
TÍNNGƯỠNGTHỜTHẦNLINH,THỜTỔTIÊNTRONG
VĂNHOÁNGƯỜIVIỆTQUACÁCTÁCPHẨMVĂNHỌC
TRUNGĐẠI
HoàngThuýNga
Email:ngaht@hou.edu.vn
Ngàytòasoạnnhậnđưcbàibáo:05/11/2024
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:15/05/2025
Ngàybàibáođưcduyệtđăng:27/05/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.573
Tómtắt:Tínngưỡnglàmộtphầnquantrọngtrongđờisốngvănhóatinhthầncủa
ngườiViệt,thểhiệnquanhiềuhìnhthứcnhưthờthầnlinh,thờtổtiên,,thờmẫu....Vănhọc
trungđạiViệtNam,vớitưcáchlàkhotàngtưliệuphảnánhtưtưởngvàquanniệmcủaxã
hội,đãlưugiữvàdiễngiảinhữngtínngưỡngnàymộtcáchsinhđộng.Bàiviếtnàytậptrung
khảosátcácbiểuhiệncủatínngưỡngtrongvănhóangườiViệtthôngquacáctácphẩmvăn
họctrungđạinhưLĩnhNamchíchquái,Truyềnkỳmạnlục(NguyễnDữ),thơvăncủaNguyễn
Trãi,NguyễnBỉnhKhiêm,NguyễnDu,cùngcáctácphẩmHánNômkhác.Bằngcáchphân
tíchnộidung,hìnhtượngvàtưtưởngtrongcáctácphẩmvănhọc,nghiêncứugiúplàmrõ
vaitròcủatínngưỡngtrongviệcđịnhhìnhthếgiớiquan,đạođứcvàbảnsắcvănhóacủa
ngườiViệt.Ngoàira,đềtàicũngxemxétsựtiếpbiếncủacáctínngưỡngnàytrongxãhội.
Quađó,nghiêncứukhôngchỉlàmsángtỏmốiquanhệgiữavănhọcvàtínngưỡngmàcòn
giúphiểusâuhơnvềnềntảngtưtưởngcủangườiViệtquacácthờikỳlịchsử.
Từkhoá:tínngưỡng,vănhóaViệtNam,vănhọctrungđại,thờcúngthầnlinh,thờcúngtổtiên.
TrườngĐạihọcMởHàNội
I.Đặtvấnđề
Tínngưỡnglàmộttrongnhữngyếu
tốcốtlõicấuthànhnênbảnsắcvănhóa
củamộtdântộc.ĐốivớingườiViệt,tín
ngưỡngkhôngchỉgắnliềnvớiđờisống
tâmlinhmà cònảnhhưởng sâusắcđến
quanniệmđạođức,ứngxửxãhộivànhận
thứcvềvũtrụ.Trongsuốtchiềudàilịch
sử,cáctínngưỡngnhưthờcúngtổtiên,
thờ thần linh, … đã trở thành một phần
khôngthểtáchrờitrongđờisốngvănhóa
vàtinhthầncủangườiViệt.Nhữngyếutố
nàykhôngchỉtồntạitrongcácphongtục,
tập quán mà còn đưc phản ánh phong
phúquacáctácphẩmvănhọctrungđại.
VănhọctrungđạiViệtNamkhôngchỉlà
sảnphẩmcủasángtạonghệthuậtmàcòn
làtấmgươngphảnchiếuxãhội,tưtưởng
vàtínngưỡngđươngthời.Thôngquacác

tácphẩmvănhọc,tínngưỡngdângianđã
đưc thể hiện một cách sinh động, góp
phầnlưugiữvàtruyềnbácácgiátrịtinh
thầncủangườiViệt.Tuynhiên,trongbối
cảnhhiệnnay,khixãhộingàycàngphát
triểnvàgiaothoavớinhiềunềnvănhóa
khácnhau,việctìmhiểu,phântíchvàgiải
mãnhữngbiểuhiệncủatínngưỡngtrong
vănhọctrungđạitrởnêncấpthiết.Điều
nàykhôngchỉgiúpchúngtahiểurõhơn
về lịch sử tư tưởng dân tộcmà còngóp
phầnbảotồnvàpháthuygiátrịvănhóa
truyềnthốngtrongthờiđạimới.
