TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
397
ĐẶC ĐIỂM RỐI LOẠN NUỐT VÀ MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN
Ở NGƯỜI BỆNH ĐỘT QUỴ CẤP
Trần Hữu Thông1, Nguyễn Thị Thu Hiền2, Trần Hữu Trung3
TÓM TẮT52
Mục tiêu: Xác định tỉ lệ, đặc điểm rối loạn
nuốt và một số yếu tố liên quan ở người bệnh đột
quỵ cấp. Đối tượng và phương pháp: Gồm 951
người bệnh đột quỵ cấp, được sàng lọc rối loạn
nuốt bằng thang điểm GUSS tại Trung tâm Thần
kinh, Bệnh viện Bạch Mai từ tháng 12/2020 đến
tháng 12/2022. Các yếu tố liên quan đến rối loạn
nuốt được phân tích đơn biến và hồi quy logistic
đa biến. Kết quả: Tuổi trung bình của người
bệnh là 65,3, nam giới chiếm đa số 64,4%, tỉ lệ
rối loạn nuốt sau nhồi máu não cấp được ghi
nhận là 71,6%. Trong đó, rối loạn nuốt nhẹ, trung
bình và nặng chiếm tỉ lệ lần lượt là 37,4%, 11,4%
và 22,8%. Có 30,8% người bệnh cần nuôi dưỡng
qua ống thông dạ dày. Không thể ho và/hoặc
không thể làm sạch khoang miệng chủ động là
triệu chứng chiếm tỉ lệ cao nhất. Rối loạn nuốt
liên quan có ý nghĩa thống kê với nhóm tuổi 50–
59 (OR = 2,2, 95% CI: 1,2–4,2), nhóm tuổi 60–
69 (OR = 1,9; 95% CI: 1,04–3,4), nhóm tuổi >70
(OR = 5,4; 95% CI: 2,8 – 10,3), tổn thương tại
thân não (OR = 4,0; 95% CI: 2,1–7,4), rối loạn
giao tiếp (OR = 1,5; 95% CI: 1,1–7,4) và liệt mặt
(OR = 17,9; 95% CI: 12,0–26,8). Kết luận: Rối
1Trung tâm Cấp cứu A9, Bệnh viện Bạch Mai
2Khoa Da Liễu, Bệnh viện Bạch Mai
3Trường Đại học Y Hà Nội
Chịu trách nhiệm chính: Trần Hữu Thông
ĐT: 0912069089
Email: thongccbm@gmail.com
Ngày nhận bài: 30/7/2024
Ngày gửi phản biện: 2/8/2024
Ngày duyệt bài: 20/8/2024
loạn nuốt có liên quan đến các nhóm tuổi, tổn
thương tại thân não, rối loạn giao tiếp và liệt mặt
ở người bệnh đột quỵ não cấp tính. Chiến lược
quản lý sau đột quỵ cấp tính cần chú trọng hơn
đến những nội dung này.
Từ khóa: rối loạn nuốt sau đột quỵ, đột quỵ
não cấp tính, quản lý rối loạn nuốt
SUMMARY
CHARACTERISTICS OF DYSPHAGIA
AND SOME RELATED FACTORS IN
ACUTE STROKE PATIENTS
Purpose: Determine the rate of dysphagia
and some related factors in acute stroke patients.
Subjects and methods: Includes 951 patients
with acute stroke, screened for dysphagia using
the GUSS scale at the Neurology Center, Bach
Mai Hospital from December 2020 to December
2022. Factors associated with dysphagia were
analyzed by univariate and multivariate logistic
regression. Results: 64.4% of subjects were
males, the mean age was 65.3. The rate of
dysphagia among acute stroke patients was
71.6%. Of these, mild, moderate, and severe
dysphagia account for 37.4%, 11.4%, and 22.8%,
respectively. The rate of feeding through a
nasogastric tube was 30.8% of patients. Inability
to cough spontaneously and/or to clear the mouth
actively was the most common symptom.
