Bài giảng Bài 2: Cảnh quan nông lâm kết hợp giới thiệu đến bạn đọc nội dung như khái niệm cảnh quan nông lâm kết hợp, vai trò của cảnh quan nông lâm kết hợp, thành phần của cảnh quan nông lâm kết hợp, cấu trúc cảnh quan nông lâm kết hợp.
8/19/2008
► Khái niệm cảnh quan NLKH
► Vai trò của cảnh quan NLKH
► Thành phần của cảnh quan NLKH
► Cấu trúc của cảnh quan NLKH
► Mối quan hệ giữa các thành phần trong cảnh quan
NLKH
1
8/19/2008
► Mảnh vá là một khoảng không gian trên đó có chứa các đối tượng vật chất ► Mảnh vá là một khoảng không gian trên đó có chứa các đối tượng vật chất (thực vật, động vật, các vật thể không sống như đất, đá, đường giao thông...) khác với các khoảng không gian liền kề.
► Các mảnh vá có thể được chia theo các mảnh cấu trúc sinh thái cảnh quan
Mảnh vá cấu trúc
Mảnh vá chức năng Mảnh á chức năng
Mảnh vá tài nguyên
Mảnh vá cư trú
Mảnh vá hành lang
như sau:
► Trong cảnh quan nông lâm kết hợp các mảnh vá có thể được phân chia theo
Mảnh vá vô sinh
Mảnh vá hữu sinh
Mảnh vá văn hóa
2
tính chất tồn tại của chúng, gồm:
8/19/2008
• Mảnh vá vô sinh: là các mảnh vá chứa các vật chất không sống như các công trình xây dựng, địa hình, núi đá...
− Mảnh vá cây rừng: các mảnh vá có thành phần chủ yếu là cây rừng tự nhiên
− Mảnh vá cây trồng: các mảnh vá có thành phần chủ yếu là các cây trồng như mảnh
vá rừng trồng, mảnh vá cây ăn quả, cây công nghiệp, cây lương thực...
− Mảnh vá động vật: các mảnh vá mà thành phần chủ yếu là các loài động vật, có thể ể
ầ
ế
như mảnh vá chim, ong, gia súc, gia cầm...
• Mảnh vá hữu sinh: là các mảnh vá chứa các sinh vật sống như thực vật, động vật, vi sinh vật... Trong mảnh vá hữu sinh có thể có những mảnh vá thuần nhất về loài, nhưng cũng có những mảnh vá hỗn hợp loài sinh vật.
• Mảnh vá văn hóa: là mảnh vá con người và đặc điểm văn hóa của mỗi cộng đồng. Đây là mảnh vá có vị trí đặc biệt trong cảnh quan nông lâm kết hợp. Mảnh vá này có liên hệ chặt chẽ với một số mảnh vá vô sinh, đặc biệt là mảnh vá các công trình xây dựng.
“Cảnh quan Nông lâm kết hợp là một bức khảm sinh thái cảnh quan,
được tạo thành bởi sự đa dạng các mảnh vá vô sinh và hữu sinh có
mối quan hệ hữu cơ với nhau, nhờ những tác động và điều khiển của
các nhân tố sinh thái (gồm các nhân tố tự nhiên và nhân tạo), nhằm tạo
ra các sản phẩm đáp ứng nhu cầu về lương thực-thực phẩm, kinh tế,
nhân văn, và môi trường của xã hội loài người”.
3
8/19/2008
► Đặc điểm riêng biệt của cảnh quan nông lâm kết hợp là tính đa dạng
và tính hỗn hợp của nhiều loại mảnh vá vô sinh và hữu sinh (nhiều
mảnh đốm, hay loang lổ)..
