NGHIÊN CỨU QUY TRÌNH SẤY MEN BÁNH MÌ BẰNG PHƯƠNG PHÁP SẤY TẦNG SÔI

Chia sẻ: G G | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:66

Thêm vào BST

Báo xấu

281
lượt xem 50
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nấm men sử dụng trong sản xuất bánh mì là nấm men Saccharomyces cerevisiae. Hàng năm trên thế giới có 2,5 triệu tấn men các loại đƣợc sản xuất. Loài ngƣời đã biết sử dụng nấm men để làm nở bột bánh mì từ trƣớc khi biết đƣợc hình thái cấu tạo, đặc tính sinh lý, sinh hóa của chúng. Từ đó con ngƣời luôn tìm cách cải thiện chất lƣợng nấm men để sao cho bánh mì nở đều hơn chất lƣợng bánh thơm hơn… Trong đó nhu cầu sản xuất nấm men khô ngày một tăng mặc dù...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: NGHIÊN CỨU QUY TRÌNH SẤY MEN BÁNH MÌ BẰNG PHƯƠNG PHÁP SẤY TẦNG SÔI

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH BỘ MÔN CÔNG NGHỆ SINH HỌC  NGUYỄN NGỌC CHÂU NGHIÊN CỨU QUY TRÌNH SẤY MEN BÁNH MÌ BẰNG PHƢƠNG PHÁP SẤY TẦNG SÔI LUẬN VĂN KỸ SƢ CHUYÊN NGÀNH CÔNG NGHỆ SINH HỌC Thành phố Hồ Chí Minh Tháng 9/2006
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH BỘ MÔN CÔNG NGHỆ SINH HỌC  NGHIÊN CỨU QUY TRÌNH SẤY MEN BÁNH MÌ BẰNG PHƢƠNG PHÁP SẤY TẦNG SÔI LUẬN VĂN KỸ SƢ CHUYÊN NGÀNH CÔNG NGHỆ SINH HỌC Giáo viên hƣớng dẫn Sinh viên thực hiện TS. TRƢƠNG VĨNH NGUYỄN NGỌC CHÂU KHÓA: 2002 – 2006 Thành phố Hồ Chí Minh Tháng 9/2006
MINISTRY OF EDUCATION AND TRAINING NONG LAM UNIVERSITY, HCMC FACULTY OF BIOTECHNOLOGY  STUDY THE DRYING PROCESS OF BREAD YEAST BY USING FLUIDIZED – BED DRYING METHODS GRADUATION THESIS MAJOR: BIOTECHNOLOGY Professor Student Dr. TRUONG VINH NGUYEN NGOC CHAU TERM: 2002 - 2006 HCMC, 09/2006
iii LỜI CẢM ƠN Xin chân thành cảm ơn sự quan tâm của Ban Giám Hiệu trƣờng, sự giảng dạy tận tâm của quý thầy cô Bộ môn Công Nghệ Sinh Học cùng tất cả các thầy cô của trƣờng Đại Học Nông Lâm Tp. HCM đã truyền đạt nhiều kiến thức và kinh nghiệm sống quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập. Xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy TS. Trƣơng Vĩnh đã hết lòng giúp đỡ, hƣớng dẫn tận tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài và giúp tôi hoàn thành tốt luận văn tốt nghiệp cũng nhƣ nâng cao kiến thức. Xin cảm ơn quý thầy cô, anh chị, các bạn của Khoa Công Nghệ Thực Phẩm, Bộ môn Công Nghệ Hóa Học, Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Rau Quả, phòng Vi Sinh - Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Bảo vệ Tài nguyên và Môi trƣờng của trƣờng Đại Học Nông Lâm Tp. HCM đã giúp đỡ cũng nhƣ tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Sau cùng xin cảm ơn cha mẹ, tất cả bạn bè, cộng sự và mọi ngƣời xung quanh đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập cũng nhƣ trong cuộc sống. Tp. Hồ Chí Minh, ngày 10 tháng 08 năm 2006 Nguyễn Ngọc Châu
iv TÓM TẮT LUẬN VĂN NGUYỄN NGỌC CHÂU, Đại Học Nông Lâm Tp. Hồ Chí Minh. Tháng 8/2005. “NGHIÊN CỨU QUY TRÌNH SẤY MEN BÁNH MÌ BẰNG PHƢƠNG PHÁP SẤY TẦNG SÔI”. Giáo viên hƣớng dẫn: TS. TRƢƠNG VĨNH Tiến hành nghiên cứu quy trình sấy nấm men Saccharomyces cerevisiae của men bánh mì hiệu Saf-Viet do công ty Cát Tƣờng cung cấp bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi. Trải qua ba thí nghiệm đã thu đƣợc những kết quả sau: Thí nghiệm 1: Xác định đƣờng cong hiệu chỉnh giữa tủ sấy và máy Kett ở hai thang đo Rice và Paddy. Thí nghiệm này nhằm mục đích xác định ẩm độ của men bánh mì sau sấy đƣợc nhanh chóng bằng máy Kett có độ chímh xác cao hơn tủ sấy. Kết quả thí nghiệm cho thấy chỉ có tủ sấy và máy Kett ở thang đo Paddy sự tƣơng quan tuyến tính chặt chẽ. Phƣơng trình hồi quy là: y = 0,5707x + 1,1879 với hệ số tƣơng quan R2 =0,9986. Thí nghiệm 2: Tiến hành sấy men bánh mì bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi với chế độ sấy nhƣ sau: Nhiệt độ sấy là 35, 40 và 45oC Bề dày lớp vật liệu là 1 cm Chiều dài viên men sấy là 1 cm, đƣờng kính viên men sấy là 8 mm Ẩm độ viên men sấy là 70% Tốc độ gió 8,5 – 12,8 m/s Phụ gia gồm: mật ong, skimmilk, glutamate, maltodextrin với nồng độ khác nhau Kết quả thu đƣợc qua thí nghiệm là chọn đƣợc nhiệt độ sấy ở 35oC và men bánh mì có bổ sung 3% mật ong. Nó cho kết quả tốt nhất về thời gian sấy, tỉ lệ tế bào sống, hoạt tính của nấm men sau sấy. Thí nghiệm 3: Khảo sát ảnh hƣởng của đƣờng kính viên men đem sấy đến kết quả men khô thu đƣợc. Từ kết quả thí nghiệm 2 cho tiến hành sấy men ở ba đƣờng kính khác nhau là 2 mm, 5 mm, 8 mm. Sau quá trình nghiên cứu thì ở đƣờng kính 2 mm và 8 mcho tỉ lệ sống cao nhƣng thời gian sấy ở đƣờng kính 2 mm thì thấp hơn nhiều so với 8 mm.
