Không gian đồng hiện thực giới và hư giới: Từ thần thoại đến truyền kì Việt Nam và Trung Hoa thời trung đại

Thần thoại thường có sự đồng hiện các loại không gian để các nhân vật có thể hoạt động không bị cản trở, kể lại quá trình biến hỗn mang thành vũ trụ. Truyền kì là thể loại văn học kế thừa mạnh mẽ từ thần thoại, trong đó có sự kế thừa không gian đồng hiện thực giới và hư giới. Bài viết này khảo sát các tác phẩm truyền kì Việt Nam thời trung đại (104 truyện từ các tập như Thánh Tông di thảo, Truyền kì mạn lục, v.v.) và truyền kì Trung Hoa (118 truyện từ Đường đại truyền kì, Tiễn đăng tân thoại, Liêu trai chí dị). Mục tiêu là xác định các kiểu không gian đồng hiện thực giới và hư giới, cùng các đặc điểm của chúng trong thần thoại và truyền kì của hai nền văn học này. Các không gian đồng hiện tiêu biểu bao gồm thực giới và thiên giới, thực giới và tiên cảnh, thực giới và thủy phủ, cũng như thực giới và âm phủ. Sự đồng hiện không gian trong truyền kì có sự cải biến so với thần thoại để phù hợp với ý nghĩa văn học.

Bài viết này hướng đến các nhà nghiên cứu, học giả, và sinh viên trong lĩnh vực văn học, văn hóa dân gian, và nghiên cứu văn hóa, đặc biệt là những người quan tâm đến văn học trung đại Việt Nam và Trung Hoa, cũng như các khái niệm về không gian trong văn học tự sự.

Truyện truyền kì, một thể loại văn xuôi tự sự quan trọng của Việt Nam và Trung Hoa thời trung đại, được nghiên cứu thông qua việc phân tích không gian. Bài viết này tập trung vào việc xác định các kiểu và đặc điểm của không gian đồng hiện thực giới và hư giới trong cả thần thoại và truyền kì. Trong thần thoại, vũ trụ thường được chia thành tam phân: thiên giới, địa giới và âm giới, phản ánh quan niệm đa thế giới của con người nguyên thủy, nơi các vị thần có quyền năng chi phối. Thiên giới là nơi siêu việt, uy quyền; địa giới là nơi sinh sống của con người; thủy giới (thủy phủ) vừa là nguồn sống vừa ẩn chứa bí ẩn; và âm phủ là nơi linh hồn người chết chịu hình phạt. Kế thừa mô hình đa thế giới từ thần thoại, truyền kì tiếp tục thể hiện sự đồng hiện không gian, nhưng với sự tinh chỉnh để phục vụ ý nghĩa văn học. Các không gian đồng hiện tiêu biểu nhất bao gồm: thực giới và thiên giới, thực giới và tiên cảnh, thực giới và thủy phủ, và thực giới và âm phủ. Thiên giới và tiên cảnh được miêu tả là những không gian tuyệt đẹp, thanh khiết, nơi cư ngụ của thần tiên, thường tách biệt với thế giới trần tục và chỉ mở ra cho những ai có duyên hoặc tu luyện. Thủy phủ, thường là vương quốc dưới nước, vừa là nơi cứu rỗi vừa có thể là nơi nguy hiểm, phản ánh sự gắn bó và lo sợ của con người với nước. Đặc biệt, âm phủ trong truyền kì được miêu tả chi tiết và cụ thể hơn, là nơi phán xét công minh cho linh hồn người chết, thể hiện khát vọng công lý và bài học khuyến thiện trừng ác của con người. Sự đồng hiện không gian trong các tác phẩm này không chỉ mở rộng phạm vi phản ánh hiện thực mà còn thể hiện sâu sắc tâm thức và quan niệm của con người về vũ trụ và thế giới siêu nhiên.