► Cảnh quan thuần rừng và cảnh quan nông nghiệp (nhất là nông nghiệp
chuyên môn hóa, thâm canh hàng hóa) là các cảnh quan có tính thuần
nhất cao
hất
4
8/19/2008
5
8/19/2008
6
8/19/2008
7
8/19/2008
Cảnh quan kết hợp gồm ruộng lúa nước, ao cá, vườn cây ăn quả, và cây nông nghiệp hàng năm trên nương rẫy
Cảnh quan kết hợp gồm cây hàng năm trên nương, cây ăn
8
quả và rừng
8/19/2008
Cảnh quan kết
hợp gồm cây
nông nghiệp hàng
năm trên nương
xen kẽ trong khu xen kẽ trong khu
vực đất rừng,
hoặc rừng ở
đỉnh
► Vai trò môi trường
► Vai trò xã hội, văn hóa
9
8/19/2008
Thể hiện khả năng sản suất đa dạng các sản phẩm đáp ứng nhu cầu sinh
hoạt hàng ngày cũng như các nhu cầu kinh tế của con người.
Đó là:
o lương thực, thực phẩm
g , o gỗ, củi
o sợi, và
o các sản phẩm khác có tính chất hàng hóa và dịch vụ
o Bảo vệ không gian sống, không gian sản xuất của cảnh quan (hạn chế các
o Tạo không gian đẹp cho mục đích giải trí giúp cải thiện sức khỏe, giảm
o Bảo vệ và duy trì tính đa dạng sinh học đảm bảo cho quá trình tiến hóa của
10
8/19/2008
ế o Duy trì và phát huy các kiến thức bản địa, tập quán canh tác, sản xuất ấ
của các cộng đồng dân cư (cả ở vùng đồng bằng và vùng đất dốc).
o Phát huy mối quan hệ gắn bó, gần gũi giữa con người với thiên nhiên,
tạo môi trường để giáo dục con người (đặc biệt là thế hệ trẻ) sống hòa
đồng, gần gũi với thiên nhiên.
o Là môi trường để phát huy các nét văn hóa phi vật chất của các cộng
đồng dân tộc, và tạo dựng các nét văn hóa mới trong cách đối xử giữa
con người và tự nhiên.
■ Các thành phần tự nhiên
■ Các thành phần nhân tạo
11
8/19/2008
Là các yếu tố cấu thành cảnh quan NLKH xuất phát từ các nhân tố sinh thái Là các yếu tố cấu thành cảnh quan NLKH xuất phát từ các nhân tố sinh thái tự nhiên, gồm:
o Khí hậu - thời tiết
o Địa hình
o Đất đai
o Các thảm thực vật tự nhiên
o Các hệ động vật tự nhiên
o Các hệ vi sinh vật
o Một số yếu tố khác: dòng sông, suối, khe nước, thác nước, hồ nước băng tuyết...
o Khí hậu - thời tiết
Đây là thành phần khó xác định và quan sát thấy trong cảnh quan, nhưng chúng đóng vai trò rất lớn đối với sự hình thành và tồn tại của một cảnh quan NLKH.
Khí hậu gồm các yếu tố sau:
Ánh sáng
Mưa (nước)
Không khí
Gió
Nhiệt độ
12
Ẩm độ không khí.
8/19/2008
o Địa hình:
, Độ cao, độ dốc, ộ ộ , hướng dốc, sự phân cắt...
o Đất đai:
Loại đất, tính chất vật lý và hóa học đất (thành phần cơ giới, (thà h hầ iới nhiệt độ đất, không khí, nước, dinh dưỡng, pH, độ mặn...)
o Các thảm thực vật tự nhiên:
Rừng tự nhiên, thảm cây bụi, trảng cỏ tự nhiên, thực vật thủy sinh... Rừng tự nhiên thảm cây bụi trảng cỏ tự nhiên thực vật thủy sinh
o Các hệ động vật tự nhiên:
Thú, chim, bò sát, lưỡng cư, động vật thủy sinh, các loài côn trùng...
o Các hệ vi sinh vật (khó xác định bằng mắt thường):
ố ế ố o Một số yếu tố khác như:
Núi đá (đá vôi, ...), cồn cát, băng tuyết, dòng sông, suối, khe nước, thác nước, hồ nước (tự nhiên)...
