3
KHI HỢP ĐỒNG THÔNG MINH ĐƯỢC ỨNG DỤNG PHỔ BIẾN TẠI VIỆT NAM –
GÓC NHÌN TỪ NỀN TẢNG CÔNG NGHỆ ĐẾN KHUNG PHÁP LÝ
Lê Trần Quốc Công*
Tóm tắt
Hợp đồng thông minh ưu điểm là khả năng tự thực thi. Tuy nhiên, trong trường hợp hợp đồng
thông minh được triển khai trên nền tảng blockchain nhờ vào những ưu điểm của công nghệ
này như tính an toàn, tính phi tập trung và tính bất biến thì việc ứng dụng phổ biến hợp đồng
thông minh vào đời sống kinh tế xã hội là không hề dễ dàng do những đặc tính về kỹ thuật của
blockchain. Bài viết sẽ phân tích một số đặc điểm công nghệ điển hình của nền tảng blockchain
từ đó xác định một số thách thứ pháp lý từ nguồn gốc kỹ thuật chuỗi khối khi ứng dụng hợp
đồng thông tại Việt Nam/
Từ khóa: Smart contract, Hợp đồng thông minh, Blockchain, chuỗi khối, công nghệ chuỗi khối,
pháp luật về hợp đồng
*Thạc sĩ Luật học, Giảng viên Khoa Luật Quốc tế, Trường Đại học Luật TP. HCM
4
1. Mối quan hệ giữa hợp đồng thông minh (smart contract) và công nghệ chuỗi khối
(blockchain)
Lĩnh vực tài chính luôn là một trong những ứng dụng hay được nhắc đến khi đề cập về
hợp đồng thông minh. Thực vậy, những năm vừa qua, thị trường tài chính và thương mại đã có
những thay đổi lớn nhờ vào sự phát triển của “fintech”1. Các công nghệ kỹ thuật số dần được
ứng dụng trong các dịch vụ tài chính và tài chính tiêu dùng và dần thay thế cách thức vận hành
một phần hay toàn bộ các phương thức trung gian tài chính truyền thống. Với sự phát triển
không ngừng này, các công ty tài chính, trung gian thanh toán, bảo hiểm… và kể cả các ngân
hàng thương mại cung cấp hàng loạt các sản phẩm, dịch vụ vào thị trường “fintech”. Nhờ vào
tính liên ngành của fintech, các công nghệ mới dần được ứng dụng trong thực tế, trong đó có
công nghệ chuỗi khối “blockchain”2 và hợp đồng thông minh “smart contract”.
Một cách ngắn gọn nhất, Blockchain là một loại công nghệ sổ cái phân tán (Distributed
Ledger Technology, DLT). Trong khi một sổ cái phân tán thông thường, các bản ghi dữ liệu
được lưu trữ liên tục trong một sổ cái,3 thì blockchain được thiết kế dưới dạng một chuỗi các
khối được kết nối an toàn với nhau, trong đó mỗi khối chứa một bộ sưu tập các giao dịch. Bắt
đầu từ khối đầu tiên trong sổ cái, còn được gọi là "Khối Genesis", khối mới tiếp theo được thêm
vào để tạo thành một chuỗi. Kết quả là chuỗi này tạo thành một đăng ký các giao dịch theo thứ
tự thời gian, thông qua mã hóa phức tạp nhằm bảo mật và đảm bảo tính toàn vẹn của dữ liệu.
Sổ cái blockchain được coi là bản ghi chính thức, tất cả các giao dịch được lưu trữ bất biến
trong sổ cái đó, được sao chép trên tất cả các nút xác thực.4 (Sơ đồ dưới đây minh họa về cách
thức hoạt động và ghi nhận giao dịch, dữ liệu giao dịch của một nền tảng blockchai thông
thường).
