Dinh dưỡng và thức ăn cho bò

Chia sẻ: Vu Dinh Hiep | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:26

Thêm vào BST

Báo xấu

148
lượt xem 44
download

Dinh dưỡng và thức ăn cho bò

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hiện nay bình quân trên thế giới cứ khoảng 4 người thì có 1 con trâu bò (1,5 tỷ trâu bò/6 tỷ người), trong khi đó ở nước ta khoảng 10 người mới có 1 con trâu bò (8,5 triệu trâu bò/85 triệu người). Trong những năm gần đây đàn gia súc nhai lại ở nước ta xó xu hướng tăng nhanh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dinh dưỡng và thức ăn cho bò

VŨ DUY GI NG, NGUY N XUÂN B LÊ ð C NGOAN, NGUY N XUÂN TR CH VŨ CHÍ CƯƠNG, NGUY N H U VĂN DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN CHO BÒ NHÀ XU T B N NÔNG NGHI P HÀ N I – 2008
L I GI I THI U Tôi hân h nh ñư c gi i thi u v i b n ñ c cu n sách “DINH DƯ NG VÀ TH C ĂN CHO BÒ” c a các tác gi GS. TS. Vũ Duy Gi ng, TS. Nguy n Xuân B , PGS. TS. Lê ð c Ngoan, PGS. TS. Nguy n Xuân Tr ch, TS. Vũ Chí Cương và TS. Nguy n H u Văn. Cu n sách chuyên kh o v các v n ñ dinh dư ng và th c ăn cho bò này ñư c vi t r t công phu, ñã ñ c p các nguyên lý dinh dư ng và k thu t nuôi dư ng gia súc nhai l i nói chung và con bò nói riêng. N i dung c a tài li u ñã ñư c c p nh t v i nh ng thông tin m i nh t, ñ c bi t s ra m t c a cu n sách là cơ h i r t l n cho sinh viên ngành Chăn nuôi – Thú y tham kh o khi mà B GD&ðT có ch trương ñ i m i v quy trình ñào t o các trư ng ñ i h c t “niên ch ” sang “tín ch ”. Các tác gi c a cu n sách là t p th cán b gi ng d y, nghiên c u có nhi u kinh nghi m v lĩnh v c chăn nuôi gia súc nhai l i và dinh dư ng - th c ăn gia súc các trư ng ñ i h c Nông nghi p và Vi n nghiên c u trong nư c. Tôi cũng xin c m ơn Trung tâm Nghiên c u Nông nghi p Qu c t Australia (ACIAR) ñã tài tr d án (LPS/2002/078) h p tác nghiên c u v i trư ng và tài tr cho vi c xu t b n cu n sách. V i tư cách là Ch t ch H i ñ ng Khoa h c-Giáo d c c a trư ng ð i H c Nông Lâm Hu và v i tình c m ñ ng nghi p chân thành, m t l n n a, tôi vui m ng ñư c gi i thi u cu n sách này v i b n ñ c. Hu , ngày 15 tháng 1 năm 2008 PGS.TS. Tr n Văn Minh Hi u trư ng Ch t ch H i ñ ng KH &GD Trư ng ðHNL Hu 2
L I NÓI ð U Hi n nay, bình quân trên th gi i c kho ng 4 ngư i thì có 1 con trâu bò (1,5 t trâu bò/6 t ngư i), trong khi ñó nư c ta kho ng 10 ngư i m i có 1 con trâu bò (8,5 tri u trâu bò/85 tri u ngư i). Trong nh ng năm g n ñây ñàn gia súc nhai l i nư c ta có xu hư ng tăng nhanh. Năm 2007, ñàn bò có 6,72 tri u con, tăng 3,29% so v i năm 2006 (Hoàng Kim Giao, 2007). Nư c ta ñã có nhi u ch trương, chính sách nh m ñ y m nh phát tri n chăn nuôi gia súc ăn c ñ th a mãn nhu c u th c ph m cho tiêu th trong nư c và là gi i pháp xóa ñói gi m nghèo nông thôn. Tuy v y, năm 2007 s n lư ng s a ch ñ t 234 ngàn t n, ñáp ng kho ng 25% nhu c u tiêu dùng trong nư c và t ng s n lư ng th t bò ñ t 206,14 ngàn t n. Nuôi dư ng gia súc nhai l i là m t ngh thu t hơn là m t khoa h c b i gia súc nhai l i là “xã h i c ng sinh” gi a ñ ng v t có vú và vi sinh v t, d dày gia súc nhai l i trư ng thành là m t thùng lên men l n, ñó vô s vi sinh v t ñang phát tri n, sinh sôi, n y n . Trong nuôi dư ng, vi c tác ñ ng ñ ñi u ki n môi trư ng d c n ñ nh là vô cùng quan tr ng. V i cùng lo i th c ăn và gia súc, m t s ngư i chăn nuôi có th ñ t ñư c k t qu t t, trong khi ñó s khác l i có k t qu kém. Bên c nh ñó, gia súc nhai l i thu c di n ñ c bi t, chúng ch u nh hư ng r t nhi u b i các m i quan h v i môi trư ng, bao g m c ngư i chăn nuôi. M i quan h này có th có nh hư ng tr c ti p ñ n các v n ñ dinh dư ng c a gia súc nhai l i. Vì t t c nh ng lý do trên, vi c hi u bi t các nguyên lý dinh dư ng bao g m t ñ c ñi m tiêu hóa, thu nh n th c ăn ñ n nhu c u các ch t dinh dư ng và v n ñ gi i quy t th c ăn cho gia súc nhai l i trong ñi u ki n nư c ta có ý nghĩa quy t ñ nh thành công trong chăn nuôi. Nh m ñáp ng nhu c u ñào t o trong các trư ng ñ i h c Nông nghi p và các cán b khoa h c, chúng tôi xu t b n cu n sách này nh m giúp b n ñ c có thêm thông tin c n thi t v các nguyên lý dinh dư ng và th c ăn cho con bò nói riêng và gia súc nhai l i nói chung. Sách ñư c xu t b n nh s tài tr tài chính c a d án h p tác nghiên c u gi a trư ng ð i H c Nông Lâm Hu và Trung tâm Nghiên c u Nông nghi p Qu c t Australia (ACIAR). Trong quá trình biên so n chúng tôi cũng ñã nh n ñư c s giúp ñ v chuyên môn c a TS Peter Doyle -lãnh ñ o d án LPS/2002/078, chuyên gia cao c p v bò s a Trung tâm nghiên c u bò s a Kyabram, Victoria, Australia, và s ñ ng viên quý báu c a PGS. TS. Tr n Văn Minh- Hi u Trư ng trư ng ð i H c Nông Lâm Hu . Nhân d p này chúng tôi xin c m ơn s giúp ñ vô giá ñó. Hy v ng cu n sách s góp ph n tích c c cho quá trình ñào t o ñ i v i ngành chăn nuôi và ñem l i nhi u h u ích cho b n ñ c. Tuy nhiên, sách không tránh kh i thi u sót, r t mong nh n ñư c s góp ý c a b n ñ c ñ l n tái b n sau ñư c t t hơn. Nhóm tác gi 3