13
(đặc thù với từng cảnh quan khác nhau)
8/19/2008
Là các yếu tố cấu thành cảnh quan NLKH thông qua các hoạt động của Là các yếu tố cấu thành cảnh quan NLKH thông qua các hoạt động của
con người như:
o Cây trồng:
Cây nông nghiệp hàng năm, cây nông nghiệp lâu năm (CĂQ, cây CN), cây rừng, cây hàng rào, cây cải tạo đất... đất à â hà â ừ ải t â
o Vật nuôi:
Gia súc, gia cầm, lợn, các vật nuôi khác (rắn, ba ba, cá sấu, ...)
o Ruộng, vườn, nương rẫy:
Ruộng bậc thang, bờ tường đá
g o Con người và văn hóa:
14
Là một thành phần trong cảnh quan, chịu tác động chung của các yếu tố vô sinh như khí hậu..., nhưng lại là thành phần trung tâm có tác động tới toàn thể các thành phần khác trong cảnh quan theo những mục tiêu nhất định.
8/19/2008
o Các công trình xây dựng:
• Nhà cửa, chuồng trại
• Công trình thủy lợi/cung cấp nước tưới và nước sinh hoạt: ao, hồ, đập
15
8/19/2008
tre/luồng,
2 bên bờ đất đai được tận dụng trồng tếch, cỏ chăn nuôi, cây ăn quả chăn nuôi cây ăn quả và rau
trò quan Có vai việc trọng trong bảo vệ chống sạt nở bờ và đất đai ở phía trên
thực cấp ấ th Cung C phẩm, vật liệu, thức ăn chăn nuôi – 1 phần nguồn thu nhập cho HGĐ
16
Tầng đất dầy và mầu mỡ (cid:198) rất tốt cho trồng ngô
8/19/2008
Ao cá, ruộng lúa là
thành phần nhân tạo
trong cảnh quan
17
8/19/2008
Tính đa dạng cây trồng hàng năm trên nương ở bản Văng Lùng
18
8/19/2008
(Mùa ngô bội thu) P....p...p..please, help me a hand
19
8/19/2008
ắ o Kích thước, hình dạng và màu sắc của mảnh vá
Các mảnh vá có hình dáng rất đa dạng như dạng hình tròn, dài, vuông, thẳng, cong... Kích thước của các mảnh vá khác loại hay cùng loại cũng rất đa dạng.
Các mảnh vá có hình dài như đoạn đường, cây cầu, đoạn kênh mương, một hàng cây...; có hình tròn như một hồ nước, một ụ lô cốt, một trụ cột điện...; hình vuông, hình chữ nhật như ao cá, mảnh ruộng, mảnh rừng trồng...
20
Mỗi loại mảnh vá có thể có các màu sắc khác nhau, ví dụ màu của mặt nước là màu trắng hoặc xanh, màu xanh sẫm của cây rừng, màu vàng của lúa chín...
8/19/2008
(Các mảnh ruộng rực rỡ màu sắc trên cảnh quan ở Sarraud, Vaucluse, Pháp - 44°01' N, 05°24' E).
Nguồn: www.wecommunic8.com
o Quy mô (phạm vi kích cỡ) của cảnh quan NLKH
Khó xác định phạm vi, kích cỡ chuẩn của một cảnh quan NLKH.
Phạm vi của một cảnh quan NLKH cần đảm bảo tính đặc trưng của hệ thống
nông lâm kết hợp, đó là mối quan hệ hữu cơ của các thành phần trong hệ
thống, hay nói cách khác đó là mối quan hệ hữu cơ của các mảnh vá.
