TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
391
NGHIÊN CỨU TÌNH TRẠNG RỐI LOẠN NUỐT VÀ CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN
Ở BỆNH NHÂN ĐỘT QUỴ CẤP
Tạ Văn Tuấn1, Đường Thị Ngọc Hà1, Nguyễn Thị Khánh Linh1,
Nguyễn Thị Cúc1, Nguyễn Văn Tuyến1
TÓM TẮT51
Đặt vấn đề: rối loạn nuốt (RLN) là tình
trạng thường gặp sau đột quỵ. Đánh giá tình
trạng RLN ở bệnh nhân (BN) đột quỵ cấp giúp
đưa ra các chăm sóc về chế độ ăn hợp lý, giảm
thiểu các biến chứng. Mục tiêu: Đánh giá tình
trạng RLN và các yếu tố liên quan ở các BN Đột
quỵ cấp. Đối tượng và phương pháp: Gồm 194
BN ĐQ cấp nhập viện trong 72 giờ đầu, được
điều trị tại Trung tâm Đột quỵ Bệnh viện TWQĐ
108 từ tháng 12/2018 - 09/2021 thỏa các tiêu
chuẩn chọn được đưa vào nghiên cứu. Kết quả:
Nam 133 (68,6%), 61 nữ 61 (31,4%); tuổi trung
bình: 64,54± 13,84) tuổi; tỷ lệ BN nhồi máu não
(NMN): 71,1%. Có 76,3% BN khi vào viện RLN
qua sàng lọc bằng GUSS (39,2% mức độ nặng,
76,3% phải sonde ăn nuôi dưỡng), chiếm 39,2%
tổng số BN đột quỵ. Tỷ lệ viêm phổi (14,2%) ở
BN RLN và m bệnh nhân đột quỵ não cấp không
có rối loạn nuốt với p< 0,01. Tại thời điểm ra
viện còn 14,9% bệnh nhân còn rối loạn nuốt
nặng, có 29 BN còn sonde ăn (chiếm 14,9%).
Kết luận: Bệnh nhân đột quỵ não cấp có tỷ lệ rối
loạn nuốt cao, làm tăng nguy cơ viêm phổi.
Từ khóa: Rối loạn nuốt, đột quỵ não, viêm
phổi.
1Bệnh viện TWQĐ 108
Chịu trách nhiệm chính: Nguyễn Thị Cúc
ĐT: 0333403638
Email: cucnguyenqy41@gmail.com
Ngày nhận bài: 14/8/2024
Ngày gửi phản biện: 16/8/2024
Ngày duyệt bài: 27/8/2024
SUMMARY
STUDYING SWALLOWING
DISORDERS AND FACTORS
RELEVANCE IN ACUTE STROKE
PATIENTS
Background: Swallowing disorder is a
common condition after stroke. Assessing the
status of swallowing disorder in acute stroke
patients helps provide appropriate dietary care
and minimize complications. Objective: To
evaluate the status of swallowing disorder and
related factors in acute stroke patients. Subjects
and methods: Includes 194 acute stroke patients
admitted to the hospital within the first 72 hours,
treated at the Stroke Center of Central Hospital
108 from December 2018 to September 2021,
meeting the selection criteria to be included in
the study. Result: Male 133 (68.6%), 61 female
61 (31.4%); Average age: 64.54 ± 13.84 years
old; Rate of patients with cerebral infarction:
71.1% to 76.3% of patients admitted to the stroke
hospital were screened with GUSS (39.2% had
severe severity, 76.3% required feeding tube),
accounting for 39.2% of the total number of
stroke patients. The rate of pneumonia (14.2%)
in patients with swallowing disorder and acute
stroke patients without swallowing disorders was
p < 0.01. At the time of discharge, 14.9% of
patients still had severe swallowing disorders,
and 29 patients still had feeding tubes
(accounting for 14.9%). Conclude: Patients with
acute stroke have a high rate of swallowing
disorders, increasing the risk of pneumonia.
