nhû úã miïìn Trung, song taåi caác khu cû truá khöng phaãi chó laâ nhûäng cöng xaä huyïët töåc, cuãa ngûúâi Chùm àïìu coá caác Masjid (thaánh búãi noá bao göìm nhiïìu doâng hoå vaâ möîi doâng àûúâng) lúán vúái löëi kiïën truác àöåc àaáo riïng. Coá hoå cû truá trïn möåt khuön viïn nhêët àõnh, coá thaánh àûúâng àaä àûúåc Böå Vùn hoaá Thöng tin haâng raâo (kaga) bao quanh. Palei cuãa ngûúâi cöng nhêån laâ di tñch kiïën truác. Chùm àûúåc xaác àõnh bùçng caác àûúâng ranh giúái tûå nhiïn coá tñnh quy ûúác, àûúåc caác thaânh viïn Hiïån nay vêîn coân möåt söë ngûúâi Chùm Nam trong palei cuäng nhû laáng giïìng cöng nhêån. Böå haânh nghïì àaánh caá trïn söng. Söë khaác laâm Theo truyïìn thöëng, caác thaânh viïn trong palei ruöång vaâ buön baán. Nhiïìu phuå nûä Chùm An àïìu coá quyïìn khai thaác àêët trong phaåm vi laänh Giang biïët dïåt sarong (xaâ-röng), kama (khùn tùæm, khùn rùçn), thïu khùn, àan lûúái... phuåc vuå thöí palei cuãa mònh; nhûäng ngûúâi trong cuâng palei cuäng àöìng thúâi coá nhiïåm vuå tröng coi, nhu cêìu ùn mùåc theo truyïìn thöëng dên töåc baão vïå àêët, rûâng thuöåc laänh thöí (bhum palei) Chùm vaâ duâng àïí trao àöíi trong vuâng. maâ mònh súã hûäu. Quyïìn sûã duång àêët canh taác 2. Palei - Àún võ tuå cû cuãa ngûúâi Chùm cuãa möîi gia àònh trong caác palei Chùm àaä àûúåc Trong àêëu tranh sinh töìn vaâ phaát triïín, con xaác lêåp tûâ trûúác, theo àoá truyïìn laåi cho con gaái ngûúâi biïët tòm cho mònh möåt khöng gian cû theo mêîu hïå. Nhûäng ngûúâi trong cuâng möåt truá thñch húåp. Ngûúâi Viïåt quan niïåm "söëng caái palei, möåt doâng hoå coá thïí chuyïín nhûúång, mua nhaâ, giaâ caái möì". Theo Phan Laåc Tuyïn, "khöng baán àêët àai cuãa mònh theo caách thoaã thuêån àöi gian cû truá chñnh cuãa ngûúâi Chùm chuã yïëu laâ bïn coá sûå àöìng yá cuãa doâng hoå hoùåc trûúãng úã nöng thön. Hoå söëng chuã yïëu bùçng nghïì nöng, töåc. Tuy nhiïn, nïëu ngûúâi naâo tûå yá rúâi boã palei duy trò nghïì dïåt thöí cêím cöí truyïìn, laâm göëm seä mêët quyïìn súã hûäu àêët àai cuãa mònh. Ngûúâi thuã cöng, vaâ nghïì chùn nuöi gia suác" (1999: naâo xêm phaåm àêët àai cuãa ngûúâi khaác bõ xûã 148). Khöng gian cû truá cuãa cöång àöìng Chùm theo luêåt tuåc. laâ caác palei (nhû "laâng" cuãa ngûúâi Viïåt). Palei Chùm coá thïí nùçm trïn sûúân àöìi, dûúái Laâng laâ núi cû truá cuãa nhiïìu gia àònh, doâng thung luäng, úã àöìng bùçng, hay ven búâ biïín. hoå, laáng giïìng, laâ núi sinh saãn, nuöi dûúäng, Palei Chùm úã Ninh Thuêån vaâ Bònh Thuêån baão töìn vaâ phaát huy vùn hoáa dên töåc. Theo thûúâng xaác lêåp trïn nhûäng vuâng goâ àêët cao, Ngö Àûác Thõnh, "Vùn hoáa laâng tûúng ûáng vúái xung quanh laâ ruöång luáa hoùåc nûúng rêîy. Möîi cöång àöìng laâng, möåt cú cêëu dên cû kinh tïë, xaä palei coá khoaãng tûâ 300 àïën 400 höå gia àònh höåi vaâ vùn hoáa cú baãn cuãa xaä höåi caác töåc ngûúâi cuãa möåt doâng töåc hay têåp húåp búãi nhiïìu töåc hoå cuãa nûúác ta haâng ngaân nùm nay. Ban àêìu, laâng (gaup) cuâng sinh söëng. Caác khuön viïn nhaâ úã (baãn, buön, play, bon...) laâ möåt núi cû truá cuãa àûúåc böë trñ theo hûúáng Bùæc - Nam. Palei Chùm möåt söë gia àònh, gia töåc (luác àêìu phêìn lúán laâ coá nhiïìu doâng hoå söëng chung nhûng möîi doâng caác gia àònh cuâng huyïët thöëng, sau trúã thaânh hoå coá möåt nghôa àõa riïng (kut àöëi vúái Chùm quan hïå laáng giïìng), dêìn dêìn laâng àûúåc cuãng Chuh - theo tuåc hoaã taáng; ghur àöëi vúái Chùm cöë" (2006: 26). Möîi laâng àïìu coá möåt tïn goåi Bani). Möîi palei thûúâng coá nhaâ cöång àöìng hoùåc riïng. Laâng coân