TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG HÀ NỘI
KHOA MÔI TRƯỜNG
ĐỒ ÁN TỐT NGHIỆP
NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG MÔ HÌNH BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THẢO DƯỢC
CÓ SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI DAO TẠI VƯỜN QUỐC GIA
BA VÌ
Sinh viên thực hiện: Nguyễn Thị Hiên
Giáo viên hướng dẫn: ThS. Nguyễn Khắc Thành
Hà Nội, năm 2014
LỜI CẢM ƠN
Trong suốt quá trình thực hiện đồ án tốt nghiệp và tiến hành nghiên cứu đề tài tại Ba
Vì, cũng như trong thời gian học tập tại trường đại học Tài nguyên và Môi trường Hà
Nội. Em đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ và tạo điều kiện của của các thầy cô trong
khoa Môi Trường, cùng sự động viên và khích lệ từ phía gia đình và bạn bè.
Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu này.
Đặc biệt em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến thầy giáo Th.S Nguyễn Khắc
Thành giảng viên khoa Môi Trường đã tận tình giúp đỡ em trong suốt thời gian qua để
em có thể hoàn thành đồ án.
Trong quá trình nghiên cứu do thời gian còn hạn hẹp và sự hạn chế kiến thức của bản
thân nên em không tránh khỏi những sai sót. Vì vậy em mong được sự góp ý của thầy
cô giáo để đề tài của em được hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn.
Hà Nội, tháng 6 năm 2014
Sinh viên
Nguyễn Thị Hiên
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
BTTN: Bảo tồn thiên nhiên
BVR: Bảo vệ rừng
CĐĐP: Cộng đồng địa phương
HĐND: Hội đồng nhân dân
HTX: Hợp tác xã
KBTTN: Khu bảo tồn thiên nhiên
QLBVR: Quản lý bảo vệ rừng
PCCCR: Phòng cháy chữa cháy rừng
TNR: Tài nguyên rừng
UBND: Uỷ ban nhân dân
VQG: Vườn quốc gia
DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1:Vườn quốc gia Ba Vì ......................................................................................... 8
Hình 1.2.: Buổi sáng ở núi Ba Vì .................................................................................... 13
Hình 1.3: Người Dao quần chẹt ở Ba Vì trong lễ hội đầu năm ........................................ 13
Hình 1.4: Đường vào bản Dao thôn Hợp Sơn. ................................................................. 14
Hình 3.1: Biểu đồ cơ cấu thu nhập của cộng đồng địa phương ........................................ 20
Hình 3.2. Hoàng đằng, Hoa tiên, Kim ngân ................................................................... 26
Hình 3.3: Biểu đồ các bộ phận sử dụng làm thuốc của dân tộc Dao ................................ 27
Hình 3.4: Biểu đồ đa dạng công dụng của thảo dược làm thuốc ...................................... 28
Hình 3.5: giàn phơi thuốc nam ........................................................................................ 28
Hình 3.6: Cách chế biến và bảo quản thuốc nam ............................................................. 29
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ............................................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 2
3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................................ 2
CHƯƠNG I : TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................................ 3
1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài .................................................................... 3
1.2. Tổng quan nghiên cứu trong và ngoài nước về thảo dược và bảo tồn đa dạng
sinh học dựa vào cộng đồng ......................................................................................... 4
1.2.1. Tình hình nghiên cứu thảo dược trên thế giới ...................................................... 4
1.2.2. Tình hình nghiên cứu thảo dược ở Việt Nam ...................................................... 4
1.2.3. Khái quát về y học cổ truyền của đồng bào dân tộc thiểu số ................................ 5
1.2.4.Đa dạng sinh học ở Việt Nam ................................................................................. 7
1.2.5. Tình hình nghiên cứu bảo tồn đa dạng sinh học dựa vào cộng đồng tại Việt
Nam. ............................................................................................................................ 7
1.2.6. Giới thiệu về vườn quốc gia Ba Vì ...................................................................... 8
1.2.7. Đặc điểm tự nhiên và kinh tế - xã hội khu vực nghiên cứu ............................... 15
1.2.7.1 Đặc điểm tự nhiên ........................................................................................... 15
1.2.7.2 Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................ 15
