31
HP ĐỒNG PHÁP LÝ THÔNG MINH: PHƯƠNG THC GIAO KT VÀ CÁC VN
ĐỀ PHÁP LÝ CN LƯU Ý THEO PHÁP LUT VIT NAM
Ngô Đình Thin*
Nguyn Lê Hoài**
Tóm tt
Trong phm vi bài viết này, tác gi trình bày, cung cp, phân tích tính kh thi ca các phương
thc thc giao kết hp đồng pháp lý thông minh (Smart Legal Contract) trên nn tng công
ngh s cái phân tán (Distributed Ledger Technology - DLT) như công ngh chui khi
(Blockchain Technology) trong thc tin hin nay. T đó gi m các vn đề pháp lý xoay quanh
hình thc giao kết hp đồng pháp lý thông minh theo quy định pháp lut hin hành v hp ca
Vit Nam và các hc thuyết v hp đồng trên thế gii.
T khoá: hp đồng pháp lý thông minh, công ngh s cái phân tán, công ngh chui khi
* Thc sĩ Lut hc, Ging viên, Khoa Lut Quc tế, Trường Đại hc Lut TP. H Chí Minh.
** Thc sĩ Lut hc, Phó trưởng B môn Tư pháp quc tế và lut so sanh, Khoa Lut Quc tế, Trường Đại hc
Lut TP. H Chí Minh.
32
1. Hp đồng pháp lý thông minh (Smart Legal Contract) và các hp đồng thông minh
khác
1.1. Tng quan Hp đồng thông minh (Smart Contract - SC)
Trong nhng năm qua, cùng vi s phát trin vượt tri xoay quanh ng dng ca DLT, Hp
đồng thông minh ngày càng tr nên ph biến không ch trên thế gii mà ngay c ti Vit Nam.
Ngày càng có nhiu chuyên gia, hc gi trong lĩnh vc công ngh và pháp lý đưa ra hàng lot
các khái nim, định nghĩa hoc cách hiu khác nhau v SC. Nhà sáng lp ca Ethereum và
Bitcoin Magazine – Vitalik Buterin (Vitalik) cho rng SC là các h thng t động di chuyn tài
sn k thut s theo các quy tc được xác định t trước mt cách tu ý.1 Ngược li, mt s
chuyên gia xác định SC là mt hp đồng pháp lý có kh năng t động thc hin bng các giao
thc máy tính như h tr, xác minh, và thc thi các điu khon ca mt hp đồng thương mi2
hoc bng cách đưa các tho thun pháp lý vào các phn cng, phn mm để ngăn chn các vi
phm và để kim soát tài sn bng các công c k thut s.3 Tuy nhiên, gi định trường hp
ngôn ng ca SC sau khi chuyn đổi thành các ngôn ng thông thường có th hiu được và
nhng SC này không có đầy đủ yếu t để cu thành mt hp đồng pháp lý, thì liu SC có thc
s là hp đồng pháp lý hay không và có phi SC nào cũng có th đưc xem là hp đồng có tính
pháp lý không? T các quan đim trên, SC có th có nhiu cách gii thích khác nhau hin nay
như: i) chương trình máy tính t vn hành trên DLT; ii) hp đồng pháp lý t vn hành trên
DLT. Nếu phân tích nhng khái nim trên thì s khác nhau gia các cách gii thích v SC hin
nay chính s khách nhau v cách din gii thut ng, không da trên bn cht và ng dng ca
SC.
Tuy nhiên, nghiên cu v SC ca mt s chuyên gia đã đi đến kết lun rng khó có th tn
ti mt khái nim thng nht để gii thích v thut ng SC. Bi l các tranh cãi xoay quanh
cách gii thích SC xut phát t vic cùng mt thut ng nhưng li gii thích cho hai vn đề khác
nhau. 4 Vic s dng cùng mt thut ng SC ch hai khái nim khác nhau khiến cho cho vic
tr li ngay c nhng vn đề đơn gin là không th.5 Chng hn như ng dng ca SC là gì?