bao haâm gia àònh, doâng hoå, sang palei. Möåt söë palei Chùm coá àïìn thúâ thêìn gia töåc, nhûäng sùæc thaái gia phong, laâ núi töí (sang Pö Yang). chûác gia àònh theo phuå hïå hay mêîu hïå, nghïì Bïn caånh töí chûác haânh chñnh àõa phûúng, nghiïåp, quan hïå, caách thûác giaáo duåc, caác chuêín möîi palei Chùm coân coá Höåi àöìng chûác sùæc, mûåc ûáng xûã vúái möi trûúâng tûå nhiïn vaâ xaä höåi. giaâ laâng chùm lo viïåc cuáng tïë vaâ giaãi quyïët Tûâ lêu, ngûúâi Chùm àaä xaác lêåp cho mònh nhûäng vêën àïì cuãa palei liïn quan àïën phong möåt hïå thöëng khuön mêîu ûáng xûã tûúng àöëi tuåc, têåp quaán (adat cambat). Palei Chùm laâ àún hoaân haão qua Böå luêåt Chùm (do Dûúng Têën võ cû truá cöí truyïìn mang taân dû cuãa cöng xaä Phaát soaån thaão nùm 1950). Palei (Laâng) laâ àún nöng thön. Gia àònh trong palei Chùm theo võ cû truá tiïu biïíu cuãa xaä höåi truyïìn thöëng Chùm hònh thaái mêîu hïå. Thaânh viïn trong gia àònh
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 57 àûúåc tñnh theo huyïët thöëng bïn meå. Ngûúâi àaân jammaah laâ möåt ngûúâi am hiïíu giaáo lñ Islam baâ lúán tuöíi nhêët trong gia àònh goåi laâ po sang vaâ têåp tuåc, àûúåc têåp thïí cuâng jammaah bêìu (tûác laâ chuã nhaâ). Caác gia àònh coá cuâng chung choån laâm Hakem (giaáo caã) àïí àiïìu haânh sinh möåt baâ meå sinh ra thûúâng böë trñ nhaâ cûãa chung hoaåt trong cöång àöìng cuãa mònh. Moåi hoaåt àöång trong möåt khuön viïn (sa kaga). Tûúng tûå nhû cuãa caác thaânh viïn trong jammaah àïìu chõu sûå vêåy, caác gia àònh chung möåt doâng hoå theo chi phöëi cuãa võ Hakem naây. huyïët thöëng bïn phña meå thûúâng böë trñ nhaâ Trong quaá trònh cuâng caác töåc ngûúâi khai cûãa cuâng daäy vúái nhau. Möîi doâng hoå coá möåt phaá vuâng àêët Nam Böå, ngûúâi Chùm àïën àõnh töåc trûúãng àûáng àêìu goåi laâ "akaok gaup" (laâ cû àöng nhêët úã An Giang. Koh Taboong (nay ngûúâi àaân öng). Nhiïåm vuå cuãa trûúãng töåc laâ thuöåc xaä Khaánh Hoâa, huyïån Chêu Phuá, An chùm lo, töí chûác nhûäng lïî nghi trong khuön Giang) laâ möåt trong baãy laâng Chùm tónh An khöí doâng töåc trong palei. Möîi doâng hoå trong Giang àaä hònh thaânh tûâ möåt cöìn caát nhö lïn palei laâ nhûäng ngûúâi cuâng chung huyïët thöëng doåc theo möåt bïn búâ Hêåu Giang, àûúåc phuâ sa bïn meå àûúåc xaác àõnh khi chïët seä cuâng chung maâu múä cuãa con söng böìi àùæp lêìn höìi thaânh núi an nghó cuöëi cuâng chung möåt nghôa àõa möåt cuâ lao, ngùn caách vúái àêët liïìn bùçng möåt cuãa doâng hoå (kut hoùåc ghur) vaâ thúâ phuång con raåch. Ngoaâi Koh Taboong coân coá saáu laâng chung "ciat atau" (möåt loaåi gioã àan bùçng tre Chùm khaác laâ Mouchrut, Koh Kabuak, Koh hònh höåp vuöng coá nùæp àêåy, duâng àïí boã y trang, Kenh, Pulao Ba, Koh Goi, Koh Gia, Sabau, àöì cuáng lïî cuãa töí tiïn töåc hoå). Ngûúâi Chùm vúái àõa danh Viïåt tûúng ûáng laâ Chêu Giang, Ninh Thuêån vaâ Bònh Thuêån phên thaânh caác Àa Phûúác, Chêu Phong, La Ma (hoùåc Vônh nhoám Ahiïr (chõu aãnh hûúãng Baâlamön), Awal Trûúâng), Buáng lúán (hoùåc Buáng Bònh Thiïn) (chõu aãnh hûúãng Höìi giaáo) vaâ Islam. Möîi cöång vaâ Àöìng Cö Ky. Ngoaâi Mouchrut coá nghôa laâ àöìng tñn ngûúäng tön giaáo coân coá nhûäng sinh moäm heo (theo tiïëng Khú Me) coân laåi caác tïn hoaåt riïng nhùçm thïí hiïån àùåc thuâ nhoám cuãa laâng Chùm àïìu gùæn vúái tûâ "koh" (hoùåc pulau) mònh trong palei vaâ cuâng baão lûu nhiïìu têåp àïìu coá nghôa laâ "cuâ lao". tuåc truyïìn thöëng Chùm. Àõa thïë caác laâng Chùm úã àöìng bùçng söng ÚÃ Nam Böå, gia àònh àûúåc xaác lêåp búãi vúå Cûãu Long tuy