1 Mark Hochstein, Fintech (the Word, That Is) Evolves, Am. Banker (Oct. 5, 2015),
http://www.americanbanker.com/bankthink/fintech-the-wordthat-is-evolves-1077098-1.html
2 Marco Dell’Erba, Do smart contracts require a new legal framework? Regulatory fragmentation, self-regulation,
public regulation,
3 UK Government Chief Scientific Adviser, Distributed Ledger Technology: beyond block chain (2016), at 17,
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/492972/ gs-16-1-distributed-
ledger-technology.pdf
4 Whitepaper On Distributed Ledger Technology (2016), https://www.hkma.gov.hk/media/eng/doc/key-
functions/finanical-infrastructure/Whitepaper_On_Distributed_Ledger_Technology.pdf
5
Cần lưu ý là blockchain là tên gọi của một loại công nghệ lưu trữ có tính đảm bảo toàn
vẹn dữ liệu cao và smart contract chỉ là một trong những ứng dụng có thể được triển khai dựa
trên nền tảng công nghệ này. Về cơ bản “Hợp đồng thông minh” được ứng dụng trên blockchain
là một thuật ngữ được sử dụng để mô tả mã máy tính tự động thực thi tất cả hoặc một phần của
thỏa thuận và được lưu trữ trên nền tảng dựa trên chuỗi khối. Bản thân mã được sao chép trên
toàn bộ nhiều nút của một chuỗi khối và do đó, được hưởng lợi từ tính bảo mật, tính lâu dài và
tính bất biến mà chuỗi khối mang lại. Vì bản chất các khối đã tồn tại là bất biến nên khi mỗi
khối mới được thêm vào chuỗi khối, mã sẽ được thực thi dựa vào cơ chế bổ sung. Nếu các bên
tham gia hợp đồng đã chỉ ra rằng các điều đã được quy định trước đã được đáp ứng, thì mã sẽ
thực hiện bước được kích hoạt theo điều kiện tương ứng với . Nếu không có điều kiện nào được
thỏa mãn, mã sẽ không thực hiện bất kỳ bước kích hoạt nào.
Tuy nhiên, khác với những gì mà công chúng thường nghĩ, khái niệm “hợp đồng thông
minh” đã được đình hình từ năm 1996 bởi Nick Szabo5, trước 12 năm sự ra đời của blockchain
bởi sự hiện thực hóa các ý tưởng của Satoshi Nakamoto vào năm 2008.6 Thực tế, ngay từ những
ngày đầu thuật ngữ “smart contract” hay “hợp đồng thông minh” là một khái niệm nhắm đến
nhiều loại hợp đồng khác nhau (như thế chấp, trái phiếu, phân định quyền sở hữu tài sản, v.v.)
có thể được nhúng vào phần cứng và phần mềm mà chúng ta đang sử dụng, sao cho việc vi
phạm hợp đồng trở nên đắt đỏ đối với người vi phạm,7. Hay nói cách khác bên vi phạm nghĩa
vụ sẽ phải tốn nhiều chi phí hơn để thực hiện hành vi vi phạm thay vì tiếp tục thực hiện hợp
đồng. Cụ thể hơn, hợp đồng thông minh cần phải được gắn tham chiếu đến tài sản có giá trị và
được điều khiển bằng phương tiện số và các giao dịch sẽ được thực hiện bằng các giao thức
đồng bộ giữa hai hoặc nhiều bên liên quan đến giao dịch đó.
Như vậy, về nguyên tắc, hợp đồng thông minh đã tồn tại kể cả có hay không có công
nghệ blockchain.8 Tuy nhiên, hợp đồng thông minh sẽ chỉ có thể được thực thi khi môi trường
vận hành phải đảm bảo được hai yếu tố sau:
(1) đảm bảo tính dữ liệu được xác định, hay nói cách khác là nội dung của hợp đồng
trong quá trình từ khi ký kết đến khi thực hiện phải bất biến, các phép tính toán
không thể nào bị nhầm lẫn hoặc lỗi, hoặc dữ liệu không thể được xác minh bởi các
bên dẫn đến hợp đồng không thể thực hiện được.
(2) đảm bảo khả năng chống lại các tác nhân phá hoại (như hack, tin tặc hoặc lừa đảo…)
dẫn đến hợp đồng không thể thực hiện được.
Chính vì thế, sự ra đời và phát triển của Blockchain với những ưu thế đáp ứng được
những yêu cầu trên đã làm khả năng ứng dụng “Hợp đồng thông minh” trở nên phổ biến hơn
trong các giao dịch liên quan đến tài chính phi tập trung. Nền tảng DLT Ethereum được ra đời
vào tháng 7 năm 2015 là một trong những ví dụ điển hình, được thiết kế với khả năng triển khai
5 Nick Szabo , Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets , 1996
https://www.fon.hum.uva.nl/rob/Courses/InformationInSpeech/CDROM/Literature/LOTwinterschool2006/szabo
.best.vwh.net/smart_contracts_2.html
6 Marco Iansiti, Karim R. Lakhani, The Truth About Blockchain, 2017 https://hbr.org/2017/01/the-truth-about-
blockchain#:~:text=Blockchain%E2%80%94a%20peer%2Dto%2D,transferring%20ownership%2C%20and%20
confirming%20transactions.
7 Nick Szabo , Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets , 1996. Nick Szabo cũng đưa ra một ví dụ
nguyên thủy của hợp đồng thông minh vào thời điểm đó là máy bán hàng tự động. Với mức thiệt hại giới hạn (tổng
tiền trong máy phải ít hơn chi phí vi phạm cơ chế), máy thu tiền và thông qua một cơ chế đơn giản, giải quyết việc
trả lại tiền thừa và sản phẩm một cách công bằng.