Nếu gii thích SC dưới khía cnh là mt công ngh cha đựng các ngôn ng lp trình được
lưu tr, xác nhn và t động thc hin trên DLT, thì tính ng dng ca SC s ph thuc vào
ngôn ng lp trình được s dng để xây dng SC và các tính năng ca công ngh ca DLT mà
SC hot động. Ngược li, nếu gii thích SC dưới khía cnh là ng dng c th ca mt công
ngh được s dng như mt phn b sung, thay thế cho các hp đồng pháp lý thông thường, thì
cách hiu ca SC này s vượt xa ra khi khái nim ca mt công ngh. Vi trường hp này,
cách hiu v SC s ph thuc vào các hc thuyết pháp lý v hp đồng cũng như quan đim các
cơ quan, t chc Tư pháp ca các quc gia có tha nhn hay không tính pháp lý ca SC. Nếu
như các cá nhân/ pháp nhân không tin tưởng s dng, các cơ quan lp pháp không tha nhn
1 Vitalik Buterin (2015), A Next Generation Smart Contract & Decentralized application, Ethereum White
Paper. Truy cp ti: https://blockchainlab.com/pdf/Ethereum_white_paper-
a_next_generation_smart_contract_and_decentralized_application_platform-vitalik-buterin.pdf, truy cp ln
cui: 16/11/2022.
2 Tim Swanson (2014), Great chain of numbers: A guide to smart contract, smart property and trustless asset
management, Truy cp ti: https://s3-us-west-
2.amazonaws.com/chainbook/Great+Chain+of+Numbers+A+Guide+to+Smart+Contracts%2C+Smart+Property
+and+Trustless+Asset+Management+-+Tim+Swanson.pdf, truy cp ln cui: 15/11/2022.
3 Nick Szabo (1997), Smart Contract: Formalizing and Securing Relationships on Public Networks, First
Monday, 2(9).
4 Josh Stark (2016), Opinion: Making Sense of Blockchain Smart Contracts, Coindesk, truy cp ti:
https://www.coindesk.com/markets/2016/06/04/making-sense-of-blockchain-smart-contracts/, truy cp ln cui:
15/11/2022.
5 Như trên.
33
hoc gii thích loi hp đồng này, thì SC khó có th được xem là mt hp đồng pháp lý trên
thc tế.
T nhng phân tích trên, có th thy vic cn thiết đối vi nhng chuyên gia, nhà nghiên
cu hay bt k ai quan tâm tìm hiu v SC đều cn phi phân bit được trường hp nào SC
được đề cp ti là công ngh cha đựng các ngôn ng lp trình trên DLT hay SC được xem
như mt ng dng ca công ngh để thay thế hoc b sung cho các hp đồng pháp lý thông
thường. Trong gii hn bài viết này, tác gi s ch khai thác các khi cnh liên quan đến trường
hp SC được xem như mt hp đồng pháp lý thông minh.
1.2. Hp đồng pháp lý thông minh
Hp đồng pháp lý thông minh (SLC) có th được xem là mt hp đồng có giá tr ràng buc
v mt pháp lý. Trong đó, mt s hoc toàn b nghĩa v ca các bên s được xác định và/ hoc
được thc hin t động thông qua mt đon mã máy tính hot động trên DLT. Tương t như
nhng SC khác, hình thc ca SLC là các chương trình máy tính, xây dng trên nn tng DLT,
s dng các đon mã “nếu-thì” (if then) hoc “nếu-khác nếu” (if-else if) và mt s đon mã
khác có chc năng lưu tr thông tin khác. Các đon mã này tr nên thông minh khi có kh năng
t thc hin nghĩa v (self-execute) sau khi các điu kin đưa ra được đáp ng. SLC có th làm
tăng s hiu qu và chc chn trong kinh doanh, đồng thi gim nhu cu tin tưởng ln nhau
gia các bên do các nghĩa v trong hp đồng s có kh năng t thc hin thông qua các đon
mã.
