Bé khoa häc vµ c«ng nghÖ
Ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc
vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ phßng tr¸nh thiªn tai - KC.08
***************************
§Ò tµi: Nghiªn cøu x©y dùng quy ho¹ch m«i
tr−êng phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vïng
®ång b»ng s«ng Hång giai ®o¹n 2001 - 2010 -
KC.08.02
B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi nh¸nh:
Nghiªn cøu ph©n vïng c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng
m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång vµ
dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng gay cÊn
trong c¸c ®¬n vÞ ph©n chia
Hµ Néi, 2003
Bé khoa häc vµ c«ng nghÖ
Ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc
vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ phßng tr¸nh thiªn tai - KC.08
***************************
§Ò tµi: Nghiªn cøu x©y dùng quy ho¹ch m«i tr−êng phôc vô
ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vïng ®ång b»ng s«ng Hång
giai ®o¹n 2001 - 2010 - KC.08.02
B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi nh¸nh:
Nghiªn cøu ph©n vïng c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng
m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång vµ
dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng gay cÊn
trong c¸c ®¬n vÞ ph©n chia
Nh÷ng ng−êi tham gia thùc hiÖn:
1. PGS. TSKH. NguyÔn V¨n C− - Cè vÊn khoa häc
2. TS. §ç Xu©n S©m - Chñ tr×
3. TS. Hoa M¹nh Hïng
4. TS. NguyÔn Th¶o H−¬ng
5. NCS. Lª V¨n C«ng
6. CN. §µo §×nh Ch©m
7. CN. Hoµng Th¸i B×nh
8. KS. Lª §øc H¹nh
9. NCS. Bïi ThÞ Mai
10. CN. NguyÔn Quang Thµnh
11. ThS. NguyÔn Th¸i S¬n
12. KS. NguyÔn V¨n Mu«n
13. KTV. TrÇn ThÞ ThuyÕt
14. KTV. NguyÔn ThÞ Minh Ch©u
Hµ Néi, 2003
§Æt vÊn ®Ò:
ë c¸c n−íc ph¸t triÓn ng−êi ta rÊt chó träng ®Çu t− cho viÖc nghiªn cøu ph−¬ng
ph¸p luËn, hÖ ph−¬ng ph¸p vµ hoµn thiÖn c«ng nghÖ x©y dùng c¸c b¶n ®å nh»m phôc
vô x©y dùng quy ho¹ch m«i tr−êng cho c¸c vïng l·nh thæ. C¸c b¶n ®å nµy th−êng ®−îc
chuÈn ho¸ trong hÖ thèng b¶n ®å quy ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi c¸c
vïng l·nh thæ ë c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau, nh»m cung cÊp nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c vµ
cÇn thiÕt cho quy ho¹ch vµ lËp kÕ ho¹ch dµi h¹n khai th¸c hîp lý l·nh thæ, ®Æc biÖt lµ
dù b¸o, c¶nh b¸o phßng tr¸nh vµ gi¶m nhÑ c¸c sù cè m«i tr−êng.
ë n−íc ta c¸c sù cè m«i tr−êng x¶y ra th−êng xuyªn vµ cã chiÒu h−íng gia
t¨ng, diÔn biÕn rÊt phøc t¹p, ®· vµ ®ang g©y nhiÒu thiÖt h¹i to lín cho nÒn kinh tÕ vµ ®e
dä¹ ®êi sèng cña nh©n d©n. NhËn thøc râ hËu qu¶ nghiªm träng cña c¸c sù cè m«i
tr−êng, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· hÕt søc quan t©m, chØ ®¹o c¸c c¬ quan tõ Trung −¬ng
®Õn ®Þa ph−¬ng "VÒ t¨ng c−êng c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr−êng trong thêi kú c«ng
nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc" (ChØ thÞ cña Bé ChÝnh trÞ TW §¶ng, sè 36 -
CT/TW, ngµy 25/6/1998). Bé KH & CN ®· tæ chøc thùc hiÖn nhiÒu ch−¬ng tr×nh, ®Ò
tµi, ®Ò ¸n vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn, b¶o vÖ m«i tr−êng, phßng tr¸nh thiªn tai.
