Khóa luận tốt nghiệp đại học: Bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khóa luận tốt nghiệp đại học "Bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5" trình bày các nội dung chính sau: Cơ sở lý luận và thực tiễn về biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5; Bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5; Thực nghiệm sư phạm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp đại học: Bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC MẦM NON ---------- LÊ THỊ VÂN BỒI DƯỠNG KĨ NĂNG SỬ DỤNG BIỆN PHÁP TU TỪ TRONG VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Quảng Nam, tháng 05 năm 2018
TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC - MẦM NON ---------- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Tên đề tài: BỒI DƯỠNG KĨ NĂNG SỬ DỤNG BIỆN PHÁP TU TỪ TRONG VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 Sinh viên thực hiện LÊ THỊ VÂN MSSV: 2114010557 CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC TIỂU HỌC KHÓA 2014 – 2018 Cán bộ hướng dẫn T.S BÙI THỊ LÂN MSCB: 1075 Quảng Nam, tháng 5 năm 2018
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận này, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của các thầy cô giáo, bạn bè và người thân: Trước hết, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo T.s Bùi Thị Lân, người đã tận tình hướng dẫn, động viên tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành khóa luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thành cô trong khoa Tiểu học – Mầm non, trường Đại học Quảng Nam đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và các em HS khối lớp 5 trường Tiểu học Trần Quốc Toản đóng tại phường An Xuân, thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam đã giúp tôi trong quá trình điều tra, nghiên cứu thực trạng và thực nghiệm sư phạm. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn những tình cảm quý báu của những người thân trong gia đình, bạn bè đã thường xuyên quan tâm, giúp đỡ và động viên. Do điều kiện thời gian và năng lực bản thân còn hạn chế nên chắc chắn khóa luận không tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Kính mong nhận được sự chỉ bảo của các thầy, cô giáo cũng như những ý kiến đóng góp của các bạn quan tâm. Tôi xin chân thành cảm ơn! Quảng Nam, tháng 4 năm 2018 Sinh viên Lê Thị Vân
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận tốt nghiệp: “Bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong khóa luận là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu. Quảng Nam, tháng 5 năm 2018 Người thực hiện Lê Thị Vân
MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU ............................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài..................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu .............................................................................. 2 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ........................................................ 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 2 5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 3 6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ........................................................................ 3 7. Đóng góp của đề tài................................................................................... 4 8. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .................................................................... 5 9. Cấu trúc của đề tài ..................................................................................... 5 B. NỘI DUNG .......................................................................................... 