M CL C CHƯƠNG I 10 GIA SÚC NHAI L I TRONG H TH NG S N XU T NÔNG NGHI P 10 I. VAI TRÒ C A GIA SÚC NHAI L I ð I V I PHÁT TRI N NÔNG THÔN 10 1.1. Cung c p s c kéo 10 1.2. Cung c p th c ph m 11 1.3. Cung c p phân bón và ch t ñ t 11 1.4. Cung c p nguyên li u ch bi n 12 1.5. Ý nghĩa kinh t -xã h i 12 II. NH NG ð C THÙ SINH THÁI DINH DƯ NG C A GIA SÚC NHAI L I 12 2.1. Kh năng s d ng th c ăn giàu xơ 13 2.2. Kh năng chuy n hoá protein 14 2.3. V n ñ s d ng th c ăn tinh 15 2.4. Ngu n tài nguyên th c ăn thô 17 2.5. Nh ng v n ñ v môi trư ng 17 III. TH C TR NG CHĂN NUÔI GIA SÚC NHAI L I NƯ C TA 20 3.1. S lư ng và phân b 20 3.2. Năng su t và s n lư ng s n ph m 22 3.3. Quy mô chăn nuôi 22 3.4. Phương th c chăn nuôi 23 3.5. Gi i quy t th c ăn 24 CHƯƠNG II 28 TIÊU HOÁ VÀ THU NH N TH C ĂN 28 I. B MÁY TIÊU HOÁ 28 1.1. Mi ng 29 1.2. Th c qu n 29 1.3. D dày và rãnh th c qu n 29 1.4. Ru t non 31 1.5. Ru t già 31 II. H SINH THÁI D C 31 2.1. Môi trư ng sinh thái d c 31 4
2.2. H vi sinh v t d c 32 2.3. Nhu c u dinh dư ng c a vi sinh v t d c 37 2.4. Tương tác c a vi sinh v t trong d c 39 III. QUÁ TRÌNH TIÊU HOÁ TH C ĂN 41 3.1. S nhai l i và tiêu hoá cơ h c 41 3.2. Quá trình tiêu hoá các thành ph n c a th c ăn 41 IV. ð NG THÁI PHÂN GI I TH C ĂN 52 4.1. ð ng thái phân gi i th c ăn gia súc nhai l i 52 4.2. Mô hình hoá ñ ng thái phân gi i th c ăn 53 V. THU NH N TH C ĂN 56 5.1. Cơ ch ñi u hoà thu nh n th c ăn 56 5.2. Các y u t nh hư ng t i lư ng thu nh n th c ăn 59 5.3. D ñoán lư ng thu nh n th c ăn 67 VI. ðI U KHI N LÊN MEN D C 70 6.1. ði u ch nh qu n th vi sinh v t d c 70 6.2. B o v dinh dư ng thoát qua phân gi i d c 71 6.3. ð ng b hoá các ngu n dinh dư ng cho vi sinh v t d c 72 6.4. ði u khi n ñ axit d c thu n l i cho phân gi i xơ 72 CHUƠNG III 77 CÁC H TH NG NĂNG LƯ NG VÀ PROTEIN 77 I. CÁC H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR NĂNG LƯ NG 77 1.1. ð nh nghĩa và ñơn v ño 77 1.2. Các d ng năng lư ng c a th c ăn 79 1.3. Các phương pháp ño nhi t s n xu t ra và tích lũy năng lư ng 87 1.4. Hi u su t s d ng năng lư ng trao ñ i 95 1.5. M t s h th ng ñánh giá giá tr năng lư ng c a th c ăn 99 1.6. H th ng năng lư ng trao ñ i c a ARC 101 II. CÁC H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR NĂNG LƯ NG 109 2.1. Nhu c u năng lư ng cho duy trì 109 2.2. Các y u t nh hư ng ñ n nhu c u năng lư ng cho duy trì 114 2.3. Hi u qu s d ng năng lư ng trao ñ i 116 5
III. H TH NG ðÁNH GIÁ GIÁ TR PROTEIN 120 3.1. M t s h th ng ñánh giá giá tr protein c a th c ăn cho gia súc nhai l i 120 3.2. H th ng protein tiêu hóa ru t (Pháp) 121 IV. NHU C U NĂNG LƯ NG VÀ PROTEIN C A BÒ THEO H TH NG UFL VÀ UFV 127 4.1. Nhu c u dinh dư ng cho duy trì 127 4.2. Nhu c u dinh dư ng cho sinh trư ng 129 4.3. Nhu c u dinh dư ng cho mang thai 130 4.4. Nhu c u dinh dư ng cho ti t s a 131 4.5. Ví d v cách tính toán các nhu c u dinh dư ng cho bò 132 CHƯƠNG IV 136 DINH DƯ NG NƯ C, VITAMIN VÀ KHOÁNG 136 I. DINH DƯ NG NƯ C 136 1.1. Nư c và các ion hoà tan trong nư c 136 1.2. Vai trò c a nư c 138 1.3. Nhu c u nư c 140 1.4. Tác h i c a s thi u nư c bò 143 II. DINH DƯ NG VITAMIN 144 2.1. Vitamin hòa tan trong m 145 2.2. ðánh giá m i v nhu c u c a bò ñ i v i các vitamin hòa tan trong m 162 2.3. Vitamin nhóm B 167 2.4. Vitamin C (Ascorbic acid ) 177 2.5. Vitamin B ñ i v i loài nhai l i 178 III. DINH DƯ NG KHOÁNG 188 3.1. M t s ñi m chung 188 3.2. Vai trò dinh dư ng c a khoáng ña lư ng 191 3.3. Vai trò dinh dư ng c a khoáng vi lư ng 198 CHƯƠNG V 209 NGU N TH C ĂN VÀ GI I PHÁP GI I QUY T TH C ĂN 209 I. CÁC NGU N TH C ĂN 209 1.1. Th c ăn xanh 209 1.2. Ngu n ph ph m t tr ng tr t 220 6