v MỤC LỤC CHƢƠNG TRANG Trang tựa Lời cảm ơn ------------------------------------------------------------------------------------iii Tóm tắt luận văn ------------------------------------------------------------------------------iv Mục lục -----------------------------------------------------------------------------------------v Danh sách các bảng -------------------------------------------------------------------------viii Danh sách các hình ---------------------------------------------------------------------------ix Danh sách các đồ thị --------------------------------------------------------------------------x 1. LỜI MỞ ĐẦU ----------------------------------------------------------------------------- 1 1.1. Đặt vấn đề ---------------------------------------------------------------------------- 1 1.2. Mục đích đề tài----------------------------------------------------------------------- 2 1.3. Yêu cầu đề tài ------------------------------------------------------------------------ 2 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ---------------------------------------------------------------- 3 2.1.Giới thiệu chung về nấm men ------------------------------------------------------ 3 2.1.1. Phân loại nấm men ------------------------------------------------------------ 3 2.1.2. Hình thái, kích thƣớc và cấu tạo của nấm men ---------------------------- 3 2.1.2.1. Hình thái ----------------------------------------------------------------- 3 2.1.2.2. Kích thƣớc --------------------------------------------------------------- 3 2.1.2.3. Cấu tạo ------------------------------------------------------------------- 3 2.1.3. Sinh sản của nấm men -------------------------------------------------------- 4 2.1.4. Thành phần hóa học của nấm men ------------------------------------------ 5 2.1.5. Nấm men Sacharomyces cerevisiae sử dụng trong sản xuất bánh mì - 5 2.1.5.1. Yêu cầu chất lƣợng nấm men bánh mì ------------------------------- 5 2.1.5.2. Thành phần hóa học của nấm men bánh mì ------------------------- 6 2.2. Công nghệ sản suất men bánh mì ------------------------------------------------- 7 2.2.1. Tóm tắt lịch sử sản xuất nấm men bánh mì trên thế giới và thực trạng
vi ở Việt Nam ---------------------------------------------------------------------------- 7 2.2.2. Vai trò của nấm men trong sản suất bánh mì ------------------------------ 8 2.2.2.1. Nấm men dạng lỏng ---------------------------------------------------- 8 2.2.2.2. Nấm men dạng nhão --------------------------------------------------- 9 2.2.2.3. Nấm men khô ----------------------------------------------------------- 10 2.3. Các chất phụ gia --------------------------------------------------------------------- 10 2.3.1 Maltodextrin và mật ong ------------------------------------------------------ 10 2.3.2. Glutamate và skimmilk ------------------------------------------------------- 11 2.4. Quá trình sấy ------------------------------------------------------------------------- 11 2.5. Hệ thống sấy tầng sôi --------------------------------------------------------------- 12 2.5.1. Nguyên lý chung -------------------------------------------------------------- 12 2.5.2. Cấu tạo và nguyên lý hoạt động của hệ thống sấy tầng sôi ------------- 12 2.5.3. Vận tốc tác nhân sấy ---------------------------------------------------------- 14 2.5.4. Hệ thống sấy tầng sôi sử dụng trong nghiên cứu ------------------------- 15 3. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP------------------------------------------------------ 16 3.1. Thời gian và địa điểm thực hiện đề tài-------------------------------------------- 16 3.2. Vật liệu và thiết bị thí nghiệm ----------------------------------------------------- 16 3.2.1. Vật liệu thí nghiệm ------------------------------------------------------------ 16 3.2.2. Thiết bị thí nghiệm ------------------------------------------------------------ 16 3.3. Phƣơng pháp thí nghiệm và xác định các chỉ tiêu ------------------------------- 17 3.3.1. Bố trí thí nghiệm -------------------------------------------------------------- 17 3.3.1.1. Thí nghiệm 1: Xác định đƣờng cong hiệu chỉnh ở giai đoạn ẩm độ thấp giữa máy Kett và phƣơng pháp tủ sấy ------------------------------- 17 3.3.1.2. Thí nghiệm: Khảo sát ảnh hƣởng của chất phụ gia đến hoạt tính nấm men khi sấy bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi ---------------------------- 18 3.3.1.3. Khảo sát ảnh hƣởng của kích thƣớc viên men đến chất lƣợng men sau sấy ----------------------------------------------------------------------------- 20 3.3.2. Phƣơng pháp xác định các chỉ tiêu ----------------------------------------- 21 3.3.2.1. Xác định ẩm độ men --------------------------------------------------- 21
vii 3.3.2.2. Xác định số lƣợng tế bào ---------------------------------------------- 21 3.3.2.3. Xác định độ nở ---------------------------------------------------------- 23 3.4. Xử lý số liệu -------------------------------------------------------------------------- 24 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ----------------------------------------------------------- 24 4.1. Kết quả xác định đƣờng cong hiệu chỉnh ở giai đoạn ẩm độ thấp giữa máy Kett và phƣơng pháp tủ sấy ------------------------------------------------------------- 24 4.2. Kết quả khảo sát ảnh hƣởng của chất phụ gia đến hoạt tính nấm men đƣợc sấy bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi ---------------------------------------------------- 25 4.2.1. Ẩm độ men khô --------------------------------------------------------------- 25 4.2.2. Thời gian sấy ------------------------------------------------------------------ 27 4.2.3. Tỉ lệ tế bào nấm men còn sống của các nghiệm thức sau sấy ----------- 39 4.2.4. Hoạt tính của nấm men sau khi sấy ----------------------------------------- 30 4.3. Khảo sát ảnh hƣởng của kích thƣớc viên men đến chất lƣợng men sau khi sấy ------------------------------------------------------------------------------------------ 33 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ--------------------------------------------------------------- 35 5.1. Kết luận ------------------------------------------------------------------------------- 35 5.2. Đề nghị -------------------------------------------------------------------------------- 35 TÀI LIỆU THAM KHẢO ------------------------------------------------------------------- 37 PHỤ LỤC -------------------------------------------------------------------------------------- 39
viii DANH SÁCH CÁC BẢNG BẢNG TRANG Bảng 3.1: Bố trí thí nghiệm xác định đƣờng cong hiệu chỉnh ở giai đoạn ẩm độ thấp giữa máy Kett và tủ sấy ---------------------------------------------------------------------- 17 Bảng 3.2: Bảng phụ gia bổ sung vào men ------------------------------------------------- 18 Bảng 3.3: Tốc độ gió trong quá trình sấy -------------------------------------------------- 19 Bảng 3.4: Bảng bố trí thí nghiệm cho mỗi khối ------------------------------------------ 19 Bảng 3.5: Bảng bố trí thí nghiệm cho mỗi khối ------------------------------------------ 20 Bảng 4.1: Bảng đánh giá mức độ sai số khi dùng máy Kett và tủ sấy ----------------- 25 Bảng 4.2: Kết quả ẩm độ các trung bình nghiệm thức ----------------------------------- 26 Bảng 4.3: Kết quả thời gian các trung bình nghiệm thức -------------------------------- 27 Bảng 4.4: Tỉ lệ (%) số tế bào còn sống so với men tƣơi --------------------------------- 29 Bảng 4.5: Kết quả hoạt tính men của các nghiệm thức ---------------------------------- 31 Bảng 4.6: Kết quả sấy men ở ba đƣờng kính ---------------------------------------------- 33