6 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BIỆN PHÁP TU TỪ TRONG VĂN MIÊU TẢ LỚP 5............................................................ 6 1.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................... 6 1.1.1.Văn miêu tả .......................................................................................... 6 1.1.2.Biện pháp tu từ ................................................................................... 11 1.1.3.Biện pháp tu từ so sánh ...................................................................... 12 1.1.4.Biện pháp tu từ nhân hóa ................................................................... 17 1.1.5.Phân môn Tập làm văn lớp 5 ............................................................. 19 1.1.6.Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 5 ảnh hưởng đến việc học Tập làm văn ........................................................................................................ 22 1.2.Cơ sở thực tiễn về việc bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong bài văn miêu tả lớp 5 ................................................................................... 23 1.2.1.Một số vấn đề về dạy học văn miêu tả ở Tiểu học............................. 23 1.2.2.Cơ sở thực tiễn của việc bồi dưỡng kỹ năng sử dụng các biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5 ........................................................................... 25
CHƯƠNG 2: BỒI DƯỠNG KĨ NĂNG SỬ DỤNG BIỆN PHÁP TU TỪ TRONG VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 ................................................................ 43 2.1. Cơ sở khoa học đề xuất các biện pháp ................................................. 43 2.1.1. Đảm bảo tính khoa học ..................................................................... 43 2.1.2. Đảm bảo tính thực tiễn ...................................................................... 43 2.1.3. Đảm bảo tính hiệu quả ...................................................................... 43 2.1.4. Đảm bảo tính hấp dẫn, thú vị ............................................................ 43 2.2. Biện pháp xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5 .............................................................. 44 2.2.1. Tạo động cơ học văn miêu tả ở học sinh .......................................... 44 2.2.2.Hướng dẫn học sinh cách quan sát và hiểu rõ từng đối tượng miêu tả .. ........................................................................................................ 44 2.2.3. Quan sát kết hợp lựa chọn hình ảnh miêu tả và nội dung miêu tả .... 45 2.2.4. Trau dồi vốn từ cho học sinh trong dạy học văn miêu tả.................. 45 2.2.5. Biện pháp xây dựng bài tập bổ trợ .................................................... 45 2.3. Các bước hướng dẫn học sinh làm bài văn miêu tả ............................. 63 2.3.1. Hướng dẫn học sinh quan sát đối tượng miêu tả .............................. 63 2.3.2. Hướng dẫn học sinh trau dồi vốn từ ngữ .......................................... 64 2.3.3. Hướng dẫn học sinh lựa chọn từ ngữ ................................................ 64 2.3.4. Hướng dẫn học sinh sử dụng biện pháp tu từ ................................... 65 2.4. Cách hướng dẫn giải bài tập................................................................. 66 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................... 68 3.1.Mô tả thực nghiệm sư phạm.................................................................. 68 3.2.Tổ chức thực nghiệm sư phạm .............................................................. 70 3.3.Những thuận lợi và khó khăn trong quá trình thực nghiệm .................. 75 C.KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................. 76 D.TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 78
DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên bảng Trang Bảng Nội dung chương trình dạy học Tập làm văn lớp 5 25 1.1 Bảng Tổng hợp ý kiến của học sinh về độ khó của các phân môn 30 1.2 trong chương trình tiếng Việt lớp 5 Bảng Độ khó khi viết văn miêu tả của học sinh 31 1.3 Bảng Tần suất sử dụng biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa 33 1.4 trong viết văn Bảng Thực trạng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả 33 1.5 Bảng Độ khó của các phân môn trong chương trình tiếng Việt 36 1.6 lớp 5 Bảng Mức độ sử dụng biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa của 37 1.7 học sinh Bảng Mức độ sử dụng biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa của 38 1.8 học sinh khi làm bài văn miêu tả Bảng Thống kê ý kiến đánh giá của giáo viên thường gặp khó 38 1.9 khăn trong việc sử dụng biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa trong làm văn miêu tả. Bảng Đánh giá hệ thống bài tập về biện pháp tu từ trong sách 39 1.10 giáo khoa hiện nay Bảng Biện pháp tu từ khi viết văn miêu tả cho học sinh 39 1.11 Bảng Kết quả kiểm tra đầu vào và đầu ra của 2 lớp thực nghiệm 72 3.1 và đối chứng Bảng Đánh giá mức độ hứng thú học tập của học sinh đối với bài 73 3.2 học
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ STT Tên biểu đồ Trang Biểu Tổng hợp ý kiến của học sinh về độ khó của các phân mô 31 đồ 1.2 trong chương trình tiếng Việt lớp 5 Biểu Độ khó khi viết văn miêu tả của học sinh 32 đồ 1.3 Biểu Độ khó của các phân môn môn trong chương trình tiếng 36 đồ 1.6 Việt lớp 5 Biểu Mức độ sử dụng biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa của 37 đồ 1.7 học sinh Biểu So sánh kết quả kiểm định đầu vào và đầu ra của 2 lớp 72 đồ 3.1 thực nghiệm và đối chứng Biểu Mức độ hứng thú của học sinh trong tiết học 73 đồ 3.2
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Từ đầy đủ 1 BPTT Biện pháp tu từ 2 ĐC Đối chứng 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 KB Kết bài 6 MB Mở bài 7 NXB Nhà xuất bản 8 TB Thân bài 9 TN Thực nghiệm
A. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục Tiểu học được xem là nền tảng trong hệ thống giáo dục quốc dân, bậc học đặt nền móng cho sự phát triển nhân cách học sinh. Các môn học trong chương trình luôn là công cụ giúp các em tiếp thu và lĩnh hội những tri thức, những kinh nghiệm của đời sống xã hội. Cùng với những môn học khác, tiếng Việt trong nhà trường Tiểu học cũng có những đổi mới về nội dung và phương pháp dạy học một cách sâu sắc và toàn diện nhằm nâng cao chất lượng dạy học tiếng Việt, đáp ứng nhu cầu trong phạm vi môn học của mình. Tập làm văn là một trong bảy phân môn của chương trình tiếng Việt ở bậc Tiểu học. Phân môn Tập làm văn có vị trí và vai trò rất quan trọng trong việc dạy - học tiếng Việt. Do đó, ngôn ngữ tiếng Việt không dừng lại ở việc sử dụng đúng, thành thạo mà còn vận dụng ngôn từ các biện pháp nghệ thuật đa dạng, phong phú vào trong hoạt động nói và viết, việc làm cho tiếng Việt trở nên giàu và đẹp hơn. Để tiếng Việt trở nên giàu đẹp hơn cần có phương tiện và cần có cách sử dụng biện pháp tu từ. Biện pháp tu từ là những cách phối hợp khéo léo các đơn vị từ vựng có khả năng đem lại hiệu quả tu từ do mối quan hệ qua lại giữa các đơn vị từ vựng trong ngữ cảnh rộng. Việc xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kỹ năng sử dụng các biện pháp tu từ trong văn miêu tả có ý nghĩa vô cùng quan trọng giúp người học biết cách sử dụng ngôn từ có hiệu quả cao. Học và làm các bài tập về biện pháp tu từ sẽ giúp các em hiểu được sự thú vị, hấp dẫn, sinh động, cái hay, cái đẹp chứa đựng trong từng cách