1.3. Ngu n ph ph m t ch bi n 223 1.4. Th c ăn tinh h n h p 227 1.5. Th c ăn b sung nitơ (Urê) 228 II. CÁC GI I PHÁP GI I QUY T TH C ĂN 229 2.1. Cân ñ i th c ăn quanh năm 229 2.2. Ch bi n và d tr th c ăn 230 2.3. Phát tri n cây th c ăn vào mùa thi u c 238 2.4. S n xu t th c ăn tinh và bánh ña dinh dư ng 240 III. PH I H P KH U PH N ĂN 246 3.1. Yêu c u c a kh u ph n ăn 246 3.2. Cơ c u kh u ph n và b sung dinh dư ng 246 3.3. Nh ng thông tin c n bi t khi xây d ng kh u ph n 254 3.4. Phương pháp xây d ng kh u ph n 255 CHƯƠNG VI 1 CÁC B NH DINH DƯ NG THƯ NG G P BÒ 1 I. B NH KETOSIS 1 1.1. Nguyên nhân c a b nh 1 1.2. Tri u ch ng c a b nh 4 1.3. Phòng và tr b nh 4 II. B NH AXIT D C 5 2.1. Nguyên nhân c a b nh 5 2.2. Cơ ch sinh b nh 6 2.3. Nh ng r i lo n gây ra do acidosis d c 8 2.4. Phòng b nh 9 III. B NH S T S A (MILK FEVER, POST PARTURIENT PARASIS) 10 3.1. R i lo n sinh hoá c a b nh 10 3.2. Nh ng r i lo n th c th 11 3.3. Phòng và tr b nh 12 IV. B NH D MÚI KH L CH CH (DISPLACED ABOMASUM) 13 V. B NH V CHÂN MÓNG 14 VI. M T S TRƯ NG H P NG ð C TH C ĂN 16 7
6.1. Ng ñ c cyanoglucoside 16 6.2. Ng ñ c nitrat 18 6.3. Ng ñ c urê 19 VII. NH NG B NH DINH DƯ NG KHÁC 20 8
CHƯƠNG I GIA SÚC NHAI L I TRONG H TH NG S N XU T NÔNG NGHI P Chương này nh m cung c p cho ngư i ñ c m t t m nhìn t ng th v v trí và vai trò c a gia súc nhai l i, trong ñó có con bò, trên quan ñi m phát tri n b n v ng và sinh thái dinh dư ng trư c khi ñi sâu vào nh ng v n ñ v sinh lý tiêu hoá, khoa h c dinh dư ng hay nh ng v n ñ v k thu t s n xu t th c ăn và nuôi dư ng c th trong chăn nuôi bò các chương ti p theo. S hi u bi t ñúng ñ n v sinh thái dinh dư ng là r t c n thi t cho vi c ho ch ñ nh chi n lư c phát tri n m t n n nông nghi p b n v ng, trong ñó có vi c quy t ñ nh s tham gia c a gia súc nhai l i nói chung và con bò nói riêng ñ n m c ñ nào. Nh ng v n ñ ñư c nêu m t cách ng n g n trong chương này nh m ñưa ra nh ng cơ s khái ni m cho vi c khai thác t i ưu các ngu n tài nguyên thiên nhiên có th tái t o thông qua chăn nuôi gia súc nhai l i m t cách h p lý. ð ng th i ñó cũng s là nh ng ch ñ chính cho vi c nên nghiên c u, hay không nên nghiên c u, v dinh dư ng gia súc nhai l i theo hư ng ph c v phát tri n nông nghi p và nông thôn b n v ng. I. VAI TRÒ C A GIA SÚC NHAI L I ð I V I PHÁT TRI N NÔNG THÔN Gia súc nhai l i (GSNL) ñã có m i quan h c ng sinh v i con ngư i k t th i ti n s . M i quan h này ñã làm thay ñ i nhi u ñ c tính v n có c a chúng. Nh ng gi ng GSNL chuyên d ng ngày nay có l ph i ph thu c s ng còn vào con ngư i, trư c h t là th c ăn, vì chúng ñã m t ñi nh ng ñ c tính ban ñ u c n thi t ñ t n t i ñư c trong t nhiên. Trái l i, nhi u c ng ñ ng con ngư i cũng có l không th t n t i n u không có GSNL m c dù không ph i m i c ng ñ ng dân cư ñ u ph i nuôi chúng. ð i v i các nư c nhi t ñ i thì chăn nuôi GSNL ñã t ng và ch c ch n s ti p t c là m t trong nh ng ho t ñ ng kinh t và xã h i quan tr ng nh t vì nh ng lý do chính dư i ñây. 1.1. Cung c p s c kéo T ngàn xưa chăn nuôi trâu bò ñã g n li n v i tr ng tr t trong các h th ng canh tác h n h p ñ cung c p s c kéo cho vi c làm ñ t. Trên th gi i, nh t là các nư c ñang phát tri n, trâu bò v n ñang ñư c s d ng nhi u ñ cung c p s c kéo. Theo ư c tính có t i kho ng 2 t ngư i trên th gi i ñang ph thu c vào s c kéo c a gia súc ñ làm ñ t, v n chuy n hàng hoá và các công vi c lao tác khác. Năm 1990 có 52% s bò và 34% s trâu bò các nư c 10
ñang phát tri n ñư c dùng vào m c ñích lao tác. ð c bi t, khi các ngu n nhiên li u hoá th ch ñã ñư c khai thác c n d n và giá d u ngày càng tăng cao như hi n nay thì s c kéo c a trâu bò l i tr nên có nhi u ưu th và vi c khai thác nó có tính b n v ng cao. nư c ta hi n nay m c dù có cơ khí hoá nông nghi p, nhưng công vi c làm ñ t v n thu hút g n 70% trâu và 40% bò trong toàn qu c, ñáp ng kho ng trên 70% s c kéo trong nông nghi p. Ngoài vi c làm ñ t, trâu bò còn ñư c s d ng ñ kéo xe v n chuy n hàng hoá. L i th c a s c kéo trâu bò là có th ho t ñ ng b t kì ñ a bàn nào và s d ng t i ña ngu n th c ăn t nhiên t i ch và các ph ph m nông nghi p (không c nh tranh lương th c v i ngư i) ñ cung c p năng lư ng mà không c n ñ n nhiêu li u hoá th ch (ñang ngày càng c n ki t). 1.2. Cung c p th c ph m Gia súc nhai l i cung c p hai lo i th c ph m có giá tr cao ñ i v i con ngư i là th t và s a. Th t trâu, bò, dê và c u ñư c x p vào lo i th t ñ có giá tr dinh dư ng cao. S a ñư c x p vào lo i th c ph m cao c p vì nó hoàn ch nh v dinh dư ng và r t d tiêu hoá. T 2000 ñ n 2006, s n lư ng th t trâu bò tăng hang năm 1,2% (64 tri u t n năm 2006 so v i 60 tri u t n năm 2000), trong khi ñó, các nư c ñang phát tri n tăng 3,3%/năm. Tương t , s n lư ng s a trâu, bò tăng 2,2%/năm (630 tri u t n năm 2006 so v i 557 tri u t n năm 2000) trên th gi i, và các nư c ñang phát tri n tăng 5,6% (FAOSTAT, 2007). Gia súc nhai l i có kh năng bi n th c ăn như cây c , rơm r thành hàng trăm thành ph n khác nhau c a th t và s a. M c s ng càng ñư c c i thi n thì nhu c u c a con ngư i v th t và s a càng tăng lên. Do ñó vai trò cung c p th c ph m c a GSNL các nư c càng phát tri n thì càng tr nên quan tr ng. 1.3. Cung c p phân bón và ch t ñ t Phân c a GSNL là lo i phân h u cơ có giá tr và kh i lư ng ñáng k . Hàng ngày m i trâu trư ng thành th i ra t 15-20 kg phân, bò trư ng thành 10-15 kg. Phân trâu bò ñư c làm phân bón cho cây tr ng r t ph bi n. Phân trâu ch a 78% nư c, 5,4% khoáng, 1,06% axit photphoric, 0,1% kali, 0,2% canxi. M c dù ch t lư ng phân không cao như phân l n, nhưng nh có kh i lư ng l n phân trâu bò ñã ñáp ng t i 50% nhu c u phân h u cơ cho nông nghi p nư c ta. Trên th gi i, phân trâu bò còn ñư c dùng làm ch t ñ t. T i 11
m t s nư c như n ð , Pakistan, phân ñư c tr n v i rơm băm, n m thành bánh và phơi n ng khô, d tr và s d ng làm ch t ñ t quanh năm. 1.4. Cung c p nguyên li u ch bi n Ngoài vi c cung c p th c ph m cho con ngư i, s c kéo và phân bón cho nông nghi p, các loài GSNL còn s n xu t ra m t s s n ph m khác mà con ngư i có th s d ng ñ ch bi n ra nhi u s n ph m khác nhau. Da c a GSNL là ngu n nguyên li u ch y u cho các nhà máy thu c da. Da trâu bò có th dùng làm áo da, găng tay, bao súng, dây lưng, giày, dép, c p… nhi u vùng nông thôn ngư i ta còn dùng da trâu làm th c ph m. Lông c u và lông dê là nguyên li u ñ s n xu t len. Nh ñ dày, s c b n và kh năng u n m m c a nó mà lông trâu bò thích h p cho vi c s n xu t bàn ch i m ngh và lau chùi m t s máy móc quang h c. S ng và xương trâu n u ñư c gia công ch bi n c n th n có th tr thành nhi u m t hàng m ngh khác nhau. 1.5. Ý nghĩa kinh t -xã h i ð i v i nhi u vùng nông thôn và mi n núi trâu bò còn ñư c coi như m t lo i tài s n c ñ nh hay m t “ngân hàng s ng” ñ ñ m b o an ninh kinh t cho h gia ñình. Gia súc nhai l i ñóng m t vai trò h t s c quan tr ng trong vi c tích lu tài chính và cung c p ti n m t cho nhu c u tiêu dùng c a nh ng h nông dân nghèo t cung t c p v lương th c nh tr ng tr t. Chăn nuôi GSNL là k sinh nhai, là m t phương ti n xoá ñói gi m nghèo nh m góp ph n phát tri n nông thôn b n v ng. Trâu, bò, dê, c u ñã t ng g n li n v i nhi u n n văn minh khác nhau trong l ch s phát tri n c a nhân lo i. nư c ta, trâu bò nói chung, ñ c bi t là con trâu, ñã t ng g n bó v i n n văn minh lúa nư c và là m t thành t không th thi u trong ñ i s ng văn hoá và tâm linh c a ngư i dân nông thôn Vi t Nam. Con trâu cùng v i cây tre ñã làm nên bi u tư ng c a làng quê ñ t Vi t. Các h i thi trâu, ch i trâu, ñâm trâu và các ch trâu là nh ng sinh ho t mang tính văn hoá và truy n th ng sâu s c c a các dân t c Vi t Nam. Chính con trâu ñã góp ph n làm cho ngư i Vi t g n bó v i nhau trên m t n n văn hoá và truy n th ng ñ m ñà b n s c dân t c. II. NH NG ð C THÙ SINH THÁI DINH DƯ NG C A GIA SÚC NHAI L I ð khai thác t t nh t GSNL ph c v con ngư i ñòi h i ph i hi u ñư c nh ng ưu th sinh thái dinh dư ng c a lo i gia súc này ñ khai thác có hi u 12
qu nhi u ngu n tài nguyên thiên nhiên s n có nhưng ít b c nh tranh làm th c ăn cho chúng. ð ng th i cũng ph i bi t ñư c nh ng h n ch sinh thái c a chúng ñ tránh phát tri n chăn nuôi gia súc nhai l i m t cách “duy ý chí”, gây ra nhi u t n th t n ng n v m t kinh t -xã h i và sinh thái. 2.1. Kh năng s d ng th c ăn giàu xơ Ngư i xưa có câu “l n thì ăn cám ăn bèo, trâu bò ăn c , ngư i nghèo ăn khoai”. Như v y, ngư i xưa ñã nh n ra ñư c t m quan tr ng c a c ñ i v i trâu bò nói riêng và gia súc ăn c nói chung (Hình 1.1). Câu nói trên cũng hàm ch ra ñư c v trí c a gia súc nhai l i trong h sinh thái dinh dinh dư ng, t c là chúng c n ăn và s d ng ñư c th c ăn thô giàu xơ. Th c ăn thô xanh là y u t quan tr ng b c nh t trong nuôi dư ng gia súc Hình 1.1. Nh ng loài gia súc ăn c chính nhai l i nói chung và con bò nói