ix DANH SÁCH CÁC HÌNH HÌNH TRANG Hình 2.1: Tế bào nấm men Saccharomyces cerevisiae ---------------------------------- 6 Hình 2.2: Nấm men dạng paste ------------------------------------------------------------- 9 Hình 2.3: Sơ đồ nguyên lý của hệ thống sấy tầng sôi ------------------------------------ 13 Hình 2.4: Quan hệ giữa trở lực và vận tốc dòng tác nhân sấy p= f(w)--------------- 14 Hính 2.5: Sơ đồ cấu tạo máy sấy tầng sôi trong nghiên cứu ---------------------------- 15 Hình 2.6: Hệ thống máy sấy tầng sôi trong nghiên cứu --------------------------------- 15
x DANH SÁCH CÁC ĐỒ THỊ ĐỒ THỊ TRANG Đồ thị 4.1: Mối tƣơng quan giữa máy Kett và tủ sấy ở thang đo Rice ---------------- 24 Đồ thị 4.2: Mối tƣơng quan giữa máy Kett và tủ sấy ở thang đo Paddy -------------- 24 Đồ thị 4.3: Giá trị trung bình ẩm độ của các nghiệm thức ------------------------------ 26 Đồ thị 4.4: Thời gian sấy men của các nghiệm thức ------------------------------------- 28 Đồ thị 4.5: Giá trị trung bình tỉ lệ tế bào nấm men còn sống của các nghiệm thức -- 30 Đồ thị 4.6: Giá trị trung bình độ nở tƣơng đối của nấm men ở các nghiệm thức ---- 31 Đồ thị 4.7: Mối tƣơng quan giữa số tế bào nấm men và hoạt tính men --------------- 32 Đồ thị 4.8: Giá trị trung bình thời gian sấy của nấm men ở các đƣờng kính --------- 33 Đồ thị 4.9: Giá trị trung bình tỉ lệ tế bào sống của nấm men ở các đƣờng kính ----- 34
1 PHẦN 1. LỜI MỞ ĐẦU 1.1. Đặt vấn đề Nấm men sử dụng trong sản xuất bánh mì là nấm men Saccharomyces cerevisiae. Hàng năm trên thế giới có 2,5 triệu tấn men các loại đƣợc sản xuất. Loài ngƣời đã biết sử dụng nấm men để làm nở bột bánh mì từ trƣớc khi biết đƣợc hình thái cấu tạo, đặc tính sinh lý, sinh hóa của chúng. Từ đó con ngƣời luôn tìm cách cải thiện chất lƣợng nấm men để sao cho bánh mì nở đều hơn chất lƣợng bánh thơm hơn… Trong đó nhu cầu sản xuất nấm men khô ngày một tăng mặc dù đặc tính của nó không mạnh bằng men lỏng và men paste nhƣng có ƣu điểm rất lớn là thời gian sử dụng lâu (bảo quản ở nhiệt độ thƣờng), dễ dàng trong các khâu vận chuyển và bảo quản. Hiện nay có rất nhiều phƣơng pháp sấy khác nhau tùy thuộc vào đặc điểm yêu cầu của nguyên liệu và giá thành của sản phẩm. Các thiết bị sấy thƣờng đƣợc sử dụng khi sấy là: sấy khay, sấy hầm, sấy thăng hoa, sấy phun, sấy tầng sôi… Phƣơng pháp sấy tầng sôi ít đƣợc sử dụng trong công nghệ sau thu hoạch và chế biến bảo quản nông sản thành thƣơng phẩm tại Việt Nam nhƣng phƣơng pháp này cho năng suất cao và vật liệu khô đều. Đối với sấy men, yêu cầu đặt ra là ẩm độ men khô phải thấp đồng thời hoạt tính men phải đạt một mức tƣơng đối nào đó so với men tƣơi. Bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi để có ẩm độ men thấp có hai cách: Sử dụng nhiệt độ cao, thời gian sấy sẽ ngắn nhƣng nấm men sẽ chết nhiều, hay làm giảm hoạt tính của men. Sử dụng nhiệt độ thấp, kéo dài thời gian sấy sẽ duy trì đƣợc hoạt tính men, số lƣợng men chết ít nhƣng sẽ tiêu hao nhiều năng lƣợng trong quá trình sấy và ảnh hƣởng đến năng suất. Trong khi đó nhiều nghiên cứu trƣớc đây cho thấy cần xác định một chế độ sấy tốt kết hợp với việc bổ sung thêm chất phụ gia sẽ giúp cho quá trình sấy đạt hiệu quả hơn. Đƣợc sự đồng ý của Bộ môn Công Nghệ Sinh Học, trƣờng Đại Học Nông Lâm Tp. HCM dƣới sự hƣớng dẫn của thầy TS. Trƣơng Vĩnh chúng tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu quy trình sấy men bánh mì bằng phƣơng pháp sấy tầng sôi”
2 1.2. Mục đích đề tài Tìm phƣơng trình hồi quy giữa máy Kett và tủ sấy để đo ẩm độ men khô sau khi sấy đƣợc nhanh và chính xác. Khảo sát ảnh hƣởng của chất phụ gia lên ẩm độ, thời gian sấy, tỉ lệ tế bào còn sống sau sấy và hoạt tính men. Xây dựng chế độ sấy men thích hợp. 1.3. Yêu cầu đề tài Xác định các chỉ tiêu về ẩm độ, thời gian sấy, tỉ lệ tế bào còn sống, hoạt tính của men. Chọn đƣợc chất phụ gia và nồng độ thích hợp đảm bảo cao nhất hoạt tính của men sau khi sấy. Xác định đƣợc nhiệt độ sấy và đƣờng kính viên men đem sấy sao cho thích hợp.