so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, điệp từ, điệp ngữ một sự vật, hiện tượng để học sinh biết được cái hay mà tác giả gởi gắm trong các bài văn, bài thơ. Và giúp các em học sinh nhận diện tốt biện pháp tu từ để từ đó các em ham muốn, thích thú vận dụng vào trong cách nói, cách viết gợi hình, gợi cảm, sinh động và giàu hình ảnh hơn. Tuy nhiên trên thực tế việc nhận diện, phân tích giá trị sử dụng các biện pháp tu từ trong văn miêu tả còn khá hạn chế. Việc xây dựng hệ thống bài tập biện pháp tu từ trong văn miêu tả còn chưa đa dạng về mặt nội dung, giáo viên ít chú trọng việc xây dựng bài tập cho chủ đề này và xem 1
đó là nội dung không quan trọng. Cho nên dẫn đến việc học của sinh học để nhận diện, sử dụng biện pháp tu từ chưa tốt và từ đó trong các bài văn viết của học sinh thường ít sử dụng biện pháp tu từ hoặc có sử dụng thường chưa hay, chưa phù hợp hoặc chưa hiệu quả nên các bài văn của học sinh thường khô khan, câu văn thiếu hình ảnh, đơn điệu, chỉ mang tính liệt kê mô tả. Do đó, để đảm bảo cho việc sử dụng thành thạo tiếng Việt thì cần phải chú trọng tới việc xây dựng hệ thống bài tập nâng cao kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong bài văn miêu tả lớp 5 là việc làm cần thiết, cấp bách, phải có kế hoạch cụ thể để thực hiện tốt. Xuất phát từ những lí do trên cùng với việc say mê tìm hiểu, nên tôi đã chọn đề tài: “Bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5” để nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng trạng dạy và học biện pháp tu từ trong văn miêu tả tại trường Tiểu học Trần Quốc Toản, thanh phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam nhằm xây dựng hệ thống bài tập đa dạng, phong phú về biện pháp tu từ (so sánh, nhân hóa) trong phân môn Tập làm văn nhằm bồi dưỡng học sinh rèn kỹ năng viết văn miêu tả, góp phần tạo hứng thú học tập, trao đổi kiến thức về tiếng Việt tốt nhất. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. 3.2. Khách thể nghiên cứu - Quá trình dạy học biện pháp tu từ trong phân môn Tập làm văn lớp 5. - Học sinh lớp 5 trường Tiểu học Trần Quốc Toản, thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong bài văn miêu tả lớp 5. - Bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. - Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi của việc xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. 2
5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận - Nghiên cứu, thu thập, xử lí, chọn lọc và khái quát hóa các thông tin. - Nghiên cứu các vấn đề có liên quan để làm sáng tỏ các thuật ngữ, khái niệm, xây dựng cơ sở khoa học về mặt lí luận cho đề tài. 5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp quan sát: Quan sát trong tiết dạy học phân môn Tập làm văn ở trường Tiểu học Trần Quốc Toản, thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam để đánh giá thực trạng, nhận xét quá trình thực nghiệm. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Tổng hợp số liệu bằng phương pháp thống kê toán học. - Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: Hỏi, tham khảo ý kiến đóng góp của những chuyên gia trong lĩnh vực này như GV hướng dẫn, GV dạy tại lớp 5 ở trường Tiểu học để có định hướng đúng đắn trong quá trình nghiên cứu, góp phần hoàn thiện nội dung nghiên cứu. - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm: xem xét, tổng kết lại kết quả đã thực nghiệm, từ đó rút ra những kết luận bổ ích cho việc xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. 