1.3. Đặc đim ca hp đồng pháp lý thông minh
Mt SLC để được xem là mt hp đồng có giá tr pháp lý thì bên cnh nhưng đặc tính cơ
bn ca mt hp đồng pháp lý thông thường6, SLC yêu cu thêm ba yếu t cơ bn khác như
sau:7 i)Mt s hoc toàn b các nghĩa v trong hp đồng được thc hin t động thông qua
chương trình máy tính (“tính t động”); ii) Hp đồng đó phi có hiu lc pháp lý; Chương trình
máy tính ca SLC đưc thc hin trên DLT.
1.3.1. Tính t động ca hp đồng thông minh
Mt trong nhng tính năng đặc bit nht ca SLC là tính t động hoá vic thc hin nghĩa
v trong hp đồng. Trong đó, mt s hoc toàn bc nghĩa v trong hp đồng s được thc
hin mt cách t động mà không cn bt c s can thip ca con người. Khác vi bn cht hành
vi ca mt cá nhân hoc thâm chí pháp nhân có trường hp cô ý hoc vô ý vi phm nghĩa v
trong hp đồng, mt chương trình máy tính được mã hoá đúng cách s không th t chi thc
hin nghĩa v mà chúng được giao cho. Khi các điu kin để thc hin nghĩa v đã được đáp
ng, chương trình máy tính đó s t thc hin nghĩa v theo ni dung ca hp đồng đã được
mã hoá.
Xét v tính mi thì vic t động hoá các nghĩa v được các bên tho thun trong hp đồng
bng chương trình máy tính được mã hoá vn đã được s dng rng rãi trong xã hi. Các hot
động thương mi như thanh toán ngân hàng t động hoc mua hàng trc tuyến đều liên quan
đến yếu t t động hoá. Khi mt cá nhân có nhu cu mua mt mt hàng trên sàn thương mi
đin t, ch cn s hu mt tài khon đã cung cp đầy đủ thông tin thanh toán ca cá nhân đó,
vic thanh toán và đơn hàng s được t động khi có xác nhn mua ca cá nhân đó.
Tuy nhiên, khi so sánh s khác nhau v tính t động ca SLC và các loi hp đồng có tính
t động khác thì khó có th ch ra s khác bit rõ rt v tính t động trong trường hp này. Mt
mt có th thy có rt nhiu loi nghĩa v tiêu chun trong hp đồng có th được t động hoá
bng các chương trình máy tính như vic t động thanh toán khi đến hn đối vi khách hàng
6 Ví d: Điu 385, 386, 393 BLDS 2015
7 U ban pháp lut Anh và X Wales (Law Commission) (2021), Smart Legal Contract Advice to Government.
34
s dng th ghi n ngân hàng. Các SLC có cha đựng các điu khon v nghĩa v đưc t động
hoá tiêu chun như trên hu như không làm phát sinh bt c vn đề pháp lý nào mi và tính t
động hoá trong trường hp này ch được xem xét như mt công c để thc hin hp đồng.
Mc khác, vic các nghĩa v hp đồng không mang tính tiêu chun trong SLC ch được
son tho bng ngôn ng lp trình, được phát trin trên DLT thì vic s dng ngôn ng ca hp
đồng duy nht ch là ngôn ng lp trình, các đon mã được xây dng trên DLT không th thay
đổi được ni dung và nhng vn đề khác liên quan đến đặc tính ca SLC được xây dng trên
DLT s có th làm phát sinh các vn đề pháp lý mi liên quan.
Để thc hin tính t động hoá các nghĩa v trong hp đồng ca SLC, thì ngôn ng ca các
điu khon trong SLC phi là các điu khon có điu kin. Các loi nghĩa v hp đồng nếu tuân
theo tính logic có điu kin như nếu X, thì Y thì nhng điu khon này có th phù hp để được
mã hoá (operational clauses)8. Ví d: Tt c các mt hàng thc phm tươi sch s được gim
giá 50% nếu như chưa được tiêu th trong mt khong thi gian được xác định k t thi đim
các mt hàng đó được sn xut. Ngược li, đối vi các loi nghĩa v trong hp đồng mang tính
cht ph thuc vào quyết định cá nhân, tính hp lý, n lc tt ca các bên như các điu khon
v nghĩa v trong hp đồng lao động, hp đồng tư vn,… (non-operation clauses) s không kh
thi để t động hoá các điu khon này trong SLC.