Để đảm có mối quan hệ này, các mảnh vá phải có kích thước không quá lớn,
đặc biệt là các mảnh vá có vai trò quan trọng đối với sự hình thành và tồn tại
21
của cảnh quan NLKH.
8/19/2008
o Quy mô (phạm vi kích cỡ) của cảnh quan NLKH
Nếu một mảnh vá trong cảnh quan sinh thái có kích thước quá lớn, chúng sẽ
đồng nhất các mảnh vá nhỏ hơn xung quanh bằng các quá trình sinh thái tự nhiên (cid:198) phá vỡ tính chất của một bức khảm đa dạng các mảnh vá.
Phạm vi của một cảnh quan NLKH thường được xem xét trong phạm vi: Vùng
lưu vực (hay tiểu lưu vực); Khu vực có các hệ sinh thái chuyển tiếp vì ở đó có
sự đa dạng thành phần loài do sự đa dạng về môi trường sống, đồng thời
cũng bao gồm cả các hoạt động canh tác của con người.
Một cảnh quan NLKH luôn phải đảm bảo tính đặc thù của hệ thống nông lâm
kết hợp là sự kết hợp của các thành phần bằng mối tương tác hữu cơ.
o Các cảnh quan NLKH được chia thành các quy mô sau:
• Kích thước lớn (Marcro AF landscape): Vùng lưu vực (diện tích có thể
là cấp huyện, một số xã, hoặc một vài thôn/bản...)
• Kích thước trung bình (Meso AF landscape): tiểu lưu vực (diện tích có
thể là một xã, một hoặc vài thôn/bản)
• Kích thước nhỏ (Micro AF landscape): (quy mô có thể là một thôn/bản,
22
một khu gồm một vài HGĐ, một mô hình NLKH)
8/19/2008
Nguồn: SEANAFE, 2007
23
8/19/2008
24
8/19/2008
25
8/19/2008
o Cấu trúc của các mảnh vá o Cấu trúc của các mảnh vá
Khi xem xét cấu trúc của các mảnh vá trong cảnh quan NLKH, chúng ta quan tâm phân tích cấu trúc của các mảnh vá quan trọng, tức là các mảnh vá có tác động tới sự hình thành và tồn tại của toàn bộ cảnh quan.
Các mảnh vá cần quan tâm đó là:
Các mảnh vá có tính sản xuất trực tiếp ra sản phẩm phục vụ nhu cầu của • Các mảnh vá có tính sản xuất trực tiếp ra sản phẩm phục vụ nhu cầu của con người (đó là các mô hình canh tác NLKH cụ thể)
• Các mảnh vá có kích thước và mật độ lớn trong cảnh quan
26
• Các mảnh vá dễ bị tổn thương vì chúng rất dễ bị phá hủy khi chúng bị tác động, từ đó dẫn tới sự thay đổi của toàn bộ cảnh quan NLKH.
8/19/2008
o Cấu trúc của cảnh quan NLKH
Là sự bố trí, sắp đặt vị trí của các mảnh vá hữu sinh và vô sinh trong cảnh
quan, phụ thuộc vào các tác động của các nhân tố sinh thái tự nhiên và ý thức
của con người, bao gồm điều kiện lập địa, điều kiện khí hậu, điều kiện đất đai,
điều kiện kinh tế - xã hội (tập quán, văn hóa, nhu cầu lương thực, thị
trường,...).
Cấu trúc cảnh quan NLKH được chia thành cấu trúc không gian và cấu trúc
thời gian. Tuy nhiên, một cảnh quan NLKH thường tồn tại song song cả cấu
trúc không gian và thời gian.
• Cấu trúc không gian của cảnh quan NLKH:
Cảnh quan NLKH được tạo thành từ nhiều mảnh vá có kích thước,
hình dạng, và vị trí sắp đặt khác nhau
Cảnh quan NLKH cấu trúc theo 2 chiều:
− Chiều nằm ngang
27
− Chiều thẳng đứng.