5.3. Phương pháp thống kê - Phương pháp thống kê để tổng hợp các tư liệu khảo sát qua bài làm của học sinh, tìm ra nhưng lỗi sai để thống kê và phân loại lỗi sai trong việc sử dụng biện pháp tu từ so sánh, tu từ nhân hóa. 6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Xung quanh vấn đề này đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến. Nghiên cứu về cơ sở lí luận biện pháp tu từ của tác giả Cù Đình Tú “Phong cách học và đặc điểm tu từ Tiếng việt” tác giả đã có sự phân tích, phân biệt các khái niệm đến các đặc điểm chức năng phương tiện biện pháp tu từ và những biện pháp tu từ cơ bản của tiếng Việt bằng những dẫn chứng lấy trong tư liệu ngôn ngữ mới, đa dạng ở tất cả các cấp độ nhất quán, kể cả cấp độ văn bản. Tuy nhiên, các cơ sở lí luận này chỉ áp dụng nhiều cho việc xây dựng hệ thống bài tập 3
cấp II, cấp III chưa đi sâu vào xây dựng hệ thống bài ở Tiểu học, chưa đưa ra biện pháp tu từ trong văn miêu tả ở Tiểu học. Nghiên cứu về xây dựng hệ thống bài tập tiếng Việt ở Tiểu học có tác giả Trần Mạnh Hưởng “Luyện tập cảm thụ văn học ở Tiểu học”, tác giả Lê Phương Nga “Bồi dưỡng học sinh giỏi tiếng Việt ở Tiểu học”. Tác giả Đinh Trọng Lạc (2008) với “99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt”, tác giả đã khẳng định về một số biện pháp tu từ, đồng thời cho ta hiểu thêm về cấu tạo của chúng. Cũng như tác giả Đinh Trọng Lạc, các tác giả Cù Đình Tú (1983) với “Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt”, Nguyễn Thái Hòa (2006) với “Từ điển tu từ - Phong cách thi pháp học, NXB Giáo dục Hà Nội” cũng đã nghiên cứu về vấn đề này. Song cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập cụ thể đến xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5 một cách cụ thể và toàn diện. Điểm qua một số quan điểm và xây dựng bài tập cho học sinh lớp 5 nói chung, chúng tôi muốn trên cơ sở nghiên cứu, tiếp thu những thành tựu của những công trình đi trước, đồng thời trên cơ sở nắm vững những thực trạng dạy và học Luyện từ và câu ở trường Tiểu học, kết hợp kết quả điều tra, khảo sát bài viết của học sinh, chúng tôi xây dựng hệ thống bài tập bồi dưỡng kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong bài văn miêu tả lớp 5 với mong muốn tạo được thuận lợi cho giáo viên và học sinh trong quá trình dạy - học môn tiếng Việt. 7. Đóng góp của đề tài - Về lí luận: Góp phần hệ thống hóa một số vấn đề lí luận về biện pháp tu từ so sánh và nhân hóa trong văn miêu tả lớp 5. - Về thực tiễn: Đánh giá được thực trạng và chỉ ra được nguyên nhân của thực trạng chất lượng dạy và học biện pháp tu từ ở lớp 5, tại trường Tiểu học Trần Quốc Toản, thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam. Xây dựng hệ thống bài tập nhằm bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. 4
8. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu việc sử dụng BPTT so sánh, nhân hóa trong văn miêu tả lớp 5. 9. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, khóa luận gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. Chương 2: Bồi dưỡng kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả lớp 5. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 5
B. NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ BIỆN PHÁP TU TỪ TRONG VĂN MIÊU TẢ LỚP 5 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Văn miêu tả 1.1.1.1. Khái niệm văn miêu tả Văn miêu tả có phạm trù tương đối rộng, có rất nhiều quan điểm khác nhau nói về khái niệm văn miêu tả: Theo sách tiếng Việt 4: “Miêu tả là vẽ lại bằng những đặc điểm nổi bật của cảnh, của người, của vật giúp người nghe, người đọc có thể hình dung được các đối tượng ấy”. [2, 140] Nhà văn Phạm Hổ thì cho rằng: “Miêu tả là khi đọc lại những gì chúng ta biết, người đọc khi thấy cái đó hiện ra trước mắt mình: một con người, một con vật, một dòng sông, người đọc còn có thể nghe được tiếng nói, tiếng kêu, tiếng nước chảy, thậm chí còn ngửi thấy mùi hôi, mùi sữa, mùi thơm hoa hay mùi rêu, mìu ẩm mốc,…nhưng đó mới là miêu