Xuấtpháttừnhữnglýdotrên,bài
viết này sẽ tập trung làm rõ vai trò của
tínngưỡngtrong vănhóaViệt Namqua
các tác phẩm văn học trung đại. Thông
quaviệcphântíchcáctácphẩmtiêubiểu,
bàiviếtsẽgópphầngiảimãnhữngtầng
ýnghĩasâusắccủatínngưỡngtrongđời
sốngtinhthầncủangườiViệt.
II.Cơsởlýthuyết
Bài viết sử dụng lý thuyết về tín
ngưỡngvàvănhóađểlàmrõmốiquanhệ
giữatínngưỡngdângianViệtNamvàvăn
họctrungđại,đồngthờiápdụnglýthuyết
diễnngôncủaMichelFoucaultnhằmphân
tíchcáchvănhọcphảnánhvàtruyềntảitư
tưởngtínngưỡng.Bằngcáchnghiêncứu
cácđặcđiểmcủavănhọctrungđạiđông
thờilàmrõ sựhiện diệncủatín ngưỡng
trongcácthểloạivănhọcphổbiến,từđó
nhậndiệncáchngườixưalýgiảithếgiới
tâmlinhvàcácgiátrịvănhóadântộc.
III.Phươngphápnghiêncứu
Bàiviếtsửdụngcácphươngpháp:
Phương pháp phân tích nội dung:
Đọc và phân tích cáctác phẩm văn học
trung đại để xác định cách tín ngưỡng
đưc thểhiệnquanhân vật,hìnhtưng,
cốttruyệnvàthôngđiệp.
Phương pháp liên ngành: Kết hp
nghiêncứuvănhọc,lịchsử,tôngiáohọc
vàvănhóahọcđểgiảimãýnghĩacủatín
ngưỡngtrongcáctácphẩm.
Phương pháp so sánh: Đối chiếu
cách thể hiện tín ngưỡng trong các tác
phẩm văn học trung đại với tín ngưỡng
trongvănhóadângianđểtìmrasựtiếp
nốivàbiếnđổi.
IV.Kếtquảnghiêncứu
4.1.Sơbộmộtsốtácphẩmvănhọc
trungđạicó phản ánhtụcthờ thầnvà
thờtổtiêncủangườiViệt
- Lĩnh Nam chích quáilà một tác
phẩm truyền kỳ cổ của ViệtNam, đưc
biênsoạnvàođờiTrần.Đâylàmộtnguồn
tưliệuvôcùngquýgiáđểtìmhiểuvềtín
ngưỡngdângianViệtcổ,baogồmcảtín
ngưỡngthờthầnlinhvàthờcúngtổtiên.
Tácphẩmnàyphảnánhmộtthếgiớiquan
huyềnảo,nơiconngườisốnghòalẫnvà
tươngtácvớithếgiớithầnlinhvàcáclực
lưngsiêunhiên.
-Truyềnkỳmạnlục(NguyễnDữ):
QuangòibútcủaNguyễnDữ,mộtdanhsĩ
thờiLêsơ,thờinhàMạc,Truyềnkỳmạn
lục đãphác họabứctranhđasắcvềđời
sống tâm linh và tín ngưỡng của người
ViệtNamthếkỷ16.Tácphẩmbaogồm
tập hp nhiều truyện ngắn chứa đựng
những yếu tố kỳ ảo, phản ánh đời sống
tâm linh phong phú. Qua đó, tác phẩm
phảnánhsâusắcniềmtin,phongtụcliên
quanđếntínngưỡngthờthầnlinhvàthờ
cúngtổtiên.
- Quốc âm thi tập (Nguyễn Trãi):
Nguyễn Trãi (1380-1442), một trong

nhữngdanhnhânvănhóakiệtxuất,nhà
yêunướcvĩđại,mộtnhàvănlớncủavăn
học Trung đại Việt Nam. Cuộc đời và
nhữngángthơvăncủaônggắnliềnvới
những biếnđộng lịchsửquan trọngcủa
dântộc(cuốithờiTrần,sangnhàHồđến
khángchiếnchốngquânMinhvàbuổiđầu
gâydựngnhàHậuLê).Quốcâmthitậplà
mộttậpthơ viếtbằngchữ Nômvới 254
bài,đưcNguyễnTrãisángtáctrongthời
gianôngởẩntạiCônSơnvàkhiralàm
quan nhưng mang nặngtâmsự thờithế.
Tậpthơthểhiệntâmhồnluônđauđáuvì
dânvìnước,khátvọngvềmộtxãhộithái
bìnhthịnhtrị.Bêncạnhđócònthểhiệntư
tưởnghiếunghĩa,lòngthànhkínhvớitổ
tiên,chamẹ,coitrọngđạolýlàmngười.