8 Dell'Erba, Marco, Demystifying Technology. Do Smart Contracts Require a New Legal Framework? Regulatory
Fragmentation, Self-Regulation, Public Regulation (May 17, 2018), trang. 12.https://ssrn.com/abstract=3228445
or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3228445
6
và được tao ra bởi hợp đồng thông minh9. Thực tế, hầu hết các hợp đồng thông minh được viết
bằng một trong các ngôn ngữ lập trình phù hợp trực tiếp với các chương trình máy tính thông
thường như Solidity. Chính vì thế, khi nhắc đến hợp đồng thông minh thì có thể chia ra hai
trường hợp là: (1) Các hợp đồng thông minh được tạo ra nhằm triển khai những lệnh điều kiện
đơn thuần chỉ có mã máy tính (tác giả gọi nhóm hợp đồng này là “hợp đồng thông minh chỉ có
mã”); (2) Các hợp đồng thông minh được tạo ra như là một phương tiện để thực hiện một số
điều khoản của hợp đồng dựa trên cơ sở của hợp đồng văn bản truyền thống10 (tác giả gọi nhóm
hợp đồng này là “hợp đồng thông minh có tính pháp lý”).
Tuy nhiên, về mặt kỹ thuật một hợp đồng thông minh không phải lúc nào cũng đem lại
một lợi thế hoàn toàn so với hợp đồng giấy truyền thống. Cụ thể là:
Thứ nhất, kể cả một hợp đồng thông minh được thiết lập trên nền tảng Ethereum, nền
tảng hỗ trợ hợp đồng thông minh phổ biến nhất hiện tại thì đều phải đảm bảo được tính cụ thể
và khách quan của cả các điều kiện đầu vào và dữ liệu của các bước hợp đồng được thực hiện.
Hay nói cách khác, hợp đồng thông minh sẽ hoạt động khi “X” xảy ra thì mới thực hiện bước
“Y”. Chính vì vậy, các tác vụ mà hợp đồng thông minh có thể thực hiện được hiện tài khá thô
sơ, chẳng hạn như tự động chuyển tiền điện tử từ ví này sang ví khác khi đáp ứng một số điều
kiện nhất định hay ngược lại là khấu trừ một khoản tiền điện tử khi không hội đủ điều kiện.
Chính vì vậy, nhu cầu ứng dụng hợp đồng thông minh một cách rộng rãi lệ thuộc rất nhiều vào
khả năng tài sản được mã hóa hoặc chuyển sang quản lý bằng chuỗi khối. Lúc này những hợp
đồng thông minh có tính pháp lý phức tạp mới có thể được soạn thảo và sử dụng một cách rộng
rãi được.
Thứ hai, bản chất một hợp đồng thông minh dựa trên nền tảng chuỗi khối chỉ có thể
được biên soạn hay thực thi dựa trên sự hình thành của một khối mới trong chuỗi khối,vì vậy,
việc biên soạn và thực thi hợp đồng đó cũng phải tốn một phần chi phí giao dịch cho hợp đồng
đã được thêm vào chuỗi. Nếu hợp đồng càng phức tạp và tinh vi thì chi phí để thực hiện các
giao dịch này trên chuỗi khối càng lớn. Lúc này, lợi thế giảm chi phí trung gian mà bản chất
blockchain mang lại sẽ không còn tồn tại nữa. Đơn cử nhưng để một hợp đồng thông minh
thuộc Ethereum được thực thi thì một khoản tiền ether sẽ được sử dụng gọi là “gas”, hợp đồng
càng nhiều bước giao dịch (càng nhiều điều kiện, càng phức tạp) thì sẽ càng tốn thêm nhiều
“gas” để triển khai.11
Thứ ba, như đã trình bày, hợp đồng thông minh vận hành dự trên sự thỏa mãn các điều
kiện. Tuy nhiên, cũng chính từ đặc trưng kỹ thuật này đặt ra câu hỏi về nguyên tắc tự do sửa
đổi nộp dung hợp đồng của các bên ký kết. Có thể suy luận rằng, nếu hợp đồng không đáp ứng
điều kiện thì hợp đồng đó sẽ không thực thi và trong một chuỗi khối mới cũng sẽ không có bất
cứ dữ liệu nào liên quan đến việc hợp đồng đó được thực thi. Và trong tình huống đó, bản chất
việc thay đổi điều kiện là việc tạo ra một hợp đồng thông minh mới (vì hợp đồng đầu tiên đã
không thể đáp ứng được điều kiện), trong tình huống như thế, khi các điều kiện giữa các hợp
đồng có thể trùng lắp hoặc chồng lấn nhau, việc xảy ra lỗi khi thực hiện của chuỗi khối là điều
có thể xảy ra. Bởi lẽ chuỗi khối là bất biến. Vì thế việc sửa đổi một hợp đồng thông minh phức
tạp hơn nhiều so với việc sửa đổi mã phần mềm không nằm trong chuỗi khối.12 Điều này đòi
9 Gareth Peters, and Efstathios Panayi, Understanding Modern Banking Ledgers Through Blockchain
Technologies: Future of Transaction Processing and Smart Contracts on the Internet of Money, SSRN, at 7 (2015),
https://ssrn.com/abstract=2692487.