CHƯƠNG II: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................... 17
2.1 Đối tượng, phạm vi, địa điểm ........................................................................... 17
2.2. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 17
2.2.1 Phương pháp luận .............................................................................................. 17
2.2.2. Phương pháp và công cụ thu thập thông tin, số liệu .......................................... 17
2.2.2.1. Thu thập các tài liệu thứ cấp liên quan đến vấn đề nghiên cứu ....................... 17
2.2.2.2. Chọn điểm nghiên cứu ................................................................................... 17
2.2.3 Phương pháp điều tra thực địa và phỏng vấn bán cấu trúc ................................. 17
2.2.4 Phương pháp xử lý, tổng hợp và phân tích số liệu. ............................................. 18
CHƯƠNG III: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................... 19
3.1. Đánh giá tác động qua lại giữa đời sống cộng đồng dân cư và hiệu quả bảo tồn
nguồn tài nguyên thảo dược tại vườn quốc gia Ba Vì. ................................................. 19
3.1.2.Các nguyên nhân cơ bản dẫn tới những tác động bất lợi của các cộng đồng địa
phương tới nguồn thảo dược ở khu vực Ba Vì. ........................................................... 20
3.1.2.1Cơ cấu đất canh tác và cơ cấu thu nhập của các cộng đồng địa phương ở vùng
đệm vườn quốc gia Ba Vì. .......................................................................................... 20
3.1.1.2Các nguyên nhân cơ bản dẫn tới những tác động bất lợi của các CĐĐP tới
nguồn thảo dược ở Ba Vì. ........................................................................................... 21
3.2. Nghiên cứu đánh giá phương thức và cách sử dụng hình thức khai thác người
dân tộc Dao, mức độ ảnh hưởng của các hoạt động này tới hiệu quả bảo tồn nguồn
tài nguyên thảo dược. ................................................................................................. 24
3.2.1. Các bên liên quan chính trong hoạt động bảo tồn tài nguyên thảo dược tại khu
vưc VQG Ba Vì. ......................................................................................................... 24
3.2.2. Thực trạng quản lý bảo tồn nguồn tài nguyên thảo dược tại khu vực nghiên
cứu. ............................................................................................................................ 25
3.2.2.1.Hiện trạng sử dụng thảo dược và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc thảo dược
tại Ba Vì. .................................................................................................................... 25
3.2.2.2. Thực trạng việc chế biến và kinh doanh thuốc nam hiện nay. ......................... 25
3.2.2.3.Diễn biến tài nguyên một số thảo dược theo thời gian. .................................... 25
3.2.2.4 Tình hình cách sử dụng cây thuốc truyền thống .............................................. 26
3.2.2.4.1. Vai trò của cây thuốc Nam đối với sức khỏe cộng đồng .............................. 26
3.2.2.4.2 Kinh nghiệm khai thác, chế biến và sử dụng ................................................ 27
3.2.2.5. Các loài thảo dược quý đang bị đe dọa ........................................................... 29
3.3. Đề xuất giải pháp bảo tồn nguồn tài nguyên thảo dược tại VQG Ba Vì ................ 30
3.4.1. Xây dựng mô hình quản lý nguồn tài nguyên thảo dược ................................... 30
3.4. 1.1. Mô hình bảo tồn nguồn tài nguyên thảo dược theo phương thức bảo tồn
chuyển vị và bảo tồn nguyên vị .................................................................................. 30
3.4.1.2. Mô hình hợp tác xã dịch vụ thuốc nam dân tộc Dao tại Ba Vì ........................ 36
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................................. 38
A. Kết luận ......................................................................................................................... 38
B. Khuyến nghị .................................................................................................................. 39
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Việt Nam có nền y hoc cổ truyền giàu truyền thống, phong phú về các cây thuốc, bài
thuốc, vị thuốc. Cùng 4000 năm dựng nước và giữ nước, người Việt Nam đã phải đấu
tranh với thiên nhiên, bệnh tật và chiến tranh, đã dần dần tích luỹ được kinh nghiệm và tri
thức sử dụng cây thuốc.