tả bên ngoài. Còn sự miêu tả bên trong nữa là miêu tả tâm trạng vui buồn, yêu, ghét của con người, con vật và cây cỏ”. Theo từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên định nghĩa: “Miêu tả là dùng ngôn ngữ hoặc một phương tiện nghệ thuật nào đó làm cho người khác có thể hình dung được cụ thể sự vật, sự việc hoặc thế giới nội tâm của con người”. Miêu tả trong văn học đã được lưu từ thời cổ đại. Đối với các lí thuyết gia Hy Lạp cổ đại và Phục Hưng, miêu tả luôn được đặt bên cạnh hội họa, hoặc song song, hoặc có trong sự đối lập. Ở phương đông, quan niệm về vấn đề này cũng gần tương tự. Nhận xét “thi trung hữu họa” thật trùng hợp với công thức nổi tiếng của Horace: “Thơ ca là một kiểu hội họa”. Càng về sau quan niệm về miêu tả có mở rộng và đổi khác ít nhiều nhưng nó vẫn luôn được giành sự quan tâm của các nhà văn và các nhà nghiên cứu. Có rất nhiều định nghĩa về miêu tả, chúng tôi mượn định nghĩa của Antoine Albarat (1856 – 1925), tương đối ngắn gọn, có thể đại diện cho nhiều quan điểm khác: “Miêu tả là bức tranh sống động về sự vật. Nó không tính đếm và hơn cả chỉ ra: nó vẽ. Miêu tả là một bức tranh 6
làm cho vật chất trở nên hữu hình. Lý do tồn tại, nỗ lực, tham vọng của nó là làm sống dậy. Theo Đào Duy Anh trong Hán việt lại cho rằng: “Miêu tả là lấy nét vẽ hoặc câu văn để biểu diễn chân tướng sự vật. Trong hội họa, các họa sĩ thường dùng đến đường nét, màu sắc để miêu tả sự vật, hiện tượng làm các bức tranh trông y thật. Sự miêu tả trong văn chương có ưu thế riêng so với sự miêu tả bằng màu sắc, đường nét, hội họa. Dùng ngôn ngữ có thể miêu tả sự vật trong một quá trình vận động, có thể tả được những thứ vô hình như âm thanh, tiếng động, hương vị hay tư tưởng thầm kín của con người. Vì vậy trong văn miêu tả, người ta không đưa ra lời nhận xét chung chung hay những đánh giá trừu tượng về một sự vật đại loại như cái xe này xấu, cái bánh kia ngon…Văn miêu tả là một bức tranh vẽ các sự vật, hiện tượng, con người bằng ngôn ngữ một cách sinh động, cụ thể. Nhờ có văn miêu tả, con người có thể lạc vào thế giới của những cảm xúc, những âm thanh, tiếng động, hương vị của những cánh đồng, khu rừng, làng quê,…thấy rõ những tư tưởng, tình cảm của mỗi con người, mỗi sự vật. Đó là những kết tinh của các nhận xét tinh tế, những rung động sâu sắc mà người viết thu lượm được khi quan sát cuộc sống”. [7, 102] Như vậy, ta có thể hiểu: “Miêu tả là thể loại văn dùng lời có hình ảnh, có cảm xúc làm hiện ra trước mắt người nghe, người đọc một bức tranh cụ thể, sinh động về một người, một cảnh, một vật, sự việc như nó vốn có trong đời sống, đã làm ta chú ý và có cảm xúc sâu sắc. 1.1.1.2. Đặc điểm miêu tả của văn miêu tả  Văn miêu tả mang tính thông báo, thẩm mĩ, chứa dựng tình cảm của người viết Văn miêu tả chứa đựng tình cảm của người viết. Trong thực tế, mọi sự vật, hiện tượng đều có thể trở thành đối tượng của văn miêu tả. Dù đối tượng của bài văn miêu tả là gì đi chăng nữa thì bao giờ người viết cũng đánh giá chúng theo một quan điểm thẩm mĩ, cùng gửi vào bài viết ít nhiều tình cảm hay ý kiến đánh giá, bình luận của mình. Trong văn miêu tả sự vật, hiện tượng không được tái hiện theo kiểu “chụp ảnh” hay sao chép một cách máy móc, khô cứng mà là kết 7