8/19/2008
Cấu trúc theo chiều nằm ngang của cảnh quan NLKH:
Là sự bố trí, sắp đặt các mảnh vá theo mặt bằng nằm ngang.
Trong mỗi cảnh quan NLKH khác nhau thì sự sắp đặt các mảnh vá cũng khác
nhau, chúng tùy thuộc vào sự tác động của các nhân tố tự nhiên và mục tiêu
sản xuất của con người.
Khi chiếu các mảnh vá theo chiều từ trên xuống lên một mặt phẳng như sơ
đồ/bản đồ thì đó chính là hình chiếu bằng của chúng
(cid:206) xác định được loại hình, số lượng, mật độ, kích thước, vị trí của từng loại
• Cấu trúc theo chiều nằm ngang của cảnh quan NLKH
mảnh vá trong cảnh quan.
28
8/19/2008
Cấu trúc theo chiều thẳng đứng của cảnh quan NLKH:
• Là sự bố trí, sắp đặt các mảnh vá theo độ cao. • Là sự bố trí sắp đặt các mảnh vá theo độ cao
• Trên các vùng đất dốc các mảnh vá có thể được bố trí theo độ cao/đai cao
của địa hình, của sườn dốc.
• Đối với một số cảnh quan đặc biệt, các mảnh vá được sắp đặt theo chiều
thẳng đứng, chồng xếp lên nhau theo độ cao, chúng thường là các mảnh vá
có kích thước nhỏ và chủ yếu là mảnh vá động vật. ó kí h th ớ ật hỏ à hủ ế là ả h á độ
(cid:198) Một số mảnh vá sẽ không được quan sát thấy nếu thể hiện chúng theo
hình chiếu bằng lên bản đồ/sơ đồ mặt phẳng.
• Cấu trúc theo chiều thẳng đứng của cảnh quan NLKH
Ví dụ: Cảnh quan VAC; Cảnh quan NLKH rừng ngập mặn
29
8/19/2008
• Cấu trúc thời gian của cảnh quan NLKH:
Cấu trúc thời gian là sự luân chuyển cảnh quan NLKH theo mùa, theo giai đoạn
Cảnh quan NLKH có sự tham gia của các mảnh vá cây nông nghiệp nên chúng mang tính quy luật mùa vụ.
Sự luân chuyển có quy luật của các mảnh vá tồn tại theo mùa không làm p phá vỡ cấu trúc chủ yếu của cảnh quan NLKH q y
30
Cấu trúc thời gian của cảnh quan NLKH được thể hiện thông qua màu sắc của các mảnh vá
8/19/2008
Nguồn: Ian Nuberg - Đại học
tổng hợp Adelaide, Úc
31
8/19/2008
Bản chất của một hệ cảnh quan NLKH là một hệ sinh thái nông nghiệp ấ ủ ả ả
Quan hệ giữa các thành phần trong cảnh quan nông lâm kết hợp là tổng hòa các mối quan hệ giữa các nhân tố tự nhiên với nhu cầu của cộng đồng cư dân sinh sống trên không gian cảnh quan.
o Mối quan hệ giữa các yếu tố vô sinh (khí hậu, đất...) với mảnh vá sinh học (thực vật và động vật).
ự ậ ( ự ậ ệ g q ự ậ ) o Mối quan hệ giữa các mảnh vá thực vật (thực vật với thực vật).
o Mối quan hệ giữa các mảnh vá thực vật và động vật.
o Mối quan hệ giữa các mảnh vá vi sinh vật với thực vật và động vật.
o Mối quan hệ giữa các mảnh vá xã hội con người và các mảnh vá vô sinh, sinh học (thực vật và động vật).