riêng. ðó là kinh nghi m mà ngư i nông dân qua hàng nghìn ñ i ñã tích lu ñư c và th c t h ñã nuôi dư ng gia súc nhai l i b ng các ngu n th c ăn giàu xơ r t có hi u qu . ð n nay, nh ng kinh nghi m và ngh thu t nuôi dư ng ñó c a nông dân có th ñư c gi i thích m t cách có cơ s khoa h c. Gia súc nhai l i có kh năng s d ng nhi u th c ăn thô nhi u xơ là nh có c u t o ñ c bi t c a ñư ng tiêu hóa ñ t o cơ h i cho quá trình lên men vi sinh v t (VSV) di n ra trư c và sau quá trình tiêu hoá men c a ñư ng ru t (xem chương 2). ðó là k t qu c a quá trình ti n hoá v i s hình thành h VSV c ng sinh trong d c (và c ru t già) có kh năng phân gi i liên k t β- 1,4-glucozit trong các ñ i phân t cellulose và hemicellulose c a vách t bào th c v t. ð ng th i cũng nh VSV c ng sinh này mà GSNL ít ph thu c vào ngu n vitamin B và các axit amin t th c ăn. Kh năng này không có ñư c ngư i và ñ ng v t d dày ñơn. Trư c h t, nh kh năng tiêu hoá xơ mà gia súc nhai l i có kh năng s d ng ñư c các lo i th c ăn mà con ngư i và các loài 13
gia súc d dày ñơn không tiêu hoá ñư c. ði u này có ý nghĩa r t l n, cho phép chăn nuôi bò cũng như các loài gia súc nhai l i khác d a trên nh ng ngu n th c ăn ít b c nh tranh và do v y mà có th phát tri n b n v ng. Cũng chính vì v y mà g n ñây ngành nghiên c u dinh dư ng gia súc nhai l i ñã phát tri n nhanh chóng và bao hàm c nhi u lĩnh v c khoa h c khác như khoa h c cây tr ng, vi sinh v t h c và sinh thái h c. M t kh u ph n hoàn toàn b ng th c ăn thô xanh có th ñ m b o “ñ ” cho s phát tri n bình thư ng c a gia súc nhai l i. Ngoài vi c cung c p năng lư ng, protein, khoáng thì th c ăn thô xanh còn cung c p thêm vitamin và các ho t ch t sinh h c khác. Th c ăn thô còn là y u t “c n” không ch ñơn thu n là ngu n dinh dư ng mà còn có nh hu ng cơ gi i tr c ti p ñ n vách ñư ng tiêu hoá, c n thi t ñ duy trì ho t ñ ng tiêu hoá ñư c bình thư ng. Do v y, m t kh u ph n giàu th c ăn thô xanh là kh u ph n “an toàn” cho bò, tránh ñư c nhi u r i lo n v tiêu hoá và trao ñ i ch t thư ng g p trong chăn nuôi thâm canh khi th c ăn tinh quá b l m d ng (xem chương 6). M c dù VSV c ng sinh trong d c cho phép GSNL s d ng ñư c th c ăn xơ, nhưng quá trình tiêu hoá này cũng có nh ng m t tiêu c c c a nó. Quá trình tiêu hoá th c ăn xơ ñòi h i gia súc ph i nhai, nhai l i và nhu ñ ng d c nhi u l n làm tiêu t n năng lư ng ñã ñư c h p thu (năng lư ng gia nhi t c a th c ăn cao). Hơn n a, quá trình lên men d c sinh ra nhi t và khí mêtan. Ngoài vi c tiêu t n năng lư ng ñ mang d c , tiêu hoá cơ h c và nhi t lên men, ch vi c th i khí mêtan này làm lãng phí năng lư ng c a th c ăn lên t i 6-12%. B i th gia súc nhai l i không th chuy n hoá th c ăn thành năng lư ng c a cơ th có hi u qu như ñ ng v t d dày ñơn. Như v y, quá trình lên men th c ăn d dày trư c ñ i v i các lo i th c ăn không c n lên men như tinh b t trong các lo i ngũ c c ñã làm tiêu t n m t lư ng năng lư ng không c n thi t. 2.2. Kh năng chuy n hoá protein Nh có h vi sinh v t c ng sinh trong d c , gia súc nhai l i không nh ng có kh năng s d ng th c ăn xơ mà còn có kh năng s d ng các ngu n protein ch t lư ng th p. Vi khu n c ng sinh trong d c có kh năng t ng h p protein t s n ph m phân gi i các ngu n protein th c v t không cân ñ i axit amin và c t nitơ phi protein (NPN). Protein VSV d c có giá tr sinh v t 14
h c tương ñ i cao và là ngu n cung c p protein quan tr ng cho v t ch . Nh kh năng này mà trâu bò ít ph thu c vào các lo i th c ăn protein ch t lư ng cao có thành ph n axit amin cân ñ i. Trái l i, ngư i chăn nuôi có th s d ng các ngu n NPN công nghi p như urê ñ tho mãn m t ph n quan tr ng nhu c u protein c a gia súc nhai l i. ði u này cũng có ý nghĩa kinh t và sinh thái r t l n do gi m ñư c giá thành và s c nh tranh th c ăn trong chăn nuôi. Trong khi VSV d c có kh năng phân gi i các protein th c v t ch t lư ng th p hay NPN ñ l y nguyên li u t ng h p nên protein c a b n thân chúng v i giá tr sinh v t h c cao hơn thì quá trình này l i không có l i khi cho GSNL ăn nh ng ngu n protein ch t lư ng cao. Cũng như các ngu n protein ch t lư ng th p, protein có giá tr sinh v t h c cao s b phân gi i ñ r i tái t ng h p thành protein VSV. Ch có 50-70% protein c a VSV là có kh năng tiêu hoá, ph n còn l i b liên k t trong vách t bào và axit nucleic. ðây là m t ñi u b t l i khi gia súc nhai l i