C¸c ch−¬ng tr×nh, ®Ò tµi, dù ¸n nµy ®· gãp phÇn kh«ng nhá cho c«ng t¸c phßng
tr¸nh, gi¶m nhÑ c¸c sù cè m«i tr−êng ë mét sè vïng l·nh thæ; Song, do h¹n chÕ vÒ môc
tiªu vµ néi dung nªn phÇn lín c¸c kÕt qu¶ cã ®−îc cßn thiÕu tÝnh hÖ thèng vµ t¶n m¹n,
kh«ng ®ång bé vµ cßn t¸ch biÖt nhau cho tõng ®èi t−îng riªng lÎ. §Æc biÖt lµ c¸c b¶n
®å ®−îc thµnh lËp th−êng lµ ë tû lÖ nhá hoÆc cho tõng khu vùc riªng lÎ, néi dung b¶n
®å chñ yÕu lµ néi - ngo¹i suy ®Þnh tÝnh vµ cßn ë d¹ng b¶n ®å giÊy nªn kh¶ n¨ng sö
dông vµ cËp nhËt d÷ liÖu vÒ diÔn biÕn t×nh tr¹ng m«i tr−êng cßn nhiÒu h¹n chÕ, lµm cho
viÖc khai th¸c c¸c nguån d÷ liÖu nµy ®Ó lËp quy ho¹ch vµ c¸c kÕ ho¹ch dµi h¹n khai
th¸c hîp lý c¸c vïng l·nh thæ gÆp nhiÒu khã kh¨n vµ th−êng kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ mong
muèn.
V× nh÷ng lý do trªn ®©y viÖc nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng b¶n ®å phôc vô x©y
dùng quy ho¹ch m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång (§BSH) tû lÖ 1:250000 vµ c¬
së d÷ liÖu vÒ quy ho¹ch m«i tr−êng phôc vô ph¸t triÓn KT - XH ë c¸c giai ®o¹n kh¸c
nhau cã ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch.
-1-
Ch−¬ng I
Tæng quan vÒ ¸p dông ph−¬ng ph¸p b¶n ®å, hÖ th«ng tin
®Þa lý (GIS), viÔn th¸m vµo c«ng t¸c quy ho¹ch m«i
tr−êng vïng l·nh thæ, ®iÒu kiÖn ¸p dông
I. Ph−¬ng ph¸p b¶n ®å:
1. Tæng quan ph−¬ng ph¸p b¶n ®å
Thèng kª c¸c ®èi t−îng ®Þa lý vµ ®¸nh gi¸ m«i tr−êng (MT) ®ßi hái x©y dùng hÖ
thèng b¶n ®å vÒ m«i tr−êng. HiÖn nay nhê m¹ng l−íi tr¹m quan tr¾c m«i tr−êng quèc
gia quan tr¾c t×nh tr¹ng m«i tr−êng ë c¸c vïng l·nh thæ nªn c«ng t¸c x©y dùng b¶n ®å
quy ho¹ch m«i tr−êng (QHMT) ®· cã c¸c tµi liÖu xuÊt ph¸t kh¸ tin cËy, tuy nhiªn nã
cßn cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh trong nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p luËn. V× thÕ c¸c b¶n ®å
hiÖn cã ë n−íc ta vÒ QHMT cßn qu¸ Ýt vÒ sè l−îng nªn rÊt khã so s¸nh (®èi chiÕu) víi
nhau vµ víi c¸c b¶n ®å vÒ tù nhiªn, KT - XH kh¸c.
H¹n chÕ nµy sÏ ®−îc kh¾c phôc ë c¸c b¶n ®å TNMT trong c¸c xeri (hoÆc tËp
b¶n ®å) tæng hîp - ®−îc xem lµ mét trong nh÷ng lo¹i m« h×nh hÖ thèng ho¸ tri thøc
khoa häc. Chóng tæng qu¸t vµ truyÒn ®¹t d−íi h×nh thøc trùc quan vµ thuËn tiÖn cho
viÖc sö dông thùc tÕ nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc tr−ng cña c¸c nguån tµi nguyªn mµ trong c¸c
tµi liÖu ®Þa lý vèn chØ hiÓu ®−îc trong ph¹m vi hÑp cña c¸c nhµ chuyªn m«n. C¸c b¶n
®å MT cã trong c¸c atlats ®· xuÊt b¶n ë n−¬c ngoµi vµ ë ViÖt Nam cho thÊy vÞ trÝ cña
chóng th−êng cßn qu¸ Ýt. Theo dâi còng thÊy ®−îc xu h−íng t¨ng lªn gi¸ trÞ cña c¸c
b¶n ®å nµy.