quả của sự nhận xét, tưởng tượng đánh giá hết sức phong phú. Nó thể hiện cái nhìn, cái quan sát, cách cảm nhận mới mẻ của người viết với đối tượng miêu tả. Cái mới, cái riêng bắt đầu có thể chỉ là những quan sát và kết quả của sự quan sát, sau đó tiến lên thể hiện cái mới, cái riêng trong tư tưởng, tình cảm đối với đối tượng miêu tả. Cùng một đối tượng quan sát nhưng giữa hai người sẽ có cái nhìn, cách cảm nhận, ý nghĩ, cảm xúc khác nhau. Vì vậy mà văn miêu tả bao giờ cũng mang đậm dấu ấn cá nhân, cảm xúc chủ quan của người viết. Đây chính là điểm khác biệt giữa miêu tả trong văn học và miêu tả trong văn khoa học thường mang tính chính xác cao, nhưng lại thiếu cảm xúc, thiếu tâm hồn. Ví dụ: Cùng miêu tả cây cọ nhưng có sự khác biệt giữa miêu tả trong khoa học và trong văn học. Đoạn 1: Miêu tả cây cọ trong văn học “Chẳng có nơi nào như sông Thao quê tôi, rừng cọ trập trùng. Thân cọ vút thẳng trời hai ba chục mét cao, gió bão không thể quật ngã. Cây non vừa trồi, lá đã xòe sát mặt đất. Lá cọ xòe ra nhiều phiến nhọn, trông xa như rừng tay vẫy, trưa hè lấp lóa nắng như rừng mặt trời mới mọc. Mùa xuân chim chóc kéo về từng đàn. Chỉ nghe tiếng chim hót mà chẳng thấy bóng chim đâu.” (Trích Rừng cọ quê tôi, Nguyễn Thái Vận) Trong đoạn 1 tác giả đã bộc lộ được tình cảm của mình đối với cây cọ. Dưới ngòi bút của mình tác giả đã tái hiện cây cọ thật quen thuộc, sinh động và gần gũi. Có lúc cây cọ cường tráng, mạnh mẽ tràn đầy sức sống, qua các từ ngữ miêu tả “khỏe khoắn, gió bão không thể quật ngã”, có lúc lại mềm mại, gần gủi, thân thương như “bàn tay vẫy gọi”. Đoạn 2: Miêu tả cây cọ trong văn khoa học “Cây cọ tàu có tên khoa học là livistona Chinensir R.Br.Ex.Mart cây có nguồn gốc từ các nước nhiệt đới và Á nhiệt đới. Dáng cây đẹp và cao trên 20m, thân hình trụ, thẳng, nhẵn, có nhiều sẹo do lá rụng. Lá xanh xếp đầy đặc ở đỉnh thân hình quạt, chia thùy đều đặn, đầu nhót lại và rũ bóng, màu lục bóng. Cuốn lá dày, dài, có gai lớn, dẹt và cong. Cụm hoa dày đặc có mo lớn bao bọc, cụm 8
hoa phân nhánh 2 – 3 lần. Hoa hình cầu có nhiều cạnh, lưỡng tính. Qủa thon dài 2cm, gốc có bao hoa còn lại, màu xanh lục lúc chín.” (Trích từ báo khoa học và đời sống) Trong đoạn 2 cây cọ được miêu tả trong cách nhìn khách quan của các nhà khoa học. Chi tiết miêu tả các bộ phận cây cọ được nêu ra đầy đủ nhưng câu văn không trau chút, không chứa đựng tình cảm.  Văn miêu tả mang tính sinh động và tạo hình Tính sinh động, tạo hình của văn miêu tả thể hiện ở con người, phong cảnh, sự vật, đồ vật…được miêu tả hiện lên qua từng câu văn, đoạn văn trong từng cuộc sống hiện thực khiến người đọc, người nghe như được ngắm nhìn, được sờ, được nghe, được ngửi thấy những gì tác giả đang cảm nhận. Muốn bài văn miêu tả được sinh động thì người viết phải tạo nên được những câu văn, những đoạn văn, bài văn sống động, gây ấn tượng. Điều quan trọng để làm được điều đó, trước hết người viết phải có sự quan sát tỉ mỉ, ghi nhớ những điều mình quan sát được kết hợp với khả năng sử dụng ngôn từ, các biện pháp tu từ một cách khéo léo. Sự sinh động, sáng tạo trong văn miêu tả bao giờ cũng bắt nguồn từ cảm xúc chân thành của người viết. Nhà văn Tố Hữu đã từng viết: “Văn chương là sự sáng tạo, là sự tưởng tượng nhưng đừng có nói dối, dừng bịa đặt những điều mình không nghĩ, không cảm thấy chân thật”. Văn miêu tả không hạn chế trí tưởng tượng, không ngăn cảng sáng tạo cái mới của người viết. Như vậy, văn miêu tả cho phép người viết bịa đặt hay miêu tả một cách tùy tiện, miêu tả thế nào cũng được. Muốn miêu tả đúng, miêu tả hay trước hết cần miêu tả chân thật. Tính chân thật ở đây không chỉ được hiểu trong quan sát và những điều quan sát ấy mà còn hiểu chân thật trong cách cảm nhận, suy nghĩ của người viết. Ví dụ: Từ các làng xóm, từ các ấp trại, từ các túp nhà linh tinh trên sườn đồi, người và gồng gánh, thúng mủng và quai bị, tay nải và ba lô nữa, lũ dài, lũ ngắn dồn lên mấy con đường lớn. Vai kĩu kịt, tay vung vẩy, chân bước thoăn thoắt. Tiếng lợn eng éc, tiếng gà chíp chíp, tiếng vịt cạc cạc, tiếng người nói léo 9
