1
SỞ LAO ĐỘNG – THƯƠNG BINH VÀ XÃ HỘI BÌNH DƯƠNG
TRƯỜNG TRUNG CẤP BÁCH KHOA BÌNH DƯƠNG
Địa chỉ: S 89 Đi l Đc Lp, khu ph Thng Nht 2, phưng D An,
thnh ph D An, tỉnh Bnh Dương.
Điện thoi: 0283.729.6689; Email: bdp.edu.vn@gmail.com
Website: bdp.edu.vn
GIÁO TRÌNH
DƯỢC HỌC CỔ TRUYỀN
Dùng cho đào tạo: Trung
cấp Ngành: DƯỢC
LƯU HÀNH NỘI BỘ
2
BÀI 1
ĐẠI CƯƠNG VỀ BÀO CHẾ ĐÔNG DƯỢC
I. Khái niệm môn học bào chế
Bo ngha l dùng sức nóng để thay đổi lý tính v dược tính của thuc, tiện
cho việc chế biến v điều trị.
Chế ngha l dùng công phu thay đổi hình dng, tính cht của dược liệu.
Nói chung, bào chế là công việc biến đổi tính thiên nhiên (thiên tính) của
dược liệu thành những vị thuc để phòng và trị bệnh. Trong tiếng Việt thưng
dùng danh từ thuc chin đi ngha với danh từ thuc sng, chữ chin có đủ ngha
của hai chữ bào chế.
Tài liệu xưa để li lâu đi nht là quyển Bào chế lun của Lôi Hiệu (Trung
Quc), sau đổi thành Lôi Công bào chế. Quyển này vẫn có giá trị cho tới ngày
nay.
II.Mục đích của việc bào chế
- Bỏ các tp cht lẫn ln trong dược liệu: mc, sâu mọt.
- Để dễ thái miếng, dễ bảo quản, dễ tán ra bt hoặc dễ nu cao để chế thành thuc
- Bỏ bớt vài b phn không cần thiết của dược liệu và làm cho vị thuc tinh khiết
thêm lên (mch môn bỏ li, ngưu tt bỏ đầu).
- Giảm bớt đc tính của dược liệu (mã tiền, bán h, hoàng nàn...)
- Thay đổi tính năng của vị thuc bằng cách tẩm sao cho hot cht dễ tan vo nước
để dễ đồng hóa, vị thuc dễ thm hút dung môi (quy, hoàng bá, bch thược.. .tẩm
rượu)
III. Yêu cầu của việc bào chế
Trần Gia Mô (1562) đi Minh có nói : “Bo chế ct ở chỗ vừa chừng, non
quá thì khó kiến hiệu, già quá thì mt khí vị”
3
Câu này là mt cách ngôn mu cht cho tt cả mọi ngưi làm công tác bào
chế Đông dược.Nhưng thế nào gọi là vừa chừng? Đt được điều này này rt khó,
cần phải biết được: cắt thái nên dày hay nên mỏng, sao nên già hay nên non...
Kỹ thut bào chế đông dược trông qua tht đơn sơ, nhưng nó đòi hỏi ở
ngưi bào chế nhiều kinh nghiệm, đã lm lâu năm trong nghề.
Có hai yêu cầu chính sau đây:
- Bảo đảm cht thuc (phẩm cht), kỹ thut đúng.
- Ngưi bào chế giỏi, ngoài sự hiểu biết về dược tính, còn phải tùy từng trng thái,
phẩm cht của vị thuc, tùy từng yêu cầu của bài thuc mđịnh việc bào chế được
vừa chừng.
IV.Các dụng cụ bào chế thông thường
Bàn chải (long, tre, đồng): để chải cho sch đt, cát, nm bám lên dược liệu
Giần, sng: để phân chia, chọn lọc dược liệu theo nặng, nhẹ cho được thêm
tinhkhiết.
Dao thái (sắt, inox): thái, cắt dược liệu cho nhỏ. Thưng dược liệu có cht
chát thì không dùng dao sắt mà dùng dao inox.