cao s n có nhu c u protein vư t quá kh năng cung c p t sinh kh i c a VSV d c . M t khác, quá trình phân gi i protein và NPN trong d c t o ra ammonia có th vư t quá kh năng l i d ng cu VSV d c . Trong trư ng h p này ammonia th a s ñư c h p thu và th i ra ngoài qua nư c ti u dư i d ng urê làm lãng phí nitơ ăn vào. Trong trư ng h p c p tính, lư ng ammonia h p thu vư t quá kh năng t ng h p urê c a gan, con v t s b trúng ñ c và có th ch t. 2.3. V n ñ s d ng th c ăn tinh Như ñã ñ c p trên, th c ăn thô xanh là lo i th c ăn lý tư ng nh t cho gia súc nhai l i. Tuy v y, trong chăn nuôi GSNL th c ăn tinh (giàu b t ñư ng, khoáng và vitamin) có th ñư c s d ng v i nh ng lý do sau: - Khi kh u ph n cơ s là th c ăn thô ch t lư ng kém, b sung th c ăn tinh m t m c nh t ñ nh s có tác d ng kích thích tăng sinh kh i và ho t l c c a vi sinh v t phân gi i xơ nên làm tăng t l tiêu hoá và lư ng thu nh n th c ăn. - ð i v i bò s a cao s n hay bò th t v béo do có năng su t cao (k t qu c a ch n l c nhân t o) nên kh u ph n th c ăn thô (v i lư ng thu nh n có h n) dù cho có ch t lư ng t t hay ñã có b sung hi u ch nh ñ t i ưu hoá ho t ñ ng c a vi sinh v t d c v n không ñáp ng ñ nhu c u dinh dư ng. Trong 15
trư ng h p này c n ph i b sung th c ăn tinh (có hàm lư ng dinh dư ng cao hơn nhi u) m i cung c p ñ dinh dư ng ñ khai thác h t ti m năng s n xu t cao c a con v t. - M t khác, ti n b k thu t nuôi dư ng ngày càng làm cho hi u qu chuy n hoá th c ăn t t c các loài gia súc, gia c m không ng ng ñư c c i thi n nh vi c s d ng nh ng kh u ph n ăn giàu năng lư ng (nhi u th c ăn tinh) và tăng lư ng thu nh n th c ăn ñ gi m t l năng lư ng tiêu hao cho duy trì cơ th . Vi c s d ng các kh u ph n nhi u xơ kém hi u qu c a GSNL cũng là m t lý do ñ ngư i ta cho chúng ăn nhi u th c ăn tinh. Hơn n a, nhi u vùng trên th gi i giá thành s n xu t m t ñơn v năng thu n ñ i v i th c ăn tinh (ngô h t) th p hơn ñ i th c ăn thô xanh nên ñã thúc ñ y các nhà dinh dư ng ñi sâu nghiên c u kh c ph c nh ng r i lo n tiêu hoá và trao ñ i ch t thư ng g p khi cho GSNL ăn nhi u th c ăn tinh (xem chương 6). Kh u ph n giàu th c ăn tinh có h s choán th p nên cho phép tăng lư ng th c ăn thu nh n và nh v y mà tăng ñư c năng su t c a gia súc. Vi c cho GSNL ăn kh u ph n giàu th c ăn tinh ñã gây ra tranh lu n v s c nh tranh lương th c gi a ngư i và v t nuôi. Cho GSNL ăn th c ăn tinh th c ra ch có th có hi u qu kinh t cao hơn nh ng nư c phương Tây phát tri n, ñó giá thành s n xu t th c ăn tinh r hơn th c ăn thô xanh tính trên m t ñơn v năng lư ng. Trái l i, các nư c ñang phát tri n giá thành th c ăn tinh v n cao nên h u h t gia súc v n ñư c nuôi b ng nh ng lo i th c ăn mà con ngư i không s d ng ñư c. N u xét v m t năng lư ng thì 1 kg th c ăn tinh trung bình g p kho ng 6-8 l n so v i 1 kg c tươi. Trong khi ñó theo giá bán hi n nay nư c ta thì 1 kg th c ăn tinh ñ t g p kho ng 15 l n so v i 1 kg c tươi. ði u ñó có nghĩa là m t ñơn v năng lư ng thu n trong th c ăn tinh ñ t kho ng g p ñôi so v i th c ăn thô xanh. Ch xét riêng v s chênh l ch giá như v y cũng ñ cho th y n u dùng th c ăn tinh thay th th c ăn thô xanh ñ nuôi bò thì s không có l i v m t kinh t do giá thành th c ăn trong m i ñơn v s n ph m chăn nuôi s cao hơn. Hơn n a, n u xét v m t năng su t s n xu t c a ñ t, tr ng c làm th c ăn xanh s cho năng su t (tính theo năng lư ng thu n) g p ít nh t là 2 l n so v i s n xu t ngũ c c làm th c ăn tinh. 16
2.4. Ngu n tài nguyên th c ăn thô Vì lý do kinh t và sinh thái dinh dư ng, gia súc nhai l i c n ñư c cho ăn càng nhi u càng t t nh ng th c ăn nhi u xơ. Th c ăn lý tư ng cho gia súc nhai l i rõ ràng là c xanh. Tuy nhiên, ñ ng c ngày càng b thu h p b i s gia tăng dân s và m r ng các ho t ñ ng kinh t khác. ð t nông nghi p ñư c giành ưu tiên ch y u ñ tr ng cây lương th c và rau màu cho nhu c u tiêu th tr c ti p c a con ngư i. Do v y, thâm canh tr ng c ñ tăng năng su t ch t xanh là t i c n thi t ñ chăn nuôi GSNL khi ngu n c t nhiên b h n ch và ngu n tài nguyên ñ t ñai canh tác b h n h p. Trái l i, ph n l n nh ng di n tích ñ t ñai không phù h p v i vi c tr ng tr t, k c tr ng c , cũng có th khai thác ñ s n xu t protein ñ ng v t thông qua chăn th GSNL. ði u ñó có nghĩa là nh ng vùng ñ t r ng l n không tr ng tr t ñư c l i có th dùng làm ñ ng c chăn th GSNL. M t khác, kho ng 50% năng lư ng quang h p c a các lo i cây tr ng l y h t và ngũ c c n m trong rơm r không làm th c ăn cho ngư i ñư c nhưng GSNL l i tiêu hoá ñư c. ð c bi t, nh nh ng ki n th c tích lu ñư c trong vài th p k qua trong lĩnh v c sinh lý dinh dư ng gia súc nhai l i, cùng v i vi c hoàn thi n các k thu t dinh dư ng m i, bây gi các lo i ph ph m v n ñư c coi là có ch t lư ng th p như rơm r có th khai thác ñư c m c t i ña làm th c ăn cho trâu bò và các gia súc nhai l i khác. Do v y, chăn nuôi GSNL là m t h p ph n b sung quan tr ng c a tr ng tr t vì gia súc s d ng ñư c nh ng ngu n ph ph m c a tr ng tr t không phù h p ñ làm th c ăn cho con ngư i. Như v y, chăn nuôi gia súc nhai l i góp ph n làm cho vi c khai thác ñ t ñai tr nên có hi u qu hơn. 2.5. Nh ng v n ñ v môi trư ng M t m i quan tâm ngày càng gia tăng hi n nay là ho t ñ ng c a con ngư i ñang gây ra ô nhi m b u khí quy n (s nóng lên c a trái ñ t), s phá r ng, s xói mòn, ô nhi m ngu n ñ t và nư c và làm m t ñi tính ña ñ ng sinh h c (Preston, 1995). Nh ng v n ñ này có th là m i ñe do t i nh ng h sinh thái nông nghi p, s n xu t, an toàn và an ninh lương th c th c ph m. B i th , nh ng quan tâm v môi trư ng, qu n lý t t các ngu n l i thiên nhiên, duy trì tính ña d ng sinh h c và s n xu t nông nghi p cơ b n là m t và r t cu c ñ u có nh hư ng ñ n ch t lư ng cu c s ng c a con ngư i. Nh ng n l c nh m 17
ñ t ñư c năng su t t i ña trong nông nghi p c n ph i ñi ñôi v i vi c b o v môi trư ng. Do v y, nh ng v n ñ sau ñây c n ph i ñư c xem xét khi chăn nuôi GSNL. 2.5.1. Hi u ng nhà kính V m t môi trư ng, khí mêtan là m t ngu n khí gây ra hi u ng nhà kính, không có l i cho môi trư ng. Khí mêtan tích t trong khí quy n v i t c ñ hàng năm kho ng 1% và ñóng góp kho ng 19% vào s nóng lên c a trái ñ t (Leng, 1993). GSNL ñóng góp kho ng 15-20% t ng lư ng khí mêtan sinh ra trên trái ñ t t quá trình lên men d c và gián ti p t ngu n phân trong quá trình phân gi i y m khí. Tuy nhiên, GSNL l i là m t trong s r t ít ngu n sinh khí mêtan mà con ngư i có th ki m soát ñư c. T l tương ñ i c a khí mêtan so v i lư ng th c ăn ăn vào hay s n ph m c a GSNL ph thu c vào hi u qu lên men c a VSV d c và hi u qu chuy n hoá th c ăn (FCR) c a gia súc nói chung. C hai y u t này ñ u ph thu c vào k thu t nuôi dư ng c a con ngư i (xem chương 2). K t qu nghiên c u trong nh ng năm g n ñây ñã ch ng minh rõ ràng r ng b sung dinh dư ng h p lý cho GSNL ñư c nuôi b ng kh u ph n cơ s là th c ăn thô ch t lư ng th p s làm tăng rõ r t năng su t c a gia súc nh tăng ñư c hi u qu chuy n hoá th c ăn và ñ ng th i gi m ñư c lu ng khí mêtan sinh ra như m t ngu n ph ph m c a lên men d c . Khi cho GSNL ăn kh u ph n th c ăn thô kém ch t lư ng m t s y u t dinh dư ng c n cho VSV d c b thi u nên ho t ñ ng lên men c a chúng s kém hi u qu . Trong nh ng trư ng h p như th này khí mêtan sinh ra có th chi m t i 15-18% năng lư ng tiêu hoá c a th c ăn ăn vào, nhưng n u bi t b sung dinh dư ng (ñ hi u ch nh) h p lý thì có th gi m con s này xu ng th p ch còn 7%. 2.5.2. Ô nhi m V n ñ ô nhi m ñ t và nư c ñư c quan tâm nhi u trư c tiên là do vi c s d ng quá nhi u phân bón hoá h c và thu c b o v th c v t trong nông nghi p thâm canh, ñ c bi t là do canh tác ñ c canh. Ngoài ra, vi c ñ t các ph ph m cây tr ng cũng có nh hư ng tiêu c c lên các h sinh thái t nhiên. Các h th ng canh tác k t h p chăn nuôi m t ho c nhi u lo i gia súc gia c m, trong ñó có GSNL, v i tr ng cây và nuôi tr ng thu s n (VAC) cho phép các h p ph n có th b sung ñư c cho nhau. S n ph m c a m t h p ph n (ví d 18
như phân chu ng) l i là ñ u vào cho các h p ph n khác (làm th c ăn cho cá ch ng h n). S ph i k t h p này c a các h p ph n c a h th ng nh v y mà cho ra ñư c m t kh i lư ng s n ph m l n hơn t ng c ng nh ng s n ph m ñơn l c a chúng. Hơn n a, nh ng h th ng này cho phép gi m thi u ch t th i nh tái s d ng và cùng v i vi c tái s d ng các ch t th i các h th ng s n xu t k t h p như v y còn giúp cho vi c b o v môi trư ng nh ít s d ng hoá ch t nông nghi p hơn. Tuy nhiên, do ngu n th c ăn chính là th c ăn thô có t l tiêu hoá không cao nên GSNL th i ra m t kh i lư ng phân r t l n (kho ng 1/3 kh i lư ng v t ch t khô ăn vào). ðây l i là m t gánh n ng ô nhi m môi trư ng cho các cơ s chăn nuôi trâu bò t p trung quy mô l n, nh t là bò s a, theo hình th c nuôi nh t t i chu ng hay chăn nuôi các khu dân