khöng liïìn nhau nhûng cuâng chöìng vaâ caác con chaáu ruöåt. Gia àònh coá thïí nùçm doåc theo hai bïn búâ söng hoùåc trïn búâ àï göìm hai hoùåc ba thïë hïå cuâng chung söëng, song gêìn thaánh àûúâng. Àúâi söëng cû truá cuãa cöång huyïët thöëng doâng hoå úã àêy khöng xaác àõnh roä àöìng Chùm núi àêy chõu nhiïìu aãnh hûúãng búãi theo huyïët thöëng bïn meå hay theo nghôa àõa thuãy triïìu lïn xuöëng cuãa hïå thöëng söng ngoâi, chung nhû úã vuâng ngûúâi Chùm Ninh Thuêån kïnh raåch chùçng chõt. Ngûúâi Chùm söëng trïn vaâ Bònh Thuêån. Ngûúâi Chùm úã Nam Böå theo Islam. Hoå cû truá theo hònh thûác caác jammaah nhûäng cuâ lao giûäa söng nhû cuâ lao Tên Phong, gùæn vúái tïn thaánh àûúâng gêìn núi hoå sinh söëng. cuâ lao Nùm Thön úã Tiïìn Giang, cuâ lao Têy, cuâ Möîi jammaah thûúâng coá möåt masjid (thaánh lao Caái Vûâng úã Bïën Tre, cuâ lao Chêu Giang, àûúâng) vaâ coá thïí coá möåt hoùåc nhiïìu surau (tiïíu cuâ lao Àa Phûúác úã An Giang v.v... Palei Chùm thaá n h àûúâ n g). Cöå n g àöì n g Chùm Nam Böå phên böë quanh ròa cuâ lao àïí thuêån tiïån ài laåi thûúâng cû nguå theo tûâng nhoám gia àònh coá bùçng àûúâng thuãy, bùçng con taâu "sa-luáp" chaåy quan hïå ruöåt raâ thên thñch vúái nhau, cuâng sinh bùçng húi nûúác hoùåc keáo nhûäng chiïëc ghe chaâi hoaåt vùn hoáa tñn ngûúäng tön giaáo trong möåt (jal) àêìy ùæp haâng hoáa tûâ Saâi goân vïì, reä qua con masjid hay surau vúái nhau. Jammaah úã Nam raåch taåm traánh nhûäng doâng nûúác ngûúåc chaãy Böå khöng giúái haån búãi nhûäng haâng raâo bùçng xiïët bïn ngoaâi söng caái. Sinh söëng úã vuâng cuãa cêy xûúng röìng hoùåc bùçng tre, göî... nhû úã Ninh hai hoùåc ba àûúâng nûúác giao nhau nïn ngûúâi Thuêån, Bònh Thuêån maâ têåp trung trïn caác cuâ Chùm dïî kiïëm söëng bùçng nghïì buön baán, múã lao riïng biïåt, lêëy ranh giúái bùçng nhûäng con quaán haâng cho caác ghe thuyïìn, taâu beâ dûâng söng hoùåc kïnh raåch úã núi cû truá. Àûáng àêìu laåi ùn uöëng nghó ngúi chúâ àöíi con nûúác. Do
58 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI àõa lñ, möi sinh, thúâi tiïët, khñ hêåu cuãa vuâng àêët thöng qua nghi lïî cêìu mûa, cêìu muâa, mang thêëp, ngûúâi Chùm coá caách xêy nhaâ saân cao àêåm vùn hoaá baãn àõa. Vuâng Panduranga coá vúái kô thuêåt kïët cêëu, vêåt liïåu xêy dûång khaác caác daäy nuái cao bao boåc àaä taåo nïn nhûäng bûác vúái loaåi nhaâ saân truyïìn thöëng cuãa hoå úã núi bònh phong chùæn nhûäng luöìng gioá muâa Àöng quanh nùm khö raáo Ninh Thuêån, Bònh Thuêån. - Bùæc vaâ Têy - Nam mang mêy vaâ mûa túái. Àöìng ruöång cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng naây chuã yïëu Trong lõch sûã, khi Thoaåi Ngoåc Hêìu khúãi nùçm trong loâng chaão, àûúåc bao boåc búãi caác cöng àaâo kinh Vônh Tïë chaåy daâi doåc theo biïn daäy nuái nïn muâa khö thò khö haån, nhûng vaâo giúái tûâ Chêu Àöëc ra àïën Haâ Tiïn thò ngûúâi muâa mûa laåi hay bõ luä queát vaâ ngêåp uáng. Chùm àûúåc huy àöång vaâo lûåc lûúång baão vïå an ninh, coá cöng ùn viïåc laâm "an cû laåc nghiïåp", Phaát triïín nöng nghiïåp trïn möåt vuâng àêët dêìn dêìn toãa ra sinh söëng úã caác tónh thaânh phña khöng hïì thuêån lúåi, caác thïë hïå ngûúâi Chùm àaä Nam nhû Têy Ninh, Kiïn Giang, Bònh Dûúng, tiïën haânh xêy dûång caác cöng trònh thuyã lúåi. Hïå Bònh Phûúác vaâ Thaânh phöë Höì Chñ Minh. Vùn thöëng àêåp Nha Trinh àûúåc xêy dûång bao göìm hoáa Chùm trong quaá trònh phaát triïín àaä giao möåt àêåp ngùn nûúác trïn nguöìn söng Caái, böën lûu, chuyïín àöíi, nhiïìu têìng lúáp vùn hoáa cöí àêåp nhoã vaâ hai con mûúng, mûúng Caái vaâ truyïìn cuâng vúái vùn hoáa múái höåi nhêåp, chuyïín mûúng Àûåc coá thïí tûúái cho trïn möåt vaån hecta hoáa lêîn nhau. Caác quan niïåm têåp quaán, phong àêët tröìng. Àêåp Ma Rïn àûúåc xêy dûång trïn tuåc ùn sêu vaâo yá thûác vaâ töí chûác palei, chi phöëi söng Biïu, göìm coá 7 àêåp nhoã vaâ möåt hïå thöëng nïëp söëng, tû duy cuãa ngûúâi Chùm. Trong hön caác mûúng con. Möîi laâng Chùm coá möåt ngûúâi nhên, ngûúâi Chùm Islam vêîn coân lûu neát mêîu chuyïn traách vïì thuyã lúåi goåi laâ "cai àêåp" (ong hïå nhû sau àaám cûúái chuá rïí söëng chung bïn Binek) coá nhiïåm vuå tröng coi, tu sûãa mûúng nhaâ cha meå vúå. Tñnh bònh àùèng vaâ thöëng nhêët àêåp. Tuây theo thïë àêët vaâ chêët àêët, ngûúâi Chùm cuãa ngûúâi Chùm thïí hiïån trong viïåc caác caá nhên chia ruöång ra thaânh ruöång hamu dhaong (ruöång trong cöång àöìng cuâng bêìu ra nhûäng ngûúâi àaåi úã àöìng sêu, àûúåc coi laâ loaåi töët nhêët), hamu diïån cho mònh àiïìu haânh jammaah. Ngoaåi trûâ aia (ruöång ngêåp nûúác quanh nùm) vaâ hamu ia Allah vaâ thiïn sûá Muhammad thuöåc vïì möåt talon (ruöång khö ven nuái). Àïí chinh phuåc sûå cêëp àöå tön kñnh, moåi tñn àöì àïìu bònh àùèng. khùæc nghiïåt cuãa thúâi tiïët, ngûúâi Chùm àaä biïët Caác chûác sùæc tûâ Imam trúã xuöëng thûúâng khöng khai mûúng, àùæp àêåp dêîn nûúác vaâo ruöång vúái phaãi laâ chûác vuå cöë àõnh maâ àûúåc luên phiïn möåt hïå thöëng thuyã lúåi khaá hoaân chónh: àêåp giûäa nhûäng ngûúâi coá khaã nùng vaâ àaåo haånh. (binek), kïnh (bara), mûúng (rabaong), höì chûáa Thaánh àûúâng luön toåa laåc úã trung têm caác (can), mûúng lúán (rabaong ine), mûúng dêîn jammaah, laâ maãnh àêët coá àõa thïë àeåp, cao raáo (rabaong naih), mûúng tiïu (rabaong lah) v.v... saåch seä, tiïån ài laåi. Taåi caác khu cû truá jammaah vúái phûúng thûác àûa dêîn nûúác phuâ húåp cho cuãa ngûúâi Chùm àïìu coá caác masjid hoùåc surau tûâng loaåi àõa hònh. (núi cêìu nguyïån) vúái löëi kiïën truác àöåc àaáo riïng. Lúåi thïë tûâ caác daäy nuái cao ùn lan ra têån biïín, Nhûäng ngöi nhaâ daânh cho viïåc cêìu nguyïån coá nhûäng ngoån nuái saát biïín cao túái haâng nghòn naây khöng chó laâ biïíu trûng tön giaáo maâ coân laâ meát hònh thaânh nïn nhûäng con suöëi nûúác ngoåt núi höåi tuå cuãa caác thaânh viïn cuãa cöång àöìng. chaãy tûâ trïn xuöëng, tûâ trong nuái ra, taåo thaânh Àoá laâ núi diïîn ra caác ngaây lïî höåi, lïî cêìu nguyïån nhûäng maåch nûúác ngoåt ngêìm ngay búâ biïín. hùçng ngaây, höåi hoåp... laâ núi hoå nhùæc nhúã nhau Chñnh nhúâ vêåy ngûúâi Chùm xûa àaä tûâng cung àûâng xao nhaäng giaáo luêåt Islam, laâ trung têm cêëp nûúác ngoåt cho caác thuyïìn beâ qua laåi vuâng sinh hoaåt cöång àöìng (Phuá Vùn Hùèn 2008: 69). búâ biïín Àöng cuãa duyïn haãi miïìn Trung xûa. 3. Vùn hoaá têån duång möi trûúâng trong cû Laâ vuâng àêët thiïëu mûa, thûâa nùæng úã cûåc truá cuãa ngûúâi Chùm Nam Trung Böå, tûâ xa xûa, ngûúâi Chùm àaä thêëy Ngûúâi Chùm lûu truyïìn möåt kho taâng tri têìm quan troång cuãa nguöìn nûúác trong àúâi söëng thûác vïì nhûäng hïå thöëng dêîn thuyã nhêåp àiïìn saãn xuêët nöng nghiïåp. Bïn caånh viïåc xêy dûång