1.3.2. Hiu lc pháp lý ca hp đồng pháp lý thông minh
Hiu lc pháp lý ca hp đồng pháp lý thông minh có th ph thuc vào nhiu yếu t
khác nhau t các yếu t cu to hp đồng, pháp lut áp dng đối vi hình thc và ni dung
hp đồng, ngôn ngđiu khon ca hp đồng, tho thun gia các bên,… Nhìn chung, để
mt SLC có th đảm bo hiu lc pháp lý các h thông pháp lut khác nhau vào thi đim
hin ti trong bi cnh không phi quc gia nào cũng tha nhn SLC thì SLC có th có hiu
lc trong mt s trường hp:
a) Kết hp vi các hp đồng truyn thng: SLC có th là mt phn ca mt hp đồng
pháp lý bng văn bn truyn thng. C th, các bên có th xây dng các điu t động
hoá các nghĩa v thanh toán trong hp đồng hoc t động chuyn giao quyn s hu
tài sn. Vic xây dng SLC phái sinh t mt trong các điu khon ca hp đồng gc
có th nâng cao s tha nhn v mt pháp lý ca SLC;
b) SLC t thc thi (self-enforcement): Trong mt s trường hp hin nay, mt SLC được
xây dng hoàn toàn bng ngôn ng lp trình vn có th có hiu lc pháp lý tu thuc
vào khu vc tài phán cũng như pháp lut áp dng và quy định hin hành v SLC ti
quc gia s ti. Nếu SLC được thiết kế để t thc hin các nghĩa v ca hp đồng và
ngôn ng lp trình các điu khon này được xây dng mt cách rõ ràng, không gây
nhm ln thì cơ quan tư pháp hoc trng tài có th công nhn hiu lc pháp lý ca các
điu khon t thc thi nghĩa v mà không cn có s can thip ca bt c cá nhân nào.
c) Tha nhn bi các cơ quan tài phán: Quyết định ca thm phán hay phán quyết ca
trng tài cũng có th là cơ s để tha nhn giá tr pháp lý ca SLC. Trường hp SLC
có ghi nhn điu khon tho thun trng tài là phương thc gii quyết tranh chp gia
các bên, trong điu khon đó có ghi nhn đầy đủ các quy tc trng tài được áp dng,
th tc t tng, pháp lut áp dng đối vi tranh chp thì các bên có th da vào phán
quyết ca trong trng tài để tha nhn hiu lc pháp lý ca SLC.
8 U ban pháp lut Anh và X Wales (Law Commission) (2021), Smart Legal Contract Advice to Government.
35
d) S công nhn v mt pháp lý: Hin nay, mt s quc gia như Hoa K9, Vương quc
Anh10, Thu S11, Singapore12, Estonia13,… đã các quc gia đang đi đầu trong vic
tha nhn v mt pháp lý đối vi các SLC. V cơ bn, các quc gia nêu trên tha nhn
SLC là tho thun có hiu lc pháp lý nếu chúng đáp ng mt s yêu cu nht định.
Chng hn như SLC được thc hin bng và tuân th theo mt hình thc được quy
định c th. Mt khi SLC đã được công nhn tính pháp lý thì các điu khon v nghĩa
v ca SLC cũng có s có hiu lc tương t như mt hp đồng pháp lý truyn thng.