- Bạch vân am thi tập (Nguyễn
BỉnhKhiêm):NguyễnBỉnhKhiêm(1491
-1585),hiệuBạchVâncưsĩ,tướcTrình
quốc công, đưc dân gian quen gọi là
“Trạng Trình”.Ông là một nhân vật kiệt
xuấtcủalịchsửViệtNamthếkỷXVI,nổi
tiếngkhôngchỉlàmộtdanhsĩ,nhàthơ,nhà
giáomàcònđưcbiếtđếnvớitàitiêntrilỗi
lạc.Cuộcđờiôngtrảidàiquagiaiđoạnđầy
biếnđộngcủaxãhộiphongkiếnViệtNam
vớisựsụpđổcủanhàLêsơvàcụcdiệnLê
-Mạcphântranh.Sángtáccủaôngthểhiện
sựcoitrọngđạohiếuvàlòngthànhkính
đốivớiđấngsinhthành,tổtiên,quađólà
tìnhyêuquêhương,đấtnước.
-TácphẩmvănhọccủaNguyễnDu:
ĐạithihàoNguyễnDu(1765-1820),tên
chữ làTố Như, hiệu Thanh Hiên. Cuộc
đờiNguyễnDutrảiquagiaiđoạnlịchsử
đầybiếnđộngvớisựsụpđổcủatriềuLê,
sựnổidậycủaphongtràoTâySơnvàsự
thành lậpcủa triềuNguyễn.Văntếthập
loạichúngsinhlàmộtsángtácthơNôm
với184câuthơ,làlờichiêuhồn,bàytỏ
niềmcảmthươngsâusắccủaNguyễnDu
đốivớisốphậnconngườitrongxãhộicũ.
TruyệnKiềukhôngtrựctiếpmiêutảnghi
lễthờcúngcụthểnhưngtácgiảđãkhéo
léolồngghépnhiềuchitiếtvànộidung
phảnánhsâusắctínngưỡngthờthầnlinh
và thờ tổ tiên của người Việt, cũng như
nhữngquanniệmvềsốmệnhvàthếgiới
tâmlinhphổbiếntrongxãhộiphongkiến.
-SángtácvănhọccủaNguyễnĐình
Chiểu:NguyễnĐìnhChiểu(1822-1888),
tựMạnhTrạch,hiệuTrọngPhủ,HốiTrai,
làmộtnhàthơlớn,nhàvănhóa,nhàgiáo
vàthầythuốclỗilạccủaViệtNamtrong
giaiđoạnlịchsửđầybiếnđộngnửacuối
thếkỷXIX.Cuộcđờivàsựnghiệpcủaông
gắnliềnvớicuộckhángchiếnchốngthực
dânPhápxâmlưccủanhândânNamBộ.
HaitácphẩmDươngTừHàMậuVăn
tế nghĩa sĩCầnGiuộccủaNguyễnĐình
Chiểumangđậmtriếtlývềcáctôngiáo
vàtínngưỡng,trongđócótínngưỡngthờ
thầnlinh.NguyễnĐìnhChiểunhấnmạnh
niềmtinvàosựcôngbằngcủatrời,sựphù
trcủathầnlinhđốivớingườisốngđức
hạnhvàsựtrừngphạtđốivớikẻgianác.
4.2. Các dạng tín ngưỡng trong
văn hóaViệt Nam được phản ánh qua
cáctácphẩmvănhọctrungđại
VănhọctrungđạiViệtNamlàkho
tàng quý giá phản ánh sâu sắc đời sống
tinhthầnvàtínngưỡngcủangườiViệtqua
nhiềuthếkỷ.Thôngquacáctácphẩmtiêu
biểu,cóthểnhậndiệncácdạngtínngưỡng
củangườiViệtNam,trongđótiêubiểucó
thểkểđếnhaidạngtínngưỡngchínhđưc
thể hiện trong giai đoạn này: tín ngưỡng
thờtổtiên,tínngưỡngthờthầnlinh.