cư ch t h p. Vì v y vi c t ch c các cơ s chăn nuôi l n g n các khu ñô th và dân cư là không b n v ng v m t môi trư ng và thư ng b c m. 2.5.3. Xói mòn ñ t và phá r ng Ngu n th c ăn chính c a trâu bò là c cho nên trâu bò thư ng ñư c chăn th trên ñ ng c hay nh ng nơi ñ t có c t nhiên. Vi c này tuy cho phép khai thác ñư c th c ăn r ti n nhưng s d m ñ p trong quá trình chăn th s làm tăng xói mòn ñ t, nh hư ng x u ñ n môi trư ng. Hơn n a, vi c phá r ng làm ñ ng c chăn th GSNL nhi u nư c nhi t ñ i ñang phát tri n cũng là m t nguyên nhân làm suy gi m tính ña d ng sinh h c, kh năng gi nư c và l c khí c a r ng (Preston, 1995). May thay, các h th ng ñ ng c chăn th các vùng ñ i núi không ph i là phương th c chăn nuôi truy n th ng và ph bi n Vi t Nam. Vai trò chính c a trâu bò là cung c p s c kéo cho tr ng tr t nên chúng ñư c nuôi ch y u là nh ng vùng dân cư nông nghi p và ñư c cho ăn b ng các ph ph m cây tr ng cùng v i vi c g m c trên b ru ng và ñ t công. Chính vì th mà v n ñ xói mòn do chăn th gia súc không nghiêm tr ng nư c ta và th m chí nh ng vùng r ng núi r ng l n mi n Trung b r i ch t ñ c màu da cam không còn màu xanh trong chi n tranh thì nay ñã ñư c ph xanh tr l i. 19
III. TH C TR NG CHĂN NUÔI GIA SÚC NHAI L I NƯ C TA 3.1. S lư ng và phân b Hi n t i bình quân trên th gi i c kho ng 4 ngư i thì có 1 con trâu bò (1,5 t trâu bò/6 t ngư i), trong khi ñó nư c ta kho ng 10 ngư i m i có 1 con trâu bò (8,5 tri u trâu bò/85 tri u ngư i). Trong nh ng năm g n ñây ñàn gia súc nhai l i có xu hư ng tăng, nhưng v i t c ñ khác nhau ñ i v i t ng lo i v t nuôi. T ng ñàn bò t 3,89 tri u con (2001) tăng lên 6,51 tri u con (bò s a 113 ngàn con) năm 2006. ðàn bò c nư c giai ño n 2001-2006 có t l tăng ñàn cao, bình quân trên 9,67% năm. Năm 2007, ñàn bò có 6,72 tri u con, tăng 3,29% so v i năm 2006. T ng ñàn trâu t 2,81 tri u (2001) lên 2,92 tri u (2006), tăng trư ng bình quân 0,72%/năm. Năm 2007, ñàn trâu tăng trư ng 2,5% và ñ t 2,996 tri u con (Hoàng Kim Giao, 2007). B ng 1.1. S lư ng ñàn trâu bò c a c nư c trong nh ng năm qua (1000 con) Năm Trâu Bò 1980 2 313 1 664 1985 2 590 2 598 1990 2 854 3 121 1995 2 963 3 638 2000 2 960 4 127 2005 2 920 5 540 Ngu n: FAO Statistics (2005) V truy n th ng chăn nuôi trâu bò nư c ta ch y u là khai thác s c kéo và phân bón ph c v s n xu t nông nghi p. Ngày nay, cơ khí nh trong nông thôn ñang d n d n thay th cho s c kéo c a trâu bò, vì v y s lư ng, cơ c u ñàn và m c ñích s d ng c a ñàn trâu bò cũng có thay ñ i. Trong khi ñàn trâu bò cày kéo có xu hư ng gi m thì chăn nuôi trâu bò l y th t và s a ñang ngày càng phát tri n ñ ñáp ng nhu c u v th t và s a ngày càng tăng c a nhân dân. Trong 5 năm 2001-05, ñàn bò th t tăng hàng năm 9,24%, bò s a 26,08% và dê tăng 23,1%. 20
Phân b c a ñàn trâu bò c a nư c ta theo các vùng sinh thái ñư c trình bày b ng 1.2. Kho ng 40% t ng s ñàn bò c a c nư c t p trung các t nh mi n Trung, kho ng 54,5% ñư c phân b trên 5 vùng sinh thái khác nhau c a ñ t nư c, là ngu n s c kéo ch y u c a nông nghi p cho các vùng trên. Tây Nguyên là vùng ñ t r ng l n, có nhi u ñ t ñai và ñ ng c phù h p cho chăn nuôi bò nhưng t i ñây s lư ng bò ch chi m kho ng 11,1% t ng s bò c a c nư c và ñàn trâu r t ít. B ng 1.2. Phân b ñàn trâu bò theo vùng sinh thái (năm 2004) Vùng sinh thái ðàn trâu (%) ðàn bò (%) 1. Mi n núi phía B c 58,3 16,9 2. ð ng b ng sông H ng 5,1 12,3 3. B c Trung b 23,9 20,2 4. Nam Trung b 4,2 18,8 5. Tây Nguyên 1,8 11,1 6. Mi n ðông Nam b 3,9 12,2 7. ð ng b ng sông C u Long 1,6 8,5 100 100 T ng s Ngu n: C c Nông nghi p (2005) Vi t Nam ngh chăn nuôi dê ñã tuy ñã có t lâu ñ i, nhưng ch y u là nuôi qu ng canh t n d ng bãi chăn th t nhiên là chính, thi u kinh nghi m và ki n th c k thu t. Ph n l n gi ng dê là dê C ñ a phương nh con, năng su t th p. Ngh chăn nuôi dê v i quy mô trang tr i l n chưa ñư c hình thành. G n ñây do nhu c u tiêu th th t dê tăng nhanh, giá bán cao nên ngành chăn nuôi dê có t c ñ phát tri n khá nhanh. Theo s li u c a C c Nông nghi p B NN và PTNT năm 2003 t ng ñàn dê c a c nư c có kho ng trên 850.000 con, trong ñó 72,5% phân b mi n B c, 27,5% mi n Nam (Tây Nguyên chi m 12,3%, Duyên h i mi n Trung chi m 8,9%, ðông và Tây Nam B ch chi m kho ng 2,1-3%). ðàn dê vùng núi phía B c chi m 48% t ng ñàn dê c a c nư c, và chi m 67% t ng ñàn dê c a mi n B c. 21