10Stuart D. Levi and Alex B. Lipton, Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom LLP, An Introduction to Smart
Contracts and Their Potential and Inherent Limitations, 2018
https://corpgov.law.harvard.edu/2018/05/26/an-introduction-to-smart-contracts-and-their-potential-and-
inherent-limitations/
11 https://www.cryptocompare.com/coins/guides/what-is-the-gas-in-ethereum/
12 Stuart D. Levi and Alex B. Lipton, Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom LLP, An Introduction to Smart
Contracts and Their Potential and Inherent Limitations, 2018
7
hỏi các bên tham gia hợp đồng ngay từ ban đầu phải dự liệu hết toàn bộ các tình huống có thể
xảy ra, kể cả vấn đề về yêu cầu bồi thường thiệt hại nếu như các điều kiện đó không được đáp
ứng. Tuy nhiên, bản chất pháp luật hợp đồng truyền thống hoàn toàn tôn trọng khả năng đàm
phán về bồi thường thiệt hại giữa các bên trong hợp đồng.
Thứ tư, giả sử môi trường vận hành hợp đồng thông minh đã thỏa mãn và kể cả khi hầu
hết các tài sản đã có thể được mã hóa hoặc quản lý bằng mã hóa chuỗi khối thì vấn đề thanh
toán vẫn là điều cần giải quyết giữa thế giới blockchain và thế giới thực. Hay nói một cách khác
là giao dịch cần phải có một “vật ngang giá” để làm thước đo giá trị tài sản, hàng hóa đó trong
quá trình giao dịch. Tiền điện tử có thể là một giải pháp, tuy nhiên, thực tiễn gần đây cho thấy
giá trị tiền điện tử so với các phương tiện thanh toán truyền thống vẫn còn sự chênh lệch về sự
ổn định. Chưa kể hàng loạt các vụ tấn công vào những sàn giao dịch tiền điện tử gây thiệt hại
lớn, vốn chỉ được đảm bảo an toàn thông tin bởi khả năng phòng thủ và sự chính trực của những
nhà sáng lập vẫn là một trong những vấn đề cần quan tâm.
Chính vì những vấn đề trên, phần sau bài viết sẽ không đề cập đến những vấn đề dựa
trên tính pháp lý hợp đồng văn bản truyền thống như vấn đề giải thích hợp đồng, địa điểm ký
kết hợp đồng, luật áp dụng hay là thẩm quyền giải quyết tranh chấp … mà sẽ tập trung phân
tích và giải quyết các vấn đề pháp lý phát sinh từ chính bản chất kỹ thuật của hợp đồng thông
minh trong nền tảng blockchain mà vốn các hợp đồng văn bản truyền thống không gặp phải từ
đó tìm ra phương hướng gợi mở cho nhà lập pháp Việt Nam. Cụ thể là:
(1) Vấn đề về môi trường nền tảng kỹ thuật để triển khai hợp đồng thông minh dựa trên
chuỗi khối và sự liên kết của hợp đồng thông minh với các yếu tố “ngoài chuỗi
khối”.
(2) Vấn đề về việc sửa đổi, bổ sung hợp đồng thông minh
(3) Vấn đề chi phí giao dịch và “vật ngang giá” trong các giao dịch bằng hợp đồng
thông minh tại Việt Nam
2. Thách thứ pháp lý từ nguồn gốc kỹ thuật chuỗi khối khi ứng dụng hợp đồng thông
minh có tính pháp lý tại Việt Nam
2.1. Môi trường nền tảng kỹ thuật, cơ sở hạ tầng công nghệ và sự liên kết của hợp đồng
thông minh với các yếu tố “ngoài chuỗi khối”
Như đã đề cập, thuật ngữ hợp đồng thông minh không yêu cầu đến blockchain hoặc bất
cứ môi trường công nghệ đặc biệt nào để một dòng lệnh có điều kiện được thực thi. Tuy nhiên,
blockchain vẫn là môi trường lý tưởng nhất để hợp đồng thông minh có thể được triển khai nhờ
vào những đặc điểm của mình như: tính phân tán, tính bất biến, tính an ninh, tính minh bạch…13.
https://corpgov.law.harvard.edu/2018/05/26/an-introduction-to-smart-contracts-and-their-potential-and-
inherent-limitations/
13 Hany F. Atlama, Gary B. Wills, Technical aspects of blockchain and IoT, Advances in Computers, 2018, p.9,
https://doi.org/10.1016/bs.adcom.2018.10.006