4.2.1.Tínngưỡngthờthầnlinh
Là một trong những quốc gia nằm
trongcáinôicủanềnvănhóanôngnghiệp
lúanước,vănhóaViệtNammangnétđặc
trưngđólàtínngưỡngthờthầnlinh.Trong
quanniệmđathần,ngườiViệttinrằngvạn
vậthữulinh,mọihiệntưngtựnhiênđềudo
mộtvịthầnlinhcaiquản.Tínngưỡngthờ
thầnlinhbaogồmthờthầntự nhiên;Thờ
thầnbảohộ;Thờanhhùngdântộc(những
nhânvậtđãđưcthầnthánhhóa),…
Tín ngưỡng thờ thần linh mang ý
nghĩa và vai trò lớn trong đời sống tâm
linhđồngthờitạonênnhữngnétbảnsắc
vănhóadântộc.Nhữngnétbảnsắcvăn
hóanàyđãđưcphảnánhvàghinhậnqua
lăng kính của những tác phẩm văn học
trungđại.Trong“LĩnhNamchíchquái”:
cáctruyệntruyền thuyếtnhưSơnTinh-
ThủyTinh,ThánhGióng,ChửĐồngTử
thể hiện đức tin vào các vịthần có sức
mạnhsiêunhiên,bảovệđấtnướcvànhân
dân.Ởđó,thếgiớithầnlinhđadạngvàcó
mốiliênhệvớiconngười:Tácphẩmvẽra
mộtthếgiớicósựtồntạicủanhiềutầng
lớpthầnlinh(LongVươngdướinước,các
vịthầntrênnúi,cácloạitinhquái...).Con
ngườicóthểgiaotiếpvớithầnlinh(như
Lạc LongQuân gặp ÂuCơ),cầu xin sự
giúpđỡ (vua Hùng kén rể cầuhiền tài)
Trong“Truyềnkỳmạnlục”(NguyễnDữ):
nhữngcâuchuyệnvềcácvịthầnlinhhiển
linh, báo ứng hoặc ban phước cho con
ngườithểhiệnquanniệmvềsựgiaothoa
giữathếgiớithầnlinhvàconngười.Tín
ngưỡngthờthầntrongthơNguyễnDu:
“Bạcsinhquỳxuốngvộivàng.
QuálờinguyệnhếtThànhhoàng,ThổCông”.
(Trần&Nguyễn,2007,tr.271)
Trongthơvăntrungđại,hìnhtưng
cácvịthầnlinhcũngxuấthiệntrongcác
bàithơ,chiếu,biểu,cangithầnlinhhộ
quốcandânhoặcphảnánhtínngưỡngdân
giannhưtụcthờMẫu,thờThànhhoàng.
Văn họctrung đạikhông chỉghilạicác
truyềnthuyếtvàthầnthoại,màcònphản
ánhniềmtincủangườiViệtvàothếgiới
siêunhiên,giúpduytrìvàpháthuycáctín
ngưỡngdângian.
“Ngẫmhaymuônsựtạitrời,
Trờikiađãbắtlămngườicóthân”
(Trần&Nguyễn,2007,tr.382)
“Dương Từ Hà Mậu” của Nguyễn
ĐìnhChiểu,mộttácphẩmmangtriếtlý
về các tôn giáo vàtín ngưỡng,trong đó
cótínngưỡngthờthầnlinhđưcnhắctới:
“TamHoàng,NgũĐế,dấuvừaqua,
Mốiđạo,trờitraođứcthánhta.
Haichữ“tín,thành”ancácnước,
Mộtcâu“trunghiếu”dựngmuônnhà,
Chởbaonhiêuđạothuyềnkhôngkhẳm,
Đâmmấythằnggian,bútchẳngtà.
Cămbấy!Loàingutheothóimọi!
Trờigầnchẳngkính,kínhtrờixa.”
(Lương&Đinh,1999,tr.651)
Nguyễn Đình Chiểu nhấn mạnh
niềmtinvàocácvịtrongngũhành(Thiên
-Địa-NhânvàKim-Mộc-Thủy-Hỏa
-Thổ,cácvịthầnbảovệconngười.Theo
ông,thầnlinhcóthểgiúpđỡvàtrừngphạt
kẻgianác,conngườisốngcóđạođứcắt
sẽđưcthầnlinhphùtr.
Ở tác phẩm Văn tế nghĩa sĩ Cần
Giuộc,bảnthânthểloạivăntếđãlàmột
nghithứccúngtếtâmlinh.Việcđọcvăn
tế chính làmộtcách đểngười sống(đại
diệnlàtácgiảvàcộngđồng)giaotiếpvới

linhhồnngườiđãkhuất,bàytỏlòngtiếc
thương,sựcảmphục,ghinhậncônglao
vàanủilinhhồnhọnơichínsuối.Đâylà
biểuhiệncaođẹpcủađạolý“uốngnước
nhớnguồn”vàlònghiếunghĩamởrộng
raphạmviquốcgia,dântộc.Xuấtpháttừ
gốcrễcủatínngưỡngthờcúngtổtiên,tác
phẩmđãnânghọlênmộtvịtrígầnvớicác
vịthầnbảohộhaythànhhoànglàng-một
hìnhthứcthờcúngmangtínhcộngđồng.