xéo. Thỉnh thoảng lại điểm những tiếng ăng ẳng của con chó bị lôi sau sợi xích sắt, mặt buồn rầu, sợ sệt… (Ngô Tất Tố)  Ngôn ngữ bài văn miêu tả giàu cảm xúc, hình ảnh Khi nhắc đến đặc điểm nổi bậc của văn miêu tả là ngôn ngữ giàu cảm xúc, hình ảnh. Đây là đặc điểm làm nên sự khác biệt, giúp ta phân biệt được văn miêu tả với các thể loại văn khác như văn bản tự sự, văn bản trữ tình hay văn bản nghị luận. Ngôn ngữ văn miêu tả giàu cảm xúc bởi trong bài viết cũng đã bộc lộ tình cảm, cảm xúc hay ý kiến nhận xét, đánh giá hay bình luận của người viết với đối tượng miêu tả. Tình cảm đó có thể là sự yêu mến, yêu quý, thán phục hay sự gắn bó…với đối tượng được miêu tả. Ngôn ngữ văn miêu tả giàu hình ảnh bởi trong bài viết thường sử dụng nhiều từ ngữ gợi hình như: tính từ, động từ, từ láy hay biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa, ẩn dụ… Chính điều này đã tạo cho ngôn ngữ trong văn miêu tả có sự uyển chuyển, nhịp nhàng, diễn tả tốt cảm xúc của người viết. Hơn thế nó có tác dụng khắc họa được bức tranh miêu tả sinh động như trong cuộc sống thực. Văn miêu tả phát huy tính tưởng tượng, sự sáng tạo của người viết nhưng dựa trên những đặc điểm, tính chất chân thực như nó vốn có. Một yêu cầu rất quan trọng đối với một bài văn miêu tả là phải có những cái phát hiện mới mẻ của người viết về đối tượng miêu tả. Đó chính là sự cảm nhận theo chủ quan của mỗi người, và nó làm nên sự khác biệt giữa các bài văn miêu tả. Ví dụ: Mùa xuân, cây gạo gọi đến bao nhiêu là chim. Từ xa nhìn lại, cây gạo sừng sững như một tháp đèn khủng lồ. Hàng ngàn bông hoa là hàng ngàn ngọn lửa hồng tươi. Hàng ngàn búp non là hàng ngàn ánh nến trong xanh. Tất cả đều lóng lánh, lung linh trong nắng. Chào mào, sáo sậu, sáo đen đàn đàn lũ lũ bay đi bay về. Chúng nó gọi nhau, trêu ghẹo nhau, trò chuyện rúi rít. Ngày hội mùa xuân đấy. Theo Vũ Tú Nam 10
1.1.1.3. Kĩ năng làm văn miêu tả “Miêu tả là dùng ngôn ngữ hoặc phương tiện nghệ thuật nào đó làm cho người khác có thể hình dung được cụ thể sự vật, sự việc, con người…Muốn miêu tả được ta phải quan sát, tổ chức sắp xếp các chi tiết theo logic, lựa chọn từ ngữ, cách đặt câu, dựng đoạn một cách có nghệ thuật…cốt để làm nổi bật cái thần, cái hồn của đối tượng miêu tả”. Như vậy, ta hiểu rộng ra: Kĩ năng miêu tả là cách vận dụng thành thạo các thói quen vào thực tiễn bằng cách sử dụng ngôn ngữ như một phương tiện nghệ thuật để miêu tả làm cho người khác hình dung cụ thể được sự vật, sự việc, con người… nhằm làm nổi bật cái thần, cái hồn của đối tượng miêu tả. 1.1.2. Biện pháp tu từ 1.1.2.1. Khái niệm biện pháp tu từ Biện pháp tu từ là cách sử dụng các phương tiện ngôn ngữ nhằm đạt tới diễn đạt lời hay, ý đẹp, biểu cảm, hấp dẫn. Tùy theo các phương tiện ngôn ngữ được kết hợp mà biện pháp tu từ được chia ra: biện pháp tu từ ngữ âm, biện pháp tu từ từ vựng – ngữ nghĩa, biện pháp tu từ cú pháp, biện pháp tu từ văn bản. 1.1.2.2. Đặc điểm của biện pháp tu từ Trong quá trình sử dụng ngôn ngữ, việc sử dụng từ ngữ một cách chính xác, minh bạch sẽ đảm bảo cho câu văn của chúng ta trong sáng, dễ hiểu và thực hiện tốt chức năng truyền đạt thông tin của chúng. Tuy nhiên ở một cấp độ cao hơn, để tạo cảm xúc và nâng cao khả năng ngôn ngữ lên tầm nghệ thuật, chúng ta còn vận dụng một kỹ năng khác gọi là “sử dụng các biện pháp tu từ”. Việc sử dụng các BPTT thể hiện khả năng ứng biến linh hoạt trong tư duy và ngôn ngữ của người viết, cũng là biểu hiện của việc nắm vững ngôn ngữ, vận dụng tốt công cụ ngôn ngữ vào biểu đạt các hiện tượng khác nhau. Tu từ cũng chính là một biểu hiện của vẻ đẹp ngôn ngữ mà chúng ta tạo ra trong quá trình tạo lập văn bản. Phải nói rằng không có tu từ (hay không vận dụng thành thạo tu từ) thì không thể tạo ra những bài thơ, bài văn giàu tính nghệ thuật. Tu từ chính là một trong những nghệ thuật quan trọng nhất của lĩnh vực chữ nghĩa và là linh hồn của “kỹ thuật chữ nghĩa”. 11