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 59 hïå thöëng thuyã lúåi dêîn thuyã nhêåp àiïìn hiïåu quaã, kïët cêëu khung nhaâ cuäng àöíi thay àaáng kïí. ngûúâi Chùm àaä coá thaái àöå thên thiïån vúái tûå Ngoaâi nhaâ úã thûúâng ngaây, möîi laâng Chùm Hroi nhiïn nhêët laâ vúái nguöìn nûúác. Ngoaâi hïå thöëng coá möåt ngöi nhaâ sinh hoaåt cöång àöìng (nhaâ nhên thêìn, ngûúâi Chùm coân thêìn thaánh hoaá röng). Ngoaâi nhaâ úã ngûúâi Chùm Hroi coân coá nhûäng nhên vêåt trong lõch sûã àaä coá cöng trong daång nhaâ choâi vaâ kho thoác. Kho thoác vaâ nhaâ viïåc dêîn thuyã nhêåp àiïìn nhû Po Klaong Girai, choâi àïìu thuöåc nhaâ saân 4 cöåt nhoã, kïët cêëu àún Po Rame... Quan niïåm cuãa ngûúâi Chùm vïì viïåc giaãn. Kho laâ núi chuyïn cêët giûä lûúng thûåc ûáng xûã vúái möi trûúâng nûúác àûúåc thïí hiïån qua (chuã yïëu laâ thoác) thûúâng kho thoác àûúåc cêët xa hïå thöëng nghi lïî nöng nghiïåp khaá hoaân chónh núi cû truá àïí àïì phoâng hoãa hoaån. Nhaâ choâi maâ tiïu biïíu laâ caác lïî cêìu mûa, lïî tïë thêìn lûãa coân laâ núi àïí tröng coi nûúng rêîy, laâ chöî nghó àïí cêìu mûa, lïî khai mûúng àùæp àêåp vaâ lïî chùån ngúi cho caác thaânh viïn trong thúâi gian laâm nguöìn nûúác. Nhûäng nghi lïî êëy thïí hiïån thaái rêîy (ùn cúm, traánh nùæng, mûa...) vaâo muâa thu àöå ûáng xûã vúái möi trûúâng nûúác tûâ khi cêìu mûa hoaåch, nhêët laâ nhûäng ngaây bêån röån coá thïí nghó xuöëng, khai mûúng cho nûúác vaâo àöìng ruöång àïm taåi choâi. Ngoaâi ra, choâi coân laâ núi cêët giûä röìi àùæp àêåp ngùn khöng cho nûúác luä gêy ngêåp lûúng thûåc taåm thúâi khi múái thu hoaåch. Trûúác uáng. Nhûäng nghi lïî êëy thïí hiïån quan niïåm cuãa àêy, cuäng nhû hiïån nay chûác nùng cuãa nhaâ ngûúâi Chùm: Con ngûúâi laâ thûåc thïí àûúåc hònh kho vaâ nhaâ choâi khöng thay àöíi. Coân nhaâ röng thaânh tûâ vuä truå bao la. Sûå töìn taåi cuãa caác tñn vêîn laâ núi sinh hoaåt cöång àöìng, nay laåi thïm ngûúäng, tön giaáo trong cöång àöìng ngûúâi Chùm möåt chûác nùng múái, àoá laâ nhaâ vùn hoáa hay cuäng chñnh laâ möi trûúâng baão töìn vùn hoaá coân goåi laâ nhaâ röng vùn hoáa... Chùm truyïìn thöëng. Lïî höåi laâ núi gòn giûä vaâ Nhaâ cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån vaâ Bònh phaát huy nhûäng yïëu töë vùn hoaá cöí truyïìn, trong Thuêån kiïën truác theo kiïíu cêy àoân döng gaác àoá coá thaái àöå ûáng xûã vûâa hoaâ mònh thên thiïån, theo truåc Àöng - Têy àoán khaách chûá khöng vûâa caãi taåo vaâ trên troång, suâng baái thiïn nhiïn. gaác theo truåc thêìn àaåo Bùæc - Nam nhû nhaâ ngûúâi Theo têåp quaán, möîi doâng hoå, möîi nhoám Viïåt. Mùåt trûúác nhaâ coá thïí quay vïì hûúáng Nam gia àònh thên thuöåc hay coá khi chó möåt àaåi gia hoùåc hûúáng Têy. Böå khung nhaâ cuãa ngûúâi àònh ngûúâi Chùm thûúâng cû truá quêy quêìn Chùm khaá àún giaãn. Vò ba cöåt (keâo àûúåc liïn trong khöng gian coá hònh tûá giaác. Phêìn lúán kïët vúái cöåt hoùåc khöng coá vò keâo thò duâng tûúâng palei Chùm coá dên söë khoaãng tûâ 1.000 àïën thay thïë keâo). Nïëu laâ vò nùm cöåt thò coá thïm xaâ 2.000 ngûúâi. Nhaâ úã trûúác àêy cuãa ngûúâi Chùm ngang àêìu gaác lïn cêy àoân tay caái núi hai àêìu laâ möåt quêìn thïí trong möåt khuön viïn (goåi laâ cöåt con. Tûâ caác kiïíu vò naây dêìn xuêët hiïån cêy kaga). Hiïån nay do viïåc quy hoaåch phên lö keâo vaâ trúã thaânh vò keâo. Theo têåp quaán cû truá, àêët theo kiïíu nhaâ liïn kïë heåp nïn viïåc phaát gian giûäa laâ trung têm (ngûúâi Chùm goåi laâ sang- triïín nhaâ theo kiïíu palei Chùm xûa khöng coân yú), phña phaãi laâ phoâng nguã cuãa böë meå, bïn nûäa. Möëi quan hïå cuãa caác nhaâ trong quêìn thïí traái laâ kho, sau laâ phoâng nguã cuãa con caái. Mùåt naây àaä thïí hiïån sûå thay àöíi hònh thaái gia àònh trûúác coá möåt hiïn úã giûäa nhaâ. Nhaâ bïëp àûúåc lúán mêîu hïå thaânh caác gia àònh haåt nhên. xêy dûång riïng biïåt vúái nhaâ chñnh vaâ úã phña Têy nhaâ chñnh, trong nhaâ bïëp ngoaâi duång cuå Nhaâ saân cuãa ngûúâi Chùm Hroi thûúâng coá nêëu nûúáng coân coá thïm khu vûåc chûáa