3 PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU 2.1. Giới thiệu chung về nấm men Nấm men là tên chung chỉ nhóm nấm men có cấu tạo đơn bào và thƣờng sinh sản bằng cách nảy chồi và phân cắt. Nhóm này có nhiều trong tự nhiên. Nhiều loài trong nhóm này có khả năng lên men rƣợu đƣợc áp dụng trong sản xuất rƣợu, bia, rƣợu vang, làm bánh mì. Tế bào nấm men giàu protein, vitamin (đặc biệt là vitamin nhóm B và tiền D2), bổ sung dinh dƣỡng vào thức ăn gia súc và có thể dùng để chế biến một số dạng thực phẩm cho ngƣời (Lƣơng Đức Phẩm, 2000). 2.1.1. Phân loại nấm men Theo J. Lodder (1970) đã xác định có 349 loài nấm men, thuộc 39 chi khác nhau. Theo J. A. Barnett, R. W. Payne và D.Yarrow (1983) xác định có 430 loài nấm men, thuộc 66 chi khác nhau (Nguyễn Lân Dũng, 2003). 2.1.2. Hình thái, kích thƣớc và cấu tạo của nấm men 2.1.2.1. Hình thái Nấm men có các hình dạng khác nhau. Thƣờng chúng có hình cầu, hình elip, hình bầu dục và cả hình dài. Một số loài nấm men có tế bào hình dài nối với nhau thành những sợi gọi là khuẩn ty (myceltum) hay khuẩn ty giả (Psedomycelium), thƣờng thấy ở các loài: Endomyces, Candida, Trichosporon. Hình dạng của chúng hầu nhƣ không ổn định, nó phụ thuộc vào tuổi và điều kiện nuôi cấy. Thí dụ nhƣ Saccharomyces cerevisiae có hình bầu dục nếu nó ở trong môi trƣờng dày và giàu chất dinh dƣỡng. Trong điều kiện yếm khí thì thấy có hình tròn và trong điều kiện hiếu khí tế bào kéo dài hơn (Lƣơng Đức Phẩm, 2000). 2.1.2.2. Kích thƣớc Tế bào nấm men thƣờng có kích thƣớc rất lớn, gấp từ 5 – 10 lần tế bào vi khuẩn. Chúng có chiều dài trung bình 9 – 10 và chiều rộng trung bình 2 – 7 . Kích thƣớc này cũng thay đổi. Sự không đồng đều thấy ở các loài khác nhau, các lứa tuổi khác nhau và điều kiện nuôi cấy khác nhau. 2.1.2.3. Cấu tạo Tế bào nấm men cũng nhƣ nhiều loại tế bào khác đƣợc cấu tạo chủ yếu từ các phần cơ bản nhƣ sau:
4 o Thành tế bào: đƣợc cấu tạo từ nhiều thành phần khác nhau. Trong đó đáng kể nhất là: glucan, mannan, protein, lipid và một số thành phần nhỏ khác nhƣ là kitin. Thƣờng thì các polysaccharide nằm phía ngoài và protein nằm phía trong gần bào tƣơng. o Màng nguyên sinh chất: có cấu tạo tƣơng tự nhƣ màng nguyên sinh chất của vi khuẩn, gồm có các hợp chất phức tạp nhƣ: protein, phospholipid, enzyme permese. Trong thời kỳ còn non màng nguyên sinh chất bám sát lấy thành tế bào làm tăng khả năng trao đổi chất của tế bào nấm men. Ngƣợc lại ở thời kỳ tế bào già màng nguyên sinh chất co lại tạo thành một khoảng trống giữa thành tế bào và chất nguyên sinh vì thế mà khả năng trao đổi chất của nấm men gặp khó khăn. o Chất nguyên sinh: thƣờng có màu xám. Khi tế bào còn non hầu nhƣ không nhận thấy, càng về già càng nhận thấy có sự thay đổi rõ rệt. Trong thành phần của chúng chủ yếu cấu tạo từ nƣớc, protein, glucid, lipid, các muối khoáng, enzyme và các cơ quan con trong đó. Tế bào chất luôn luôn chuyển động. o Nhân tế bào: tế bào nấm men đã có nhân thật, nhân thƣờng có hình bầu dục hay hình cầu. Nhân đƣợc bao bọc một lớp màng, bên trong là một lớp dịch nhân chứa protein, acid nucleic, nhiều hệ men và