Dysphagia was statistically significantly
associated with age groups 50–59 (OR = 2.2,
95% CI: 1.2–4.2), age group 60–69 (OR = 1.9;
95% CI: 1.04–3.4), age group >70 (OR = 5.4;
95% CI: 2.8 – 10.3), brainstem stroke (OR = 4.0;
95% CI: 2, 1–7.4), communication disorders (OR
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
398
= 1.5; 95% CI: 1.1–7.4) and facial paralysis (OR
= 17.9; 95% CI: 12.0–26, 8). Conclusion:
Dysphagia was statistically significantly
associated with age groups, brainstem stroke,
communication disorders and facial paralysis
among acute stroke patients. Management
strategies after acute stroke should pay more
attention to these issues.
Keywords: post stroke dysphagia, acute
stroke, dysphagia management.
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Rối loạn nuốt là triệu chứng thường gặp
sau đột quỵ cấp tính, tỉ lệ mắc dao động từ
20% đến 78% [1],[2]. Người bệnh rối loạn
nuốt sau đột quỵ cấp có nguy cơ mắc viêm
phổi cao gấp năm lần [3] so với các trường
hợp không rối loạn nuốt.
Nghiên cứu hồi cứu trên 536 trường hợp
nhập viện ở Australia ghi nhận trong tuần
đầu tiên sau đột quỵ, người bệnh phải nuôi
ăn qua ống thông dạ dày có nguy cơ nhiễm
trùng đường hô hấp gấp 3,9 lần so với người
bệnh ăn đường miệng [4].
Tại Việt nam, nghiên cứu tại Bệnh viện
Hữu Nghị năm 2016 ghi nhận 48,5% người
bệnh đột quỵ cấp có rối loạn nuốt, với tỉ lệ
cần nuôi dưỡng qua ống thông dạ dày là
32,4% [5].
Các hướng dẫn lâm sàng về quản lý
người bệnh đột quỵ giai đoạn cấp khuyến cáo
việc sàng lọc rối loạn nuốt cần được thực
hiện càng sớm càng tốt sau khởi phát đột
quỵ, trước khi sử dụng bất kỳ thức ăn, đồ
uống hoặc loại thuốc nào [6]. Sàng lọc rối
loạn nuốt sớm có liên quan đến giảm tỉ lệ
viêm phổi do hít sặc [7-8]. Tại Việt Nam,
chưa có nhiều nghiên cứu một cách có hệ
thống với cỡ mẫu lớn để đánh giá đặc điểm
rối loạn nuốt ở người bệnh đột quỵ cấp cũng
như tìm hiểu các yếu tố liên quan đến vấn đề
này. Do vậy, chúng tôi tiến hành nghiên cứu
đề tài: “Đặc điểm rối loạn nuốt và một số yếu
tố liên quan ở người bệnh đột quỵ cấp tính”
nhằm xác định tỉ lệ, đặc điểm rối loạn nuốt
và một số yếu tố liên quan ở nhóm người
bệnh này.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Tiêu chuẩn lựa chọn: tất cả người bệnh
từ 18 tuổi trở lên được chẩn đoán là đột quỵ
cấp, người bệnh tỉnh, hiểu ngôn, tình nguyện
tham gia nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại trừ: người bệnh có chỉ
định thở oxy hoặc thông khí nhân tạo trước
hoặc tại thời điểm sàng lọc, chấn thương
vùng hàm mặt, nhồi máu cơ tim, thất ngôn
Wernicke, sa sút trí tuệ, không có răng
(móm), tiền sử rối loạn nuốt trước đó.
2.2. Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu mô tả cắt ngang
2.3. Cỡ mẫu và phương pháp chọn
mẫu
Cỡ mẫu: 951 người bệnh đột quỵ cấp đủ
tiêu chuẩn tham gia nghiên cứu.
Phương pháp chọn mẫu: Sử dụng công
thức ước tính cỡ mẫu xác định một tỷ lệ theo
hướng dẫn của Tổ chức Y tế Thế giới [9]:
2
2
2/1
)1(
d
PP
Zn −
= −
Trong đó:
• n: Cỡ mẫu tối thiểu cần chọn.
• là mức ý nghĩa thống kê, lựa chọn
=0,05 thì giá trị mức độ tin cậy Z1-α/2 = 1,96
• P là tỷ lệ rối loạn nuối ước đoán, lựa
chọn là 73% (được xác định dựa trên điều tra
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
399
thử với 50 người bệnh).