Keywords: Swallowing disorders, brain
stroke, pneumonia.
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
392
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Nuốt là một động tác nửa chủ động nửa
tự động, đòi hỏi sự phối hợp nhiều nhóm cơ
nhằm đẩy viên thức ăn từ miệng vào dạ dày.
Rối loạn nuốt (RLN) là tình trạng thường gặp
sau đột quỵ. Tuỳ theo phương pháp đánh giá
và định nghĩa, RLN có thể gặp ở 30% - 67%
BN đột quỵ trong ba ngày đầu tiên của khởi
phát bệnh [1]. RLN có thể gây hít sặc và
viêm phổi hít, tỷ lệ này chiếm từ 20 - 25%
các BN đột quỵ. Đánh giá tình trạng RLN ở
BN đột quỵ cấp giúp đưa ra các khuyến cáo
về chế độ ăn và chăm sóc hợp lý, giảm thiểu
các biến chứng. Chúng tôi nghiên cứu đề tài:
“Nghiên cứu tình trạng rối loạn nuốt ở bệnh
nhân đột quỵ cấp” nhằm mục tiêu: đánh giá
tình trạng RLN và các yếu tố liên quan ở các
BN đột quỵ cấp được điều trị tại BVTƯQĐ
108.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Gồm 194 BN ĐQ cấp nhập viện trong 72
giờ đầu, được điều trị tại Trung tâm Đột quỵ
Bệnh viện TWQĐ 108 từ tháng 12/2018 –
09/2021, thỏa các tiêu chuẩn chọn bệnh và
không thuộc các tiêu chuẩn loại trừ được đưa
vào nghiên cứu.
Tiêu chuẩn chọn: Các BN đột quỵ cấp
được chẩn đoán xác định theo tiêu chuẩn của
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và hình ảnh
học (CT scan và/hoặc MRI sọ não), không có
viêm phổi từ trước, điều trị nội trú trong thời
gian nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại trừ: BN rối loạn ý thức
nặng; đang thở máy; RLN do các nguyên
nhân khác; không đồng ý tham gia nghiên
cứu.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu tiến cứu, mô tả cắt ngang.
Đặc điểm lâm sàng
- Giới, tuổi.
- Chẩn đoán: nhồi máu não, chảy máu
não.
Đặc điểm tình trạng rối loạn nuốt
- Có rối loạn nuốt.
- Điểm GUSS đánh giá tình trạng rối loạn
nuốt:
+ Không có rối loạn nuốt: GUSS 20
điểm.
+ RLN nhẹ: GUSS từ 15 - 19 điểm.
+ RLN trung bình: GUSS từ 10 - 14
điểm.
+ RLN nặng: GUSS ≤ 9 điểm.
- Đặt sonde ăn: chỉ định đặt sonde ăn khi
điểm GUSS < 10 điểm.
- Tỷ lệ RLN theo thể bệnh đột quỵ.
- Viêm phổi: BN có sốt > 380, thở nhanh,
có ran nổ, Xquang tim phổi: có hình ảnh
thâm
nhiễm hoặc đám mờ, bạch cầu tăng,
chuyển trái
- Số ngày nằm điều trị: Tính theo cách
ngày ra viện trừ ngày vào viện.
2.3. Thu thập và xử lý số liệu: bằng
phần mềm SPSS 18.0
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
393
III. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN
3.1. Đặc điểm lâm sàng
Biểu đồ 3.1: Phân bố theo giới
194 BN bao gồm: Nam giới: 133 (68,6%), Nữ: 61 (31,4%). Tỷ lệ đột quỵ ở nam giới cao
hơn nữ. Điều này được giải thích do đặc điểm về sinh lý và thói quen có hại hay gặp ở nam
giới như uống nhiều rượu, hút thuốc lá, ăn uống sinh hoạt không điều độ, căng thẳng trong
công việc cuộc sống, ... nên tỷ lệ mắc rối loạn chuyển hóa lipid máu, tăng huyết áp cao hơn.