Tuy nhiên, vic công nhn tính pháp lý không đương nhiên đảm bo kh năng thc
hin ca SLC. SLC vn s phi tuân th mt s quy định pháp lý liên quan như các
yếu t cu thành ca hp đồng, các nguyên tc cơ bn ca pháp lut nước s ti,…
1.3.3. SLC được thc hin trên DLT
Mt SLC không bt buc phi được trin khai trên DLT bi l SLC đơn gin là các
chương trình t động thc thi các nghĩa v ca hp đồng. Do vy, tuy SLC hin nay thường
được trin khai trên các DLT, đặc bit là công ngh Blockchain, SLC vn có th được trin
khai trên các nn tng công ngh khác như các cơ s d liu truyn thng hoc nn tng phi
tp trung khác mà không nh hưởng đến tính năng chính ca SLC là t thc hin và t động
thc thi các điu khon ca hp đồng da trên các quy tc và điu kin được xác định trước.
Tuy nhiên, vic xây dng SLC trên DLT hin nay đang là xu thế chung bi các đặc đim
đặc thù ca DLT như tính minh bch, tính bt biết, tính bo mt. Khi mt SLC được phát trin
trên mt DLT như Blockchain, chúng s tr thành mt phn ca mng lưới phi tp trung được
duy trì và xác minh thông tin bi nhiu nút (nodes), mang li mc độ đảm bo bo mt cao
hơn so vi các nn tng mang tính tp trung. Ngoài ra, vic ng dng DLT khi trin khai SLC
có th làm gim ri ro gian ln và gi mo vì bt c thay đổi nào trong h thng s được công
khai đối vi tt c thành viên trong h thng.
2. Các hình thc giao kết hp đồng pháp lý thông minh
Quy định v hình thc ca hp đồng ti Vit Nam hin nay đim tương đồng vi phn
ln các quy định v hình thc ca hp đồng ti các quc gia khác trên thế gii. Theo quy định
ca B lut Dân s 2015 (BLDS 2015), hình thc ca mt hp đồng có th được th hin bng
li nói, văn bn hoc bng các hành vi c th14. Đối vi SLC, bn cht hình thc th hin các
điu khon t động hoá nghĩa v các bên bng các đon mã chương trình máy tính trên DLT
có th ngm xác định kh năng xem xét hình thc xác lp ca SLC hin nay được th hin bng
văn bn15. Tuy nhiên, vic áp dng ngôn ng lp trình là ngôn ng không được ph biến trong
xã hi chính là yếu t nh hưởng trc tiếp đến hiu lc pháp lý ca SLC. Quy định ca BLDS
2015 không có bt c quy định c th nào v điu kin đối vi ngôn ng ca hp đồng. Do vy,
có th ngm xác định quyết định đối vi ngôn ng ca hp đồng trong trường hp này có th
ph thuc vào tho thun ca các bên tham gia xác lp hp đồng. Ngôn ng lp trình ca SLC
trong trường hp này vn có th được cân nhn tương t như ngôn ng ca quc gia khác và
9 Điu 5, Arizona Electronic Transactions Act.
10 U ban pháp lut ca Anh và x Wales (Law Commision) đã đưa ra mt s báo cáo khuyến ngh công nhn hp
pháp SLC.
11 Hi đồng Liêng bang Thu S (2020), đề xut sa hi mt s lut v nghĩa v.
12 Vào tháng 11 năm 2018, chính ph Singapore đã khi động "Chương trình Phát trin Pháp lý Hp đồng Thông
minh" ca Quc gia thông minh và Văn phòng Chính ph s (Smart Nation and Digital Government Office) để
phát trin khung pháp lý cho các hp đồng thông minh.
13 Chương trình cư trú đin t (E-residency) ca Estonia đã cho phép phát trin các ng dng sáng to, bao gm
nn tng da trên blockchain cho các giao dch bt động sn và nn tng qun lý chui cung ng s dng hp
đồng thông minh để theo dõi hàng hóa và dch v. Chính ph Estonia cũng đã đưa ra các sáng kiến nhm thúc đẩy
vic s dng công ngh chui khi trong các lĩnh vc khác, chng hn như h thng b phiếu và qun lý d liu.
14 Điu 119, BLDS 2015
15 Điu 119.1 BLDS 2015