ribosome. o Các thành phần khác: Không bào: không bào chứa đầy dịch tế bào. Bên ngoài đƣợc bao bọc bởi một màng lipoprotein gọi là màng không bào. Hình dạng của không bào có thể thay đổi tùy theo tuổi và trạng thái sinh lý của tế bào (sự co rút của chất nguyên sinh và sự thay đổi sức căng bề mặt giữa không bào và chất nguyên sinh). Ty thể: thực hiện các phản ứng oxy hóa giải phóng điện tử, tham gia tổng hợp ATP, tham gia giải phóng năng lƣợng từ ATP, thực hiện quá trình tổng hợp protein. Ribosome: tham gia quá trình tổng hợp các chất trong cơ thể. 2.1.3. Sinh sản của nấm men Nấm men có thể sinh sản bằng bào tử. Bào tử khi ra ngoài gặp điều kiện thuận lợi sẽ phát triển thành tế bào nấm men mới. Nấm men sinh sản chủ yếu bằng cách nảy chồi. Tế bào mẹ nảy sinh ra một chồi nhỏ rồi lớn dần lên và tách ra. Quá trình này xảy ra khoảng hai giờ. Đối với Sacharomyces thì sinh sản bằng nảy chồi, khi gặp điều kiện không thuận lợi thì sinh bào tử. Những loài quan trọng là Saccharomyces cerevisiae
5 dùng trong sản xuất rƣợu, men bánh mì, Saccharomyces vini trong sản xuất rƣợu vang, Saccharomyces carlsbergensis trong làm bia. Mỗi loài có khả năng lên men các loại đƣờng khác nhau, tạo thành một số lƣợng rƣợu khác nhau, điều kiện nảy chồi và sinh bào tử cũng khác nhau. 2.1.4. Thành phần hóa học của nấm men Thành phần hóa học của nấm men luôn thay đổi trong quá trình sống. Tuy nhiên về cơ bản thành phần hóa học của tế bào nấm men bao gồm: nƣớc, protein, glucid, lipid, muối khoáng... Men ép chứa trung bình 70 – 75% là nƣớc còn lại là vật chất khô. Các chất khô của nấm men bao gồm các thành phần sau: Protein: chiếm thành phần lớn hơn cả 40 – 60%, ngoài việc tham gia thành phần và cấu trúc tế bào nó còn là thành phần cơ bản cấu tạo các hệ enzyme, đóng vai trò quan trọng trong các phản ứng sinh hóa. Glucid: chiếm khoảng 27 – 63%, giữ vai trò quan trọng trong cơ thể, chúng đƣợc sử dụng để tổng hợp protein, lipid, năng lƣợng cho quá trình hô hấp và là chất dự trữ trong tế bào nấm men. Lipid: chiếm từ 1,5 – 30% là thức ăn dự trữ của nấm men. Chất khoáng: 5 – 11% chúng có mặt trong thành phần của các hợp chất phức tạp của protein, vitamin, enzyme… có vai trò rất quan trọng cho hoạt động sống của tế bào nấm men. Trong đó phospho chiếm số lƣợng lớn hơn cả. Nó tham gia thành phần cấu tạo của protein, enzyme, acid nucleic. Kali tham gia quá trình trao đổi chất và nhất là quá trình chuyển hóa glucid. Ngoài ra trong nấm men còn chứa các ion khác nhƣ: S, Mg, Fe, acid cilicic. 2.1.5. Nấm men Sacharomyces cerevisiae sử dụng trong sản xuất bánh mì Để sản xuất men bánh mì ngƣời ta chỉ sử dụng các chủng Sacharomyces cerevisiae. Đó phải là các chủng bền nhiệt, có thể sinh sản nhanh đồng thời kéo dài đƣợc hoạt tính enzyme của mình ở nhiệt độ cao. 2.1.5.1. Yêu cầu chất lƣợng nấm men bánh mì (Nguyễn Đức Lƣợng, 2002): Tế bào nấm men có kích thƣớc lớn, đều, có khả năng phát triển mạnh và chịu đƣợc nhiệt độ cao. Có hoạt lực enzyme zymase < 45 phút (giá trị này đƣợc xác định khi cho nấm men (2,5%) lên men 20 ml dung dịch đƣờng 5%, giải phóng ra đƣợc 10 ml CO2).