Dao cầu: để thái dược liệu to, cứng
Dao bo: Để bào những dược liệu đã được ủ mềm.
Ci, chy: để giã dp hoặc nghiền tán bt. Luyện thuc hon thưng là ci
bằng đồng, đá, sứ, gang...
Thuyền tán bng gang để tán dược liệu đã sy khô thành bt nhỏ, khi tán
nên để giy sch ở dưới và xung quanh thuyền tán để hứng ly bt vương vãi ra,
tán bằng chân phải rửa sch chân trước khi vào tán.
Rây: thưng dùng rây mua ngoài chợ, rây ny tương ứng với rây s 26-24
của Tây y, bt rây này khó làm viên nén được.
4
Siêu (đt, men, thủy tinh): để sắc thuc.
Chảo: thưng dùng bằng gang để sao thuc. Khi nu dùng nồi nhôm hoặc
inox
Cóng: nồi nhôm hay đt để chưng thuc.
Chõ: bằng đt hay nhôm, đồng, inox để đồ dược liệu cho mềm hoặc cho
chín
Các dụng cụ trên đây còn thô sơ, khi dùng phải rửa tht sch, tiệt trùng bằng
cách đt cồn, nếu cần phải cơ giới hóa các dụng cụ bào chế đông dược, tránh lum
thum và thủ công.
V.Một số dạng thuốc bào chế thông thường
a.Thuốc phiến
b.Thuốc sắc
c.Thuốc cao nước
d.Thuốc hoàn
e.Thuốc tán
Thuc phiến là dng thuc dùng nhiều nht để bc thuc thang. Các dng
thuc khác không nhiều th ít đều qua dng thuc phiến.
A. Các thủ thuật bào chế thuốc phiến
Công việc bào chế thuc phiến rt nhiều, nhưng có 4 loi chính:
-Làm bằng tay
-Dùng nước
-Dùng lửa
-Dùng lửa v nước
1.Làm bằng tay
5
1.1. Làm sạch dược liệu
- Rửa: các dược liệu trước khi đưa ra bo chế cần phải được rửa sch thưng
là các loi củ, rễ ht.. .(huyền sâm, tam tht, cam thảo...)
Các rễ, củ phức tp thì cần tách nhỏ rồi mới rửa.
Có những vị khi rửa không nên ngâm lâu vì mt cht (cam thảo, sinh địa...)
hoặc không rửa được (bi mẫu, quy...)
Dược liệu có mui cũng phải rửa cho sch bớt mui (côn b, hải tảo, diêm
phụ...)
Các hoa, cành nhỏ (cúc hoa, hồng hoa) không nên rửa, chỉ chọn lọc hoặc
sàng, sảy để loi bỏ tp cht
-Sàng, sảy: dùng giần, sng để loi bỏ các tp cht lẫn trong dược liệu (tử tô, mn
kinh tử, lien kiều, cúc hoa...)
-Chải, lau: dùng bàn chải lông, tre mềm để chải các dược liệu như: hoi sou, các
loi sâm...Khi chải, lau có thể dùng nước, dùng rượu, xong rồi đem sy li cho
khô. Cách ny còn dùng để làm sch các lông gây ngứa ở thân, lá (bồng bồng)
1.2.Chọn lọc
B phn dùng của dược liệu phải chọn lựa để dùng cho thích họp, đáp ứng
với yêu cầu tác dụng của vị thuc.
Bỏ gc, mắt: ma hoàng dùng phát hãn thì dùng thân, bỏ rễ, bỏ đt (nhưng
thưng dùng cả đt)
Bỏ rễ con, lông: vì ít tác dụng li gây tác hi, làm nặng thang thuc (hoàng
liên, hưong phụ, xương bồ, tri mẫu).
Bỏ ht: ht là ht cứng trong dược liệu, không có tác dụng thì bỏ đi: ví dụ
ht ô mai (nhưng ít khi bỏ), sơn tra, sơn thù...