• d là độ chính xác tuyệt đối, lựa chọn là
0,03.
Thay vào công thức trên, tính toán được
cỡ mẫu tối thiểu là 842 người bệnh. Chúng
tôi ước tính thêm tỉ lệ mất thông tin trong
quá trình nghiên cứu là 10%, do đó cỡ mẫu
tối thiểu của nghiên cứu là 926 người bệnh.
Cỡ mẫu trong nghiên cứu này là 951 người
bệnh.
2.4. Thời gian và địa điểm nghiên cứu
- Địa điểm: Trung tâm Thần kinh – Bệnh
viện Bạch Mai
- Thời gian nghiên cứu: từ tháng 12 năm
2020 tới tháng 12 năm 2022.
2.5. Công cụ và phương pháp thu thập
số liệu
Công cụ thu thập số liệu: bệnh án
nghiên cứu bao gồm các thông tin: đặc điểm
chung đối tượng nghiên cứu; thang điểm
GUSS [10] được sử dụng để đánh giá các
mức độ rối loạn nuốt.
Phương pháp thu thập số liệu:
Người bệnh đủ tiêu chuẩn nghiên cứu sẽ
được tiến hành theo quy trình sau:
1) Thu thập các thông tin liên quan đến
nhân khẩu học của người bệnh tại thời điểm
nhập viện theo bệnh án nghiên cứu.
2) Đánh khả năng nuốt của người bệnh
với nước. Dựa trên kết quả thu nhận được
sau khi làm đánh giá, nghiên cứu viên sẽ
thảo luận với bác sĩ điều trị và chuyên viên
dinh dưỡng lâm sàng để hướng dẫn chế độ ăn
phù hợp nhất với người bệnh.
3) Trong quá trình phỏng vấn và thăm
khám lâm sàng, nếu người bệnh xuất hiện
tình trạng sức khỏe không tốt như khó thở,
hít sặc hoặc các dấu hiệu sinh tồn không ổn
định, người nghiên cứu sẽ dừng lại ngay lập
tức và kết nối với bác sỹ điều trị để xử trí và
chăm sóc người bệnh đến khi ổn định.
Tổng thời gian thu thập dữ liệu cho mỗi
người bệnh là 15-20 phút.
2.6. Xử lý số liệu: nhập dữ liệu, xử lý và
phân tích số liệu bằng các thuật toán thống
kê y học trên phần mềm SPSS 20.0. Thống
kê mô tả tần xuất, tỉ lệ phần trăm, các giá trị
trung bình và độ lệch chuẩn của các dữ liệu
liên quan đến đặc điểm chung của người
bệnh và các biến số định lượng. Phân tích hồi
quy logistic đơn biến và đa biến được thực
hiện để kiểm tra các yếu tố liên quan đến tình
trạng rối loạn nuốt ở người bệnh đột quỵ não
cấp. Các mức ý nghĩa thống kê được thống
nhất với giá trị p < 0,05.
2.7. Đạo đức trong nghiên cứu
Nghiên cứu được Hội đồng đạo đức và
Hội đồng khoa học Bệnh viện Bạch Mai
thông qua. Mọi thông tin của người bệnh đều
được bảo mật và chỉ phục vụ cho mục tiêu
nghiên cứu
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Đặc điểm chung của đối tượng
nghiên cứu
Kết quả cho thấy nhồi máu não chiếm
69,5%, tỉ lệ chảy máu não là 30,5% với thời
gian nằm viện trung bình là 10,5 ngày (SD ±
6,4), Tuổi trung bình của người bệnh là 65,3,
nam giới chiếm đa số (64,4%), tỉ lệ béo phì
được ghi nhận là 16,4%.
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
400
Biểu đồ 3.1: Vị trí các vùng tổn thương trên não
Nhận xét: Hầu hết người bệnh có vị trí tổn thương ở bán cầu đại não (78,0%) và thân não
(15,6%).
