Những phát hiện về vạn vật và con người
KÍNH VIỄN VỌNG
Những thế giới mới bên trong
Kính hiển vi đã ra đời vào cùng thời với kính viễn vọng. Nhưng trong
khi Copernic và Galileo đã trở thành những người hùng nổi tiếng, những vị
tiên tri của thời đại mới, thì Hooke và Leeuwenhoek, hai nhà phát minh
trong lãnh vực kính hiển vi, lại vẫn chỉ được biết đến trong những lãnh vực
khoa học chuyên biệt mà thôi. Copernic và Galileo đã đóng vai trò dẫn
đường trong cuộc đấu tranh được mọi người biết đến giữa “khoa học” và
“tôn giáo”, còn Hooke và Leeuwenhoek thì không.
Chúng ta không biết ai đã phát minh ra kính hiển vi. Người có khả
năng nhất là Zacharias Jansen, một thợ mắt kính ít tên tuổi ở Middelburg.
Chúng ta biết rằng, giống như kính mắt và kính viễn vọng, kính hiển vi đã
được sử dụng từ lâu trước khi người ta hiểu biết về những nguyên lý của
quang học và có lẽ nó cũng được phát minh một cách tình cờ như kính viễn
vọng. Có lẽ chẳng ai có ý định chế ra một thứ dụng cụ để đi vào thế giới vi
vật.
Chẳng bao lâu sau khi những chiếc kính viễn vọng đầu tiên được chế
tạo, người ta chỉ đơn giản sử dụng chúng để phóng to những vật ở gần. Bản
thân Galileo cũng đã từng dùng kính viễn vọng làm kính hiển vi. Ông đã kể
cho một vị khách ở Florence hồi tháng 11 năm 1614: “Với chiếc ống này, tôi
đã trông thấy những con ruồi lớn bằng những con cừu và biết được rằng
mình chúng phủ đầy lông và có những móng chân rất nhọn nhờ đó chúng có
thể đậu và đi trên mặt kính, mặc dù chúng đứng ngược chân lên trên, nhờ
cắm những móng chân của chúng vào các lỗ nhỏ li ti trong kính”. Ông thất
vọng khám phá ra rằng trong khi một kính viễn vọng để nhìn những ngôi sao
chỉ cần một ống kính dài 60 centimét, muốn khuyếch đại những vật nhỏ li ti
ở gần thì phải có một ống kính dài gấp hai hay ba lần ống kính viễn vọng.
Ngay từ năm 1625, một hội viên Viện Hàn Lâm Lynxes, một nhà vật
lý kiêm thiên nhiên học tên là John Faber (1574-1629) đã đặt tên cho loại
dụng cụ mới này. “Ống kính quang học này... tôi thích theo kiểu của kính
viễn vọng (tele-scope) để gọi nó là kính hiển vi (micro-scope), vì nó cho
phép ta thấy những vật cực nhỏ”.
Nếu những người chỉ trích Galileo đã không chịu nhìn vào kính viễn
vọng của ông thế nào, thì họ cũng đã nghi ngờ và nguyền rủa kính hiển vi
như thế. Rõ ràng kính viễn vọng rất có ích trong chiến tranh, nhưng kính
hiển vi thì lại chẳng có công dụng gì trong chiến tranh cả. Vào thời chưa có
quang học, người ta đặc biệt cảnh giác trước các “ảo tưởng của thị giác”.
Thái độ nghi ngờ mọi dụng cụ quang học của thời trung cổ này đã là cản trở
lớn cho khoa quang học. Như chúng ta đã thấy, người ta từng tin rằng bất cứ
dụng cụ nào đặt giữa giác quan và đối tượng cảm giác chỉ có thể đánh lừa
những khả năng thiên bẩm của con người. Và ở mức độ nào đó, những chiếc
kính hiển vi thô sơ thời đó đã củng cố những mối nghi ngờ của họ. Những
hiện tượng quang sai về màu và mặt cầu vẫn còn tạo ra những hình ảnh mù
mờ.
Năm 1665 Robert Hooke xuất bản cuốn Micrographia (Khảo sát bằng
kính hiển vi), một tập hợp diễn giải rất hấp dẫn lý thuyết của ông về ánh
sáng và màu sắc và những lý thuyết về sự đốt cháy và hô hấp, cùng với
những bài mô tả về kính hiển vi và công dụng của nó. Nhưng những mối
nghi ngờ đã phổ biến về những ảo tưởng của thị giác đã làm người ta xa
tránh tác phẩm của ông.