nûúác kñch thûúác nhoã, coá hònh daáng vuöng, cên àöëi uöëng vaâ kho chêët àöët (cuãi, than, v.v...). Ngûúâi vaâ öín àõnh. Hai maái coá àöå döëc lúán àïí chöëng Chùm úã huyïån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thuêån mûa gioá vaâ nhaâ thûúâng tröí cûãa söí úã hai phña söëng thaânh tûâng palei, möîi palei coá khoaãng àêìu höìi nhaâ. Trïn cêìu thang laâ möåt khoaãng 100 gia àònh söëng quêìn tuå theo doâng töåc. sên heåp löå thiïn tröng giöëng nhû möåt caái haânh Nhûäng gia àònh ngûúâi Chùm coá nhiïìu thïë hïå lang. Khoaãng sên naây laâm cho ngöi nhaâ thïm söëng chung trong möåt khuön viïn lúán, trong röång raäi. Ngaây nay, maái nhaâ saân cuãa ngûúâi àoá coá nhiïìu gia àònh nhoã. Xung quanh khuön Chùm Hroi àûúåc thay bùçng nguyïn liïåu múái, viïn coá tûúâng bao boåc, cöíng quay vïì hûúáng
60 NGHIÏN CÛÁU - TRAO ÀÖÍI Nam hay Têy Nam. Nhaâ úã àûúåc xêy cêët theo Nam Böå laâ cêìu thang chñnh àùåt úã àêìu höìi hûúáng möåt trêåt tûå nhêët àõnh göìm: Nhaâ khaách, nhaâ ra mùåt löå, àêìu àoân döng vaâ cêìu thang phuå phña cuãa cha meå, nhaâ cuãa nhûäng ngûúâi con chûa sau nhaâ. Cêìu thang phuå daânh cho phuå nûä trong lêåp gia àònh, nhaâ cuãa nhûäng ngûúâi con gaái àaä nhaâ ài laåi dïî daâng phuâ húåp vúái vùn hoáa Islam, lêåp gia àònh, nhaâ bïëp vaâ nhaâ tuåc. Nhaâ chñnh vùn hoáa troång nam. Söë lûúång caác bêåc thang laâ nhaâ cuöëi cuâng daânh cho cö uát cûúái chöìng xïëp theo söë leã, coá thïí hiïíu do tû duy àùåc thuâ vaâ thûâa kïë. cuãa vùn hoáa nöng nghiïåp troång tônh. Phûúng tiïån giao thöng chuã yïëu trûúác àêy cuãa ngûúâi Nïëu ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån biïët têån Chùm laâ ghe, xuöìng. Nïëu ài chaâi lûúái bùæt töm, duång möi trûúâng tûå nhiïn trïn goâ àêët cao nhiïìu caá... thò coá ghe chaâi, ghe lûúái; coân nïëu ài tûâ búâ taãng àaá to lúán, àïí xêy dûång nhûäng ngöi thaáp söng bïn naây sang bïn kia thò coá ghe àoâ. Hiïån vûäng chùæc thò ngûúâi Chùm vuâng àöìng bùçng nay, phûúng tiïån àaánh bùæt theo caách thuã cöng söng Cûãu Long biïët têån duång vuâng àêët thêëp khöng àaãm baão cho viïåc àaánh caá xa búâ nïn truäng nûúác maâ dûång lïn nhûäng ngöi nhaâ saân dêìn dêìn möåt söë chuyïín sang nghïì nöng vaâ thñch nghi vúái luä. Àïí chöëng laåi sûác nûúác, nhaâ buön baán. Nghïì àoáng thuyïìn vò vêåy cuäng ñt saân thûúâng coá hïå thöëng cöåt kïët liïìn nhau bùçng coá àiïìu kiïån phaát triïín nhû trûúác àêy. nhûäng thanh àaâ àïí tùng àöå bïìn, coá khi laâ bïå xi-mùng cöët theáp. Ngoaâi ra, nhaâ saân cao thoaáng Nhaâ cûãa cuãa ngûúâi Chùm úã Nam Böå laâ loaåi maát coá taác duång chöëng laåi caái nùæng, chöëng laåi nhaâ saân laâm bùçng göî, maái lúåp ngoái. Gêìm saân êím thêëp, khùæc phuåc nhûäng haån chïë nhû nïìn cao àïí traánh muâa nûúác nöíi. Nhaâ thûúâng quay nhaâ khöng bùçng phùèng, gêåp ghïình. xuöëng söng, kinh, raåch hoùåc quay ra löå àûúâng caái, nhaâ laâm 4 maái, coá hiïn trûúác, hiïn sau vaâ Núi cû truá cuãa ngûúâi Chùm àöìng bùçng söng coá hai cêìu thang lïn xuöëng hiïn thûúâng röång Cûãu Long laâ núi caát liïìn caát, söng liïìn söng, möîi ngaây coá hai con nûúác laâ con nûúác lúán, tûâ 2 - 3m vaâ daâi tûâ 11- 12 m, chiïìu ngang nhaâ con nûúác roâng, möîi thaáng coá hai con nûúác laâ laâ 5 - 6m. Nhaâ coá 2 cêìu thang, cêìu thang úã con nûúác roâng, con nûúác keám vaâ möîi nùm coá phña trûúác nhaâ, röång 1m, coá 9 - 11 bêåc tuyâ möåt muâa nûúác nöíi traân ngêåp caác caánh àöìng. thuöåc vaâo chiïìu cao cuãa gêìm nhaâ saân. Cêìu Ngûúâi Chùm phaãi biïët xem con nûúác àïí têån thang phña sau nhaâ daânh cho phuå nûä ài laåi. duång lúåi ñch cuãa noá trong sinh hoaåt hùçng ngaây. Nhaâ ngûúâi Chùm Islam thûúâng khöng coá Ngûúâi Chùm biïët bùçng loâng vúái caác cùn nhaâ baân thúâ töí tiïn, khöng trang trñ hònh tûúång thúâ saân cao thö sú bùçng göî vò vêåt liïåu xêy dûång Thûúång àïë cuäng nhû caác thêìn thaánh khaác. Moåi kiïn cöë úã àöìng bùçng söng Cûãu Long rêët hiïëm. sûå trang trñ vïì hònh aãnh àöång vêåt trong nhaâ Nhaâ thö bïn ngoaâi laâ vaách laá, maái nhaâ laá, chuã khöng àûúåc khuyïën khñch theo quy àõnh cuãa yïëu laâ lúåp nhaâ bùçng laá dûâa nûúác. Böå sûúân nhaâ Islam maâ coá thïí thay vaâo àoá laâ nhûäng bûác tranh úã cuãa ngûúâi Chùm cuäng àûúåc sûã duång bêët kò hoåa vïì thûåc vêåt caách àiïåu hay hònh kó haâ. Trong loaåi cêy taåp naâo coá sùén trong vuâng sinh thaái gêìn núi cû truá, vñ duå cêy dûâa, cêy traâm, cêy nhaâ ñt khi coá baân ghïë hay giûúâng nguã, vò vêåy àûúác,... Viïåc têån duång caác loaåi cêy coá sùén trong rêët tröëng traãi, thoaáng maát vaâ saåch seä. rûâng, trïn àêìm lêìy, àaä cho thêëy khaã nùng ûáng Vïì vùn hoáa töí chûác àúâi söëng têåp thïí trong xûã linh hoaåt cuãa ngûúâi Chùm àöëi vúái möi trûúâng cû truá, ngûúâi Chùm hònh thaânh möåt cöång àöìng tûå nhiïn. Ngûúâi Chùm biïët têån duång tûâng thïë vûäng chùæc dûåa trïn möëi quan hïå vïì cû truá. maånh riïng cuãa tûâng loaåi cêy àïí biïën thaânh Ngûúâi Chùm Nam Böå cû truá têåp trung quanh vêåt liïåu phuåc vuå cho nhu cêìu vïì xêy dûång nhaâ caác thaánh àûúâng chûá khöng quan têm àïën gia úã. Ngoaâi ra, ngûúâi Chùm coân nhanh choáng töåc nhû cöång àöìng Chùm göëc úã miïìn Trung. thñch ûáng vúái viïåc têån duång nhûäng vêåt liïåu xêy Quan hïå cöång àöìng laâng cuãa ngûúâi Chùm thûåc dûång do möi trûúâng tûå nhiïn mang laåi. sûå àûúåc tùng cûúâng thöng qua caác hoaåt àöång Neát nöíi bêåt úã nhaâ saân cuãa ngûúâi Chùm úã tön giaáo tñn ngûúäng vaâ phong tuåc.
TAÅP CHÑ VHDG SÖË 2/2015 61 Hònh thaái cû truá nöíi bêåt cuãa ngûúâi Chùm laâ Taâi liïåu tham khaão 1. A.A. Belik (2000). “Vùn hoáa hoåc - Nhûäng lñ thuyïët nhên theo caác Palei. Palei cuãa ngûúâi Chùm vûâa mang hoåc vùn hoáa”, Taåp chñ Vùn hoáa nghïå thuêåt, Haâ Nöåi. tñnh cöång àöìng xaä höåi, vûâa mang tñnh cöång 2. Bònh Nguyïn Löåc (1971), Nguöìn göëc Maä Lai cuãa dên töåc àöìng tön giaáo tñn ngûúäng. Trong palei cuãa Viïåt Nam, Baách böåc, Saâi Goân. ngûúâi Chùm, caác töí chûác tön giaáo, töí chûác tñn 3. Chó thõ 121/CP Höåi àöìng Böå trûúãng 12/5/1982: Chó thõ vïì cöng taác àöëi vúái àöìng baâo Chùm, Haâ Nöåi. ngûúäng, töí chûác phong tuåc têåp quaán, töí chûác 4. Chó thõ 121CT/TW- Ban chêëp haânh trung ûúng Àaãng Cöång xaä höåi vaâ töí chûác chñnh quyïìn cuâng töìn taåi, saãn Viïåt Nam 26/10/1981: Chó thõ vïì cöng taác àöëi vúái àöìng cuâng hoaåt àöång. Caác töí chûác naây tuy coá cú baâo Chùm, Haâ Nöåi. cêëu, vai troâ, àõa võ, phaåm vi vaâ laänh vûåc hoaåt 5. Diïåp Àònh Hoa (1990), Tòm hiïíu laâng Viïåt, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. àöång riïng, song noá àûúåc liïn kïët vúái nhau àïí 6. Dohamide, Dorohiem (1965), Dên töåc Chaâm lûúåc sûã, Hiïåp cuâng giaãi quyïët nhûäng vêën àïì liïn quan trong höåi Chaâm Höìi giaáo Viïåt Nam. cöång àöìng cuãa ngûúâi Chùm. Caác võ àaåi diïån 7. E.B.Tylor (2000), “Vùn hoáa nguyïn thuãy”, Taåp chñ Vùn trong caác töí chûác trïn thûúâng do dên chuáng hoáa nghïå thuêåt, Haâ Nöåi. 8. Grant Evans chuã biïn (2001), Bûác khaãm vùn hoáa Chêu AÁ bêìu choån nhûäng ngûúâi uy tñn, coá hiïíu biïët nïn - Tiïëp cêån nhên hoåc (ngûúâi dõch: Cao Xuên