6 Hoạt lực mantose < 70 phút (giá trị này biểu thị thời gian cần thiết để giải phóng 10 ml CO2 khi lên men 20 ml dung dịch 5% mantose với hàm lƣợng nấm men 2,5%). Chỉ số này dùng để đánh giá khả năng lên men đƣờng mantose của nấm men. Hình 2.1: Tế bào nấm men Saccharomyces cerevisiae Lực nở bột < 45 phút (giá trị này biểu thị thời gian cần thiết để làm nở 280 g bột mì với 160 ml dung dịch NaCl 2,5% và lƣợng men là 5 g). Kích thƣớc yêu cầu: o Diện tích đáy: 12,6 x 8,5 cm o Diện tích trên: 14,3 x 9,2 cm o Chiều cao: 8,5 cm Độ bền của nấm men > 72 giờ (xác định sự thay đổi thời gian làm nở bột của nấm men lúc ban đầu và sau một khoảng thời gian bảo quản nhất định. Nếu độ bền nấm men cao thì sau 72 giờ bảo quản ở nhiệt độ 0 – 4oC thời gian làm nở bánh không đƣợc tăng quá 5 phút). 2.1.5.2. Thành phần hóa học của nấm men bánh mì o Nƣớc: 68 – 75% o Protein: 13,0 – 14,0% o Glucid: 6,8 – 8,0% o Lipid: 0,9 – 2,0% o Cellulose: 1,8% o Tro: 1,77 – 2,5%. Ngoài ra còn có các vitamin D, B1, B2, B6, PP, acid pentotenic, acid zolic, biotin, các chất khoáng nhƣ: K, P, Mg, Ca, Fe và một số nguyên tố vi lƣợng khác.
7 Thời gian sinh sản hình thành tế bào mới khoảng 30 – 40 phút, nhƣng trong môi trƣờng bột cần 2,5 – 3 giờ. Nhiệt độ thích hợp cho nấm men sinh sản là 29 – 31oC, độ pH thích hợp 5 – 5,8. Trong sản xuất bánh mì có thể dùng nấm men dạng ép (dạng paste), khô hoặc lỏng. Thƣờng men ép và men khô do nhà máy hoặc phân xƣởng sản suất, còn men lỏng do nhà máy hay cơ sở bánh mì tự sản suất. 2.2. Công nghệ sản suất men bánh mì 2.2.1. Tóm tắt lịch sử sản xuất nấm men bánh mì trên thế giới và thực trạng ở Việt Nam Nhìn chung loài ngƣời đã biết sử dụng nấm men để làm nở bột mì từ trƣớc khi biết đƣợc hình thái, cấu tạo và đặc tính sinh lý và sinh hóa của chúng. Nhƣng đến năm 1850 nấm men bánh mì dạng paste lần đầu tiên xuất hiện ở châu Âu (Lê Ngọc Tú, 2001). Năm 1878, L. Pasteur nghiên cứu ảnh hƣởng của oxy đến sự phát triển của nấm men. Kết quả đạt đƣợc là hiệu suất thu hồi nấm men rất cao nhƣng vẫn chƣa đƣợc áp dụng rộng rãi do gặp khó khăn về mặt kỹ thuật. Năm 1886, ngƣời châu Âu sử dụng nƣớc đƣờng (thu đƣợc từ quá trình thủy phân bột lúa mì hay đại mạch) để sản xuất nấm men nhƣng chất lƣợng nấm men vẫn chƣa đạt (Lê Ngọc Tú, 2001). Năm 1900, ngƣời ta sử dụng máy ly tâm tốc độ cao để tách nƣớc ra khỏi nấm men đã làm tăng hiệu suất thu hồi nấm men lên 2 – 8% so với bình thƣờng (Lê Ngọc Tú, 2001). Sau đó, kỹ thuật nuôi nấm men càng đƣợc cải tiến. Ngƣời ta thay bột thủy phân bằng mật rỉ hoặc phế liệu nhà máy đƣờng, nhà máy bánh kẹo. Năm 1916, xuất hiện nhà máy đầu tiên đã áp dụng những kỹ thuật mới vào trong sản xuất nấm men. Đến năm 1940 nhà máy sản xuất nấm men bánh mì lớn nhất thế giới đƣợc xây dựng ở Mosscow. Ngày nay hầu hết nƣớc nào cũng có nhà máy sản xuất nấm men cho riêng mình và kỹ thuật ngày càng đƣợc cải thiện. Riêng đối với nƣớc ta, mặc dù nhu cầu về men bánh mì ngày một gia tăng nhƣng hiện trạng sản xuất vẫn ở quy mô nhỏ lạc hậu, chƣa mang tính công nghiệp. Sản phẩm