Mçi bé m«n khoa häc cã ng«n ng÷ vµ hÖ thèng thuËt ng÷ riªng. Phô thuéc vµo
tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn khoa häc ng«n ng÷ cña nã t¹o kh¶ n¨ng m« t¶ hoÆc lµ c¸c yÕu
tè riªng biÖt cña c¸c qu¸ tr×nh, hiÖn t−îng, hoÆc lµ x©y dùng c¸c lý thuyÕt chung vµ
tæng hîp. ViÖc hoµn thiÖn hÖ thèng thuËt ng÷ cña khoa häc ®Þa lý ®i tõ m« t¶ b»ng lêi
th«ng qua ng«n ng÷ b¶n ®å, biÓu ®å khèi ®Õn ng«n ng÷ cña c¸c ký hiÖu ®¹i sè. Kh¸i
niÖm ®Çu tiªn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu trong ®Þa lý chØ ®−a ra m« t¶ b»ng lêi, nã ®−îc
gi÷ l¹i cho ®Õn nay vµ ph¶n ¸nh ®Æc thï ng«n ng÷ cña khoa häc nµy. Sau ®ã xuÊt hiÖn
ng«n ng÷ b¶n ®å lµ ph−¬ng tiÖn ®Æc thï m« h×nh ho¸ vËt lý. Kh¸c víi ng«n ng÷ tù
-2-
nhiªn - m« t¶ h×nh t−îng ho¸ ë møc ®é cao h¬n rÊt nhiÒu vµ ®−îc øng dông rÊt thµnh
c«ng cho c¸c m« h×nh x¸c suÊt - thèng kª. GÇn ®©y ng«n ng÷ b¶n ®å ®−îc ph¸t triÓn
m¹nh vÒ thùc chÊt vµ b−íc vµo h×nh thøc míi (¶nh m¸y bay, ¶nh vò trô) vµ ®−îc sö
dông trong c¸c m« h×nh ®éng lùc häc theo nguyªn t¾c chång xÕp.
§Æc thï cña c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu MT lu«n lu«n ®Æt dÊu Ên nhÊt ®Þnh lªn
®Æc ®iÓm cña c¸c lo¹i m« h×nh nghiªn cøu khoa häc. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu
khoa häc ®Þa lý vÒ c¸c hÖ thèng phøc t¹p th−êng sö dông 5 lo¹i m« h×nh: To¸n, b¶n ®å,
to¸n - b¶n ®å, ®å thÞ vµ ma trËn; trong ®ã ng−êi ta thÊy næi râ nhÊt lµ vÞ trÝ vµ vai trß
cña m« h×nh ho¸ b¶n ®å, sau ®ã lµ m« h×nh ho¸ to¸n - b¶n ®å, tr−íc hÕt bëi sù ®a d¹ng
vµ phong phó c¸c ®Æc ®iÓm m« h×nh quan träng vµ ®Æc thï cña nã khi tiÕn hµnh viÖc
ph©n tÝch ®Þa lý c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh, sù ph©n bè vµ ®éng th¸i cña chóng theo
kh«ng gian vµ thêi gian.
Th«ng th−êng nh÷ng tri thøc vÒ néi dung thùc chÊt cña c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý, MT
cã thÓ nhËn ®−îc tõ c¸c kÕt qu¶ øng dông c¸c lo¹i m« h×nh kh¸c nhau, tr−íc hÕt lµ m«
h×nh to¸n, nh−ng b¶n chÊt néi dung nµy biÕn ®æi trong kh«ng gian theo nh÷ng qui luËt
æn ®Þnh nh− thÕ nµo, th× chØ cã thÓ nhËn thøc ®−îc nhê cã m« h×nh b¶n ®å. Tõ quan
®iÓm nµy cã thÓ ®ång ý víi ®Þnh nghÜa do L. S. Filipovich (1980) ®−a ra: "LËp m« h×nh
b¶n ®å ®−îc xem nh− lµ mét hÖ thèng c¸c ph−¬ng ph¸p vµ thñ ph¸p lËp b¶n ®å, nh»m
nhËn ®−îc nh÷ng tri thøc míi vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu".
Khi xem xÐt kh¶ n¨ng øng dông vµ hoµn thiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p lËp m« h×nh
b¶n ®å trong nghiªn cøu QHMT, chóng t«i ®· chó träng ®Õn hai ®Æc ®iÓm cã tÝnh
nguyªn t¾c cña viÖc lËp m« h×nh b¶n ®å nãi chung, ®ã lµ: c¸c m« h×nh b¶n ®å ®−îc x©y
dùng nh− thÕ nµo hoÆc b»ng c¸ch nµo vµ néi dung thùc chÊt mµ c¸c m« h×nh b¶n ®å
ph¶n ¸nh lµ g×.
2. Nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p thµnh lËp b¶n ®å t¸c gi¶:
a. Nguyªn t¾c thµnh lËp b¶n ®å t¸c gi¶:
Trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh nghiªn cøu x©y dùng b¶n ®å t¸c gi¶ vÒ m«i tr−êng ¸p
dông c¸c nguyªn t¾c chñ yÕu lµ:
-3-