Quanniệmvềthếgiớilinhhồncũng
làmộtnộidungquantrọngtrongvănhọc
trungđại,thể hiệnquahìnhảnhhồnma,
thần linh, tiên giới. Những yếu tố này
không chỉ mang màu sắc kỳ ảo mà còn
phảnánhniềmtinvềsựtồntạicủalinhhồn
saukhichết.TrongViệtđiệnulinhcủaLý
TếXuyên,cáccâuchuyệnvềcácvịthần
linhhiểnlinhnhưThánhGióng,BàChúa
LiễuHạnhphảnánhđứctinvềsựbấttử
củalinhhồn.TácphẩmChuyệnchứcphán
sựđềnTảnViên(Truyềnkỳmạnlục)ủa
Nguyễn Dữ, thế giới con người và thế
giớicõiâm,thầnlinhmaquỷcósựtương
giao.Đằngsaunhữngyếutốphihiệnthực,
ngườiđọccóthểtìmthấynhữngvấnđềcốt
lõimàtácgiảmuốntruyềntảihiệnthựcxã
hộivàkhátvọngvềcônglýxãhội,chính
trựcchiếnthắnggiantà.
4.2.2.Tínngưỡngthờtổtiên
Tínngưỡngthờcúngtổtiênlàmộtnét
đẹpđồngthờilànétđặctrưngquantrọng
trongvănhóangườiViệt,thểhiệntinhthần
“uốngnướcnhớnguồn”,biếtơntổtiên,ông
chanhữngngườiđãsinhthànhvàgâydựng
nên cuộc sống cho thế hệ con cháu. Tín
ngưỡngnàythểhiệnquasựhiếunghĩa,lòng
thành kính vớitổ tiên,tình cảmsâu nặng
với mẹ, cha và gắn liền vớitình yêu quê
hương,đấtnước.Đồngthờiphảnánhquan
niệmvềmốiliênhệgiữathếgiớingườisống
vàngườiđãkhuất.Chínhvìvậythờcúng
tổtiêntừbaođờiđãtrởthànhnguyêntắc,
chuẩnmựcđạođứccủaconngười.
TrongvănhọcTrungđạiViệtNam,
cáctácphẩmvănhọcđãphảnánhnộidung
củanéttínngưỡngthờcúngtổtiêncóthể
kểđếnnhư“Truyềnkỳmạnlục”(Nguyễn
Dữ).Ởđónhấnmạnhýniệmvềsựhiện
diệncủatổtiên,linhhồnngườiđãkhuất
cóthểphùhộhoặctráchphạtconcháu,
nhấnmạnhmốiquanhệtâmlinhbềnvững
giữacácthếhệ.NguyễnTrãitrongQuốc
âmthitậphayNguyễnBỉnhKhiêmtrong
BạchVânamthitậpđềuthểhiệntưtưởng
hiếunghĩa,lòngthànhkínhđốivớitổtiên
vàchamẹ.Trong“Giahuấnca”,Nguyễn
Trãiđãnhấnmạnhchữhiếunghĩavàlòng
thànhkínhđốivớitổtiên,xemhiếunghĩa
nhưlàmộtđạolýcơbảncủaconngười.
Tronglờirăndạy của mình,ônggửilời
nhắcnhởvềsựtrântrọng,biếtơnđốivới
đấngsinhthành.
“Khilấychồnggiữđạochínhchuyên,
Lạilàhiếuvớitổtiên,
Nhữngngàygiỗtếtkhôngnênvắngnhà.
Đồcúngcấphươngtràtinhkhiết,
Theolễnghikhépnép,khoanthai,…
Cùlaođộiđứccaodày,
Phảilohiếukínhđêmngàykhăngkhăng.”
(Đinh,1987,tr.13)
TrongTruyệnKiềucủaNguyễnDu,
tínngưỡngthờtổtiênđưcphảnánhqua
các chi tiết: tiết Thanh Minh, sửa sang,
thămviếngmồmảthểhiệnlònghiếukính
đốivớingườiđãkhuấttronggiatộc:
“ThanhMinhtrongtiếtthángba,
LễlàTảomộ,hộilàĐạpthanh…