8 chủ yếu bán trên thị trƣờng ở dạng paste có ẩm độ khá cao (70 – 75%) nên cần phải bảo quản ở nhiệt độ lạnh (khoảng 4oC) thời gian sử dụng lại ngắn (khoảng 1 tháng) (Nguyễn Đăng Diệp, 1995). 2.2.2. Vai trò của nấm men trong sản suất bánh mì Trong công nghệ sản xuất bánh mì, giai đoạn lên men bột mì đóng vai trò quyết định đến chất lƣợng bánh mì. Quá trình lên men đƣợc thực hiện bởi nấm men. Khi đó nấm men sẽ chuyển hóa đƣờng có trong bột mì thành cồn và CO2 theo phƣơng trình phản ứng sau: Nấm men C6H12O6 2 C2H5OH + 2CO2 Chính CO2 sẽ là tác nhân làm bánh mì nở. Khi CO2 đƣợc tạo thành sẽ bị giữ lại trong các mạng gluten. Gluten trong bột mì là loại protein rất đặc biệt. Chúng có tính chất đàn hồi và tạo mạng. Các protein khác không có đặc tính này. Khi nƣớng bánh mì ở nhiệt độ cao, CO2 sẽ tăng thể tích, mạng gluten sẽ căng ra tạo thành những túi chứa CO2. Khi nhiệt cao hơn, CO2 sẽ thoát ra khỏi túi chứa đó và tạo thành những lỗ xốp trong bánh. Kết quả là bánh có độ xốp. Khả năng lên men càng mạnh, độ xốp của bánh càng nhiều, bánh càng nở và thể tích bánh càng tăng. Tuy nhiên không phải thể tích bánh quyết định đến chất lƣợng của bánh mì. Mức độ tăng thể tích của bánh mì nói lên khả năng lên men bột mì của nấm men. Các nƣớc sản xuất bánh mì có yêu cầu mức tăng thể tích rất khác nhau. Điều này phụ thuộc vào thói quen khi sử dụng bánh mì. Trong sản xuất bánh mì hiện nay ở các nƣớc châu Âu, ngƣời ta sử dụng ba dạng nấm men để làm nở bánh: Dạng nấm men lỏng Dạng nấm men nhão (paste) Dạng nấm men khô 2.2.2.1. Nấm men dạng lỏng Nấm men lỏng có ƣu điểm là dễ sử dụng và hoạt lực làm nở bánh mì rất cao. Tuy nhiên nấm men lỏng cũng có nhƣợc điểm rất lớn là khó bảo quản, thời gian sử dụng chỉ nằm trong giới hạn 24 giờ sau khi sản xuất. Chính vì thế, việc sản xuất và sử dụng nấm men dạng lỏng thƣờng đƣợc tổ chức nhƣ một phân xƣởng riêng trong những cơ sở sản xuất bánh mì mang tính chất tự cung tự cấp mà không mang tính chất thƣơng
9 phẩm bán trên thị trƣờng. Nấm men lỏng là một dạng sản phẩm thu nhận đƣợc ngay sau khi quá trình lên men hiếu khí kết thúc. Ngƣời ta thu nhận dịch lên men có chứa sinh khối nấm men đang phát triển này để sản xuất bánh mì. Khi sử dụng dịch nấm men này làm bánh mì, ngƣời ta thƣờng phải sử dụng với khối lƣợng lớn (thƣờng 1 – 10% so với khối lƣợng bột mì đem sử dụng). Khi sử dụng nấm men lỏng cần lƣu ý đến chất lƣợng dịch nấm men. Trong trƣờng hợp các dịch nấm men này bị nhiễm các vi sinh vật lạ sẽ gây ra nhiều quá trình lên men khác nhau khi ta tiến hành ủ bột mì. Mặt khác, sử dụng toàn bộ dịch sau lên men cũng có nghĩa sử dụng cả sản phẩm trao đổi chất của quá trình lên men này. Nhƣ thế nếu dịch lên men bị lẫn quá nhiều các sản phẩm khác nhau từ quá trình lên men thu sinh khối sẽ làm giảm chất lƣợng cảm quan của bánh mì (Lê Ngọc Tú, 2001). Hiện nay nhiều cơ sở sản xuất bánh mì ở châu Âu và châu Mỹ không sử dụng nấm men dạng lỏng mà sử sụng chủ yếu nấm men dạng paste và dạng khô. 2.2.2.2. Nấm men dạng nhão (còn gọi là nấm men paste) Nấm men paste là khối nấm men thu đƣợc sau khi ly tâm nấm men lỏng. Nấm men paste thƣờng có độ ẩm khoảng 70 – 75%. Nấm men paste thƣờng có hoạt lực làm nở bánh kém hơn nấm men lỏng do quá trình ly tâm và thời gian kéo dài, nhiều tế bào nấm men bị chết. Nếu đƣợc bảo quản lạnh ở 4 – 70C, ta có thể sử dụng nấm men paste trong khoảng 10 ngày. Hình 2.2: Nấm men dạng paste Nhƣ vậy nếu chuyển nấm men lỏng sang nấm men paste ta kéo dài đƣợc thời gian sử dụng và thuận lợi trong vận chuyển. Ở nhiều nƣớc, nhiều cơ sở sản xuất bánh mì sử dụng nấm men paste. Ở Việt Nam, các cơ sở sản xuất bánh mì cũng thƣờng sử