Cảnh quan NLKH mang bản chất của hệ sinh thái nông nghiệp nên hoạt động
của hệ thể hiện qua hai quá trình chủ yếu là:
Quá trình trao đổi năng lượng
Quá trình trao đổi vật chất
Các quá trình sinh thái xảy ra trong cảnh quan nông lâm kết hợp sẽ không phải là Các quá trình sinh thái xảy ra trong cảnh quan nông lâm kết hợp sẽ không phải là
32
các chu trình khép kín
8/19/2008
o Quá trình trao đổi năng lượng
Sự tiếp nhận các nguồn năng lượng tùy thuộc đặc trưng riêng biệt của từng hệ S iế hệ h ộ đặ ủ ừ biệ hậ iê ù ă á ồ l
cảnh quan NLKH.
Các nguồn năng lượng mà cảnh quan NLKH, hoặc thành phần trong cảnh quan
có thể được tiếp nhận như sau:
(cid:121) Nguồn năng lượng mặt trời
(cid:121) Nguồn năng lượng bổ sung từ tự nhiên
(cid:121) Nguồn năng lượng bổ sung từ con người
(cid:121) Nguồn năng lượng mặt trời:
Hầu hết các hệ cảnh quan NLKH, quần thể/thành phần chỉ
được nhận năng lượng mắt trời, như các mảnh vá rừng tự
33
nhiên trong cảnh quan NLKH. nhiên trong cảnh quan NLKH
8/19/2008
(cid:121) Nguồn năng lượng bổ sung từ tự nhiên:
Đó là các nguồn năng lượng như gió, dòng nước, sóng, thủy triều...
Các cảnh quan NLKH vùng ngập nước cửa sông, ven biển là đối tượng này
Các nguồn năng lượng bổ sung giúp vận chuyển các chất dinh dưỡng từ nơi
khác tới giúp cho việc sử dụng nguồn năng lượng mặt trời hiệu quả hơn nên
khả năng tạo ra năng suất sinh khối và kinh tế lớn hơn. khả năng tạo ra năng suất sinh khối và kinh tế lớn hơn
(cid:121) Nguồn năng lượng bổ sung từ con người:
Các hệ cảnh quan NLKH, quần thể/thành phần nhận năng lượng mặt trời và Các hệ cảnh quan NLKH, quần thể/thành phần nhận năng lượng mặt trời và được con người bổ sung các dạng năng lượng khác như:
Gió,
Điện,
Các loại năng lượng hóa thạch (gas, than đá, dầu mỏ...),
Lao động, Lao động,
Sức kéo động vật
34
Thông qua các tác động kỹ thuật... Hầu hết các hệ cảnh quan NLKH nằm trong đối tượng này.
8/19/2008
o Quá trình trao đổi vật chất
(cid:121) Cảnh quan nông lâm kết hợp là hệ sinh thái đồng ruộng mang mục tiêu sản xuất của con người nên các quá trình trao đổi chất diễn ra giống như trong hệ sinh thái đồng ruộng.
(cid:121) Trong một số cảnh quan nông lâm kết hợp có nhiều mảnh vá tự nhiên như rừng tự nhiên, các hồ nước tự nhiên... nên các quá trình trao đổi chất mang tính chất như trong các hệ sinh thái tự nhiên.
ôi bị lấ khỏi hệ để â t ồ ật h ấ (cid:121) Nói chung, quá trình trao đổi vật chất trong cảnh quan NLKH là các chu trình không khép kín vì trong từng thời gian khác nhau khối lượng sinh khối của cây trồng, vật nuôi bị lấy khỏi hệ để cung cấp cho con người ở một nơi i ời ở ột ủ khác, đồng thời con cũng cung cấp bổ sung cho cảnh quan các vật chất.
(cid:121) Phân tích quá trình trao đổi chất trong cảnh quan NLKH cũng là việc phân tích các chu trình sinh địa hóa học tương tự như trong hệ sinh thái đồng ruộng.
35
8/19/2008
o Thảo luận nhóm nhỏ (3nhóm)
o Thời gian: 10 phút
o Báo cáo chia sẻ kết quả
36