Như tác phẩm Sidereus Nuncius (Sứ Giả của Các Vì Sao) của Galileo
đã thực hiện cho kính viễn vọng và toàn cảnh của bầu trời thế nào, thì tác
phẩm Micrographia của Hooke nay cũng làm cho kính hiển vi như thế.
Galileo đã không phải là người sáng chế ra kính viễn vọng, thì Hooke cũng
không phải là người phát minh ra kính hiển vi. Thế nhưng những gì ông mô
tả khi nhìn trong kính hiển vi của ông đã làm thức tỉnh giới trí thức châu Âu
về cái thế giới kỳ diệu bên trong. Năm mươi bảy tấm hình minh họa do
chính Hooke vẽ ra đã lần đầu tiên cho thấy mắt của một con ruồi, hình thù
của kim châm của một con ong, bộ xương một con bọ chét và một con rận,
cấu trúc của một cái lông chim và hình thù giống loài thảo mộc của nấm
mèo. Khi ông khám phá ra cấu trúc hình tổ ong của gỗ bần, ông gọi nó là “tế
bảo”. Các minh họa của Hooke đã được in đi in lại rất nhiều lần và được sử
dụng trong các sách giáo khoa mãi cho tới thế kỷ 19.
Như kính viễn vọng đã tập hợp trái đất và những thiên thể xa xôi nhất
vào trong một khung suy tư duy nhất thế nào, thì nay những hình ảnh của
kính hiển vi cũng cho thấy một thế giới vi mô hết sức giống những gì được
nhìn thấy ở bình diện vĩ mô mỗi ngày. Trong cuốn Lịch sử Giải phẫu Tổng
quát, Jan Swammerdam (1637-1680) cho thấy ràng côn trùng, giống như các
động vật “cao cấp” khác, có một cấu trúc giải phẫu phức tạp và không sinh
sản bằng cách ngẫu sinh. Trong kính hiển vi của ông, ông thấy các côn trùng
cũng phát triển như con người, sinh sản bằng cách biểu sinh (epigenesis),
nghĩa là các cơ quan phát triển lần lượt từ một cơ quan này tới một cơ quan
khác. Thế nhưng người ta vẫn còn tin vào các dạng ngẫu sinh khác. Như
chúng ta sẽ thấy, chỉ tới khi Louis Pasteur có những thí nghiệm nổi tiếng ở
thế kỷ 19 về việc lên men và ứng dụng thực tế các tư tưởng của ông vào việc
bảo quản sữa, thì cái giáo điều khoa học cũ kỹ kia mới biến mất.
Antoni van Leeuwenhoek (1632-1723) với kính hiển vi của mình đã
đi tiên phong trong khoa học mới này về việc thám hiểm các thế giới mới.
Tại Delft là nơi ông sinh trưởng, cha ông làm những chiếc giỏi để đóng hàng
những sản phẩm nổi tiếng của địa phương gởi đi thị trường thế giới. Bản
thân ông cũng buôn bán phát đạt các mặt hàng vải bông, len, lụa, nút và dải
băng, đồng thời cũng có một khoản thu nhập lớn trong tư cách Chủ tịch Hội
đồng Thành phố, thanh tra chất lượng và đo lường và giám sát viên Tòa án.
Ông chưa một lần ngồi ở giảng đường đại học và trong suốt 90 năm còn
sống, ông chỉ ra khỏi Hà Lan hai lần, một lần đi Antwerp và một lần đi Anh.
Leeuwenhoek không biết tiếng Latinh và chỉ có thể viết bằng tiếng thổ
ngữ Hà Lan của vùng Deft của ông. Nhưng kinh nghiệm của giác quan nhờ
sự trợ giúp của dụng cụ khoa học mới vượt qua được biên giới ngôn ngữ.
Người ta không còn cần biết tiếng Hi Lạp, Híp ri, La tinh, hay ả rập để được
gia nhập cộng đồng khoa học.
Những nhà buôn vải như Leeuwenhoek thích dùng một kính khuyếch
đại loại yếu để kiểm tra chất lượng của vải. Kính hiển vi đầu tiên của ông là
một thấu kính nhỏ, được mài bằng tay từ một cục kính và được kẹp chặt
giữa hai thanh kim loại có đục lỗ, qua lỗ đó có thể nhìn thấy đồ vật. Một
dụng cụ có thể điều chỉnh được gắn vào đó để giữ các mẫu khảo sát. Tất cả
công việc của ông có thể làm với những kính hiển vi đơn sơ có một thấu