Phöí), Nxb. Vùn luön àûúåc kñnh troång vaâ coá vai troâ nhêët àõnh hoáa dên töåc, Haâ Nöåi. trong cöång àöìng palei Chùm. 9. Mad Mot (1978), "Ngûúâi Chavaku trong cöång àöìng ngûúâi Chùm miïìn Têy Nam Böå", trong Nhûäng vêën àïì dên töåc hoåc Ngûúâi Chùm ngaây nay àaä hònh thaânh möåt úã miïìn Nam Viïåt Nam, têåp 1, Viïån KHXH taåi TP. Höì Chñ Minh. giaá trõ vùn hoaá cû truá phong phuá, àùåc thuâ. 10. Mai Ngoåc Chûâ (1999), Vùn hoáa Àöng Nam AÁ, Nxb. Àaåi Trong quaá trònh phaát triïín àoá, hònh thaái töí chûác hoåc Quöëc gia, Haâ Nöåi. 11. Mai Ngoåc Chûâ (2009), Vùn hoáa vaâ ngön ngûä phûúng cöång cû truyïìn thöëng theo palei àûúåc xem Àöng, Nxb. Phûúng Àöng. nhû laâ àùåc trûng vùn hoáa cuãa töåc ngûúâi Chùm. 12. Mai Vùn Hai, Mai Kiïåm (2003), Xaä höåi hoåc vùn hoáa, Nxb. Àêy laâ àún võ cú súã töí chûác xaä höåi chõu taác Khoa hoåc xaä höåi. àöång cuãa khaá nhiïìu yïëu töë khaác nhau nhû 13. Ngö Àûác Thõnh (2006), Vùn hoaá töåc ngûúâi vaâ vùn hoaá Viïåt Nam, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. àõa lñ tûå nhiïn, hònh thaái sinh hoaåt kinh tïë, 14. Nguyïîn Quöëc Löåc, Vuä Thõ Viïåt (1990), Caác dên töåc thiïíu möi trûúâng lõch sûã - xaä höåi, àùåc àiïím sinh söë úã Phuá Yïn, Nxb. Vùn hoaá - Thöng tin tónh Phuá Yïn. hoaåt vùn hoáa vaâ quan hïå giao lûu vùn hoáa 15. Phan Laåc Tuyïn (1999), Tûâ Têy Nguyïn àïën Àöìng Nai, cuãa ngûúâi Chùm. Nxb. Thaânh phöë Höì Chñ Minh. 16. Phan Thõ Yïën Tuyïët (1993), Nhaâ úã, trang phuåc - ùn Trong quaá trònh xêy dûång vaâ caãi tiïën cú chïë uöëng, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. quaãn lñ xaä höåi, nïn chùng cêìn coá sûå quan têm 17. Phuá Vùn Hùèn chuã biïn (2005), Àúâi söëng vùn hoáa xaä höåi cöång àöìng Chùm Thaânh phöë Höì Chñ Minh, Nxb. Vùn hoáa dên thñch àaáng àïën nhûäng yïëu töë húåp lñ cuãa töí chûác töåc. xaä höåi truyïìn thöëng vaâ töí chûác tön giaáo tñn 18. Phuá Vùn Hùèn chuã nhiïåm àïì taâi (2006), Hiïån traång nghiïn ngûúäng, tûâ àoá kïët húåp vaâ vêån duång nhûäng yïëu cûáu ngûúâi Chùm Nam Böå trong lônh vûåc khoa hoåc xaä höåi, Tp. töë tñch cûåc trong phong tuåc, têåp quaán, trong Höì Chñ Minh. 19. Phuá Vùn Hùèn (1995), "Baãn sùæc vùn hoáa Chùm úã Nam truyïìn thöëng vùn hoáa cû truá cuãa hoå. Phaát huy Böå", Baáo caáo khoa hoåc taåi Höåi thaão Khoa hoåc Vùn hoáa Nghïå nhûäng hiïíu biïët vïì vùn hoaá cû truá chùèng nhûäng thuêåt Champa, Àaåi hoåc Töíng húåp Tp. HCM. goáp phêìn nêng cao hiïåu quaã cöng taác quaãn lñ 20. Phuá Vùn Hùèn (1999), "Ngön ngûä Chùm vúái viïåc baão töìn nhaâ nûúác maâ coân goáp phêìn giaãi quyïët töët vêën vaâ phaát huy vùn hoáa dên töåc", trong Baão töìn vaâ phaát huy baãn sùæc vùn hoáa dên töåc - vai troâ nghiïn cûáu vaâ giaáo duåc, Nxb. àïì dên töåc, tön giaáo hiïån nay. Thaânh phöë Höì Chñ Minh, tr. 485 - 499. 21. Phuá Vùn Hùèn (2000), "Ngûúâi Chùm vaâ sûå hoâa nhêåp vùn hoáa", trong Nhûäng thaânh tûåu nghiïn cûáu khoa hoåc, Nxb. (*) Baâi viïët àûúåc thûåc hiïån trong khuön khöí àïì taâi Khoa hoåc xaä höåi, tr. 632 - 640. NCKH "Nhaâ úã truyïìn thöëng cuãa caác cöång àöìng ngûúâi 22. Phuá Vùn Hùèn (2008), Ngûúâi Chùm Nam Böå trong tiïën thuöåc ngûä hïå Nam Àaão úã Viïåt Nam tûâ goác nhòn vùn trònh phaát triïín xaä höåi, Taåp chñ Khoa hoåc xaä höåi Thaânh phöë Höì Chñ Minh, Viïån KHXH vuâng Nam Böå, söë 6. hoáa hoåc", maä söë VIII.1.99-2012.02 do Quyä phaát triïín khoa hoåc vaâ cöng nghïå quöëc gia (NAFOSTED) taâi trúå. Baâi viïët coá sûå àoáng goáp tû liïåu cuãa ThS. Nguyïîn TS. PHUÁ VÙN HÙÈN Thõ Nga. Viïån Khoa hoåc xaä höåi vuâng Nam Böå