Bảng 3.1. Rối loạn giao tiếp và liệt mặt
Một số triệu chứng lâm sàng
Số lượng (%) (n = 951)
Rối loạn giao tiếp
Không
531 (55,8)
Có
420 (44,2)
Liệt mặt
Không
231 (24,3)
Có
720 (75,7)
Nhận xét: Liệt mặt chiếm 75,7%; rối loạn giao tiếp chiếm 44,2%.
Bảng 3.2. Tiền sử đột quỵ và bệnh nền
Tiền sử đột quỵ và bệnh nền
Số lượng (%) (n = 951)
Tiền sử đột quỵ trước đó
767 (80,7)
184 (19,3)
Tăng huyết áp
310 (32,6)
640 (67,4)
Đái tháo đường
728 (76,6)
223 (23,4)
Nhận xét: 67,4% người bệnh có tiền sử tăng huyết áp và đái tháo đường là 23,4%. Có
19,3% người bệnh tiền sử đột quỵ trước đó.
3.2. Đặc điểm rối loạn nuốt
Biểu đồ 3.2: Tỉ lệ rối loạn nuốt theo GUSS
Nhận xét: 71,6% người bệnh bị rối loạn nuốt ở các mức độ khác nhau, trong đó có 30,8%
người bệnh cần nuôi dưỡng qua ống thông dạ dày.
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
401
Bảng 3.3. Một số triệu chứng lâm sàng của rối loạn nuốt theo GUSS
Biến số
Số lượng (%)
(n = 84)
Ho và/hoặc không thể làm sạch khoang miệng (chủ động)
34 (40,5)
Nuốt nước bọt khó khăn hoặc không thể thực hiện được
16 (19,0)
Chảy nước dãi bên khóe miệng hoặc chảy nước dãi liên tục
26 (31,0)
Thay đổi giọng nói sau khi nuốt nước bọt hoặc giọng nói luôn bất thường
8 (9,5)
Nhận xét: Trong số những trường hợp có GUSS < 5 điểm, ho và/hoặc không thể làm sạch
khoang miệng chủ động chiếm tỉ lệ cao nhất 40,5%.
Bảng 3.4. Mối liên quan giữa rối loạn nuốt với một số yếu tố tính theo hồi quy logistic
đơn biến và đa biến
Biến số
Rối loạn nuốt (n = 681)
OR (95% CI)*
Giá
trị p
OR (95% CI)**
Giá
trị p
Giới tính
Nam
1
0,047
1
0,20
Nữ
1,4 (1,1-1,8)
1,3 (0,9- 1,9)
Nhóm tuổi
<50
1
1
50-59
1,9 (1,1-3,1)
0,02
2,2 (1,2-4,2)
0,02
60-69
2,0 (1,2-3,1)
<0,01
1,9 (1,04-3,4)
0,04
≥70
4,7 (2,9-7,7)
<0,01
5,4 (2,8-10,3)
<0,01
Béo phì
Không
1
1
0,54
Có
1,0 (0,7 - 1.4)
0,89
0,9 (0,5 – 1,4)
Vị trí tổn
thương trên
não
Bán cầu đại não
1
1
Thân não
3,3 (2,0 – 5,5)
<0,01
4,0 (2,1 – 7,4)
<0,01
Tiểu não
0,3 (0,1 – 0,8)
0,02
1,2 (0,4 – 3,8)
0,75
Phối hợp nhiều vị trí
1,8 (0,8 – 4,0)
0,14
1,8 (0,7 – 4,5)
0,22
RL giao tiếp
Không
1
<0,01
1
0,02
Có
1.9 (1,4 -2,6)
1,5 (1,1 – 7,4)
Liệt mặt
Không
1
<0,01
1
<0,01
Có
15,6 (11,0-22,3)
17,9 (12,0 - 26,8)
Tiền sử đột
quỵ
Không
1
1
0,10
Có
1,7 (1,1 – 2,5)
0,01
1,5 (0,9 – 2,4)
Tăng HA
Không
1
1
0,99
Có
1,2 (0,9 -1,7)
0,16
1,0 (0,7 – 1,5)
Đái tháo
đường
Không
1
1
0,23
Có
0,9 (0,7 – 1,3)
0,65
0,8 (0,5 – 1,2)
*Hồi quy logistic đơn biến; **Hồi quy logistic đa biến