Kinh nghiệm địa phương về tài nguyên thảo dược được coi là hệ thống kiến thức của
một cộng đồng dân tộc hoặc dân tộc bản địa tồn tại và phát triển trong từng hoàn cảnh cụ
thể. Ở Việt Nam, các kinh nghiệm địa phương thường phát triển ở những vùng núi nơi có
hệ sinh thái vô cùng phong phú, đa dạng. Các kiến thức của người dân về cách thức sử
dụng và bảo tồn các giá trị đa dạng sinh học có ý nghĩa vô cùng to lớn trong khoa học mà
nó còn là tài sản văn hóa quý báu của quốc gia. Song theo thời gian cùng với sự tiến bộ
của khoa học kỹ thuật, sự phát triển nhanh chóng của kinh tế xã hội, vai trò của cộng đồng
các dân tộc thiểu số trong việc bảo tồn các giá trị đa dạng sinh học cụ thể là các nguồn tài
nguyên thảo dược đã bị đánh giá không đầy đủ và gây nên các tác động không nhỏ trong
công tác bảo tồn đa dạng sinh học.
Vườn quốc gia Ba Vì được ghi nhận là khu vực có nhiều cây thuốc, được các dân tộc
khai thác, sử dụng và kiến thức bản địa được tích lũy khá phong phú.
Hiện nay, cộng đồng người Dao sống tại vườn quốc gia Ba Vì đã sưu tầm được
khoảng 283 loại cây thuốc khác nhau, trong đó có nhiều cây thuốc quý. Việc sản xuất và
kinh doanh cây thuốc của bà con người Dao ở đây mang lại nguồn thu nhập ổn định, nhất
là từ khi một số sản phẩm chế biến và sản xuất từ cây thuốc nam được tiêu thụ phổ biến
trên thị trường. Hầu hết các gia đình người Dao biết làm thuốc nam, trong đó một nửa số
này chuyên làm thuốc và có nguồn thu nhập chính từ cây thuốc, nửa còn lại làm thuốc
theo thời vụ. Nguồn thu nhập bằng nghề làm thuốc nam tự do chiếm 70% tổng thu nhập
toàn xã.
Hiện nay, nguồn cung cấp cây thuốc nam chủ yếu lấy từ rừng tự nhiên (trên núi
Ba Vì và VQG Ba Vì), còn nguồn thu hái từ trồng trọt mới chỉ có 10 ha (trong số 110 ha
đất canh tác) là được trồng rải rác một số loại dược liệu. Người dân ở vùng đệm VQG
Ba Vì từ bao đời nay đã có cuộc sống gắn với núi rừng và các tri thức, hiểu biết của họ
2
về VQG Ba Vì là vô cùng phong phú. Tuy nhiên trong vài năm gần đây, để đáp ứng nhu
cầu thị trường, trong quá trình khai thác tài nguyên trong rừng và phương thức, tập quán
canh tác tài nguyên thảo dược cụ thể là cây thuốc nam của cộng đồng bản địa đã bộc lộ
một số vấn đề cần quan tâm, liên quan trực tiếp đến công tác bảo tồn ĐDSH tại khu
BTTN.
Nhằm tìm hiểu vai trò của công đồng người Dao trong việc bảo tồn nguồn tài nguyên
thảo dược, do vậy em thực hiện nghiên cứu đề tài : “ Nghiên cứu xây dựng mô hình bảo
tồn tài nguyên thảo dược có sự tham gia của cộng đồng người Dao tại vườn quốc gia
Ba Vì”.
2. Mục tiêu nghiên cứu
- Đánh giá tác động của cộng đồng người Dao trong công tác bảo tồn nguồn tài nguyên
thảo dược tại VQG Ba Vì.
- Đề xuất hướng quản lý bền vững tài nguyên nguồn tài nguyên thảo dược có sự tham gia
của cộng đồng người Dao tại VQG Ba Vì.
- Xây dựng mô hình bảo tồn nguồn tài nguyên thảo dược
3. Nội dung nghiên cứu
- Đánh giá tác động qua lại giữa đời sống cộng đồng người dân tộc Dao với hiệu quả bảo
tồn nguồn tài nguyên thảo dược tại VQG Ba Vì
- Nghiên cứu, đánh giá phương thức và cách sử dụng, hình thức khai thác người dân tộc
Dao, mức độ ảnh hưởng của các hoạt động này tới hiệu quả bảo tồn nguồn tài nguyên
thảo dược tại VQG Ba Vì.
- Đề xuất giải pháp bảo tồn các nguồn tài nguyên thảo dược tại VQG Ba Vì.
-Xây dựng mô hình bảo tồn nguồn tài nguyên thảo dược