Biểu đồ 3.2: Phân bố theo nhóm tuổi
Bảng 3.1: Tuổi trung bình theo giới
Tuổi TB
Nam
Nữ
Chung
TB ± ĐLC
63,79 ± 14,61
66,18 ± 11,93
64,54 ± 13,84.
Tỷ lệ BN từ 60-69 tuổi chiếm tỷ lệ cao
nhất (36,1%); độ tuổi 70-79 (22,2%). Tuổi
trung bình của BN: 64,54 ± 13,84. Kết quả
này cũng phù hợp với nghiên cứu của Arnold
là (65,1 ± 14,2) tuổi [1]. Người cao tuổi dễ bị
tăng huyết áp do thành động mạch bị lão hóa,
lipid bị hủy hyalin, protein dạng sợi bị hoại
tử nên giảm tính đàn hồi, động mạch trở nên
cứng hơn, tăng tích lũy mỡ dẫn đến xơ vữa
động mạch. Chính vì vậy, độ tuổi trung bình
của BN đột quỵ thường trên 60 tuổi.
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
394
Bảng 3.2: Đặc điểm về thể đột quỵ não
Thể đột quỵ não
Số lượng (n)
Tỷ lệ %
NMN
138
71,1
CMN
56
28,9
Tỷ lệ BN nhồi máu não chiếm 71,1%, chảy máu não chiếm 28,9%.
3.2. Đặc điểm rối loạn nuốt
3.2.1. Tình trạng rối loạn nuốt khi vào viện
Bảng 3.3: Tỷ lệ rối loạn nuốt khi vào viện
Có RLN
Nhẹ (GUSS 15-19)
Vừa (GUSS 10-14)
Nặng (GUSS ≤9)
Số lượng (n)
48
24
76
Tỷ lệ (%)
24,7
12,4
39,2
76,3
Khi vào viện, có 76,3% BN có RLN qua
sàng lọc bằng GUSS, trong đó có 39,2%
RLN mức độ nặng, 24,7% rối loạn nuốt nhẹ,
12,4% rối loạn nuốt vừa. Tỷ lệ RLN ở BN
đột quỵ dao động từ 50% - 80% tùy từng
nghiên cứu [3]. Sự dao động được cho là do
sự khác biệt về định nghĩa RLN, phương
pháp đánh giá, thời điểm đánh giá, số lượng
BN nghiên cứu cũng như thể đột quỵ của BN
nghiên cứu. Các báo cáo trước đây đã cho
thấy tỷ lệ RLN khi sàng lọc bằng các phương
pháp lâm sàng tại giường (ví dụ như GUSS)
sẽ thấp hơn khi so sánh với đánh giá rối loạn
nuốt bằng ống nội soi có video. Tuy nhiên,
phương pháp đánh giá này có một số hạn
chế, như khó thực hiện trong giai đoạn cấp
tính của đột quỵ và không thể thực hiện
thường quy ở tất cả các BN đột quỵ.
3.2.2. Tình trạng rối loạn nuốt và đặt
sonde ăn nuôi dưỡng
Bảng 3.4: Tình trạng rối loạn nuốt và đặt sonde ăn nuôi dưỡng
Số lượng (n)
Tỷ lệ (%)
Rối loạn nuốt
148/194
76,3
Đặt sonde ăn
76/194
39,2
Có rối loạn nuốt khi ra viện
79/194
40,7
Còn sonde ăn khi ra viện
29/194
14,9
Trong số 148 (76,3%) BN có rối loạn nuốt, có 76 BN phải sonde ăn nuôi dưỡng (39,2%).
Tại thời điểm ra viện, có 29 (14,9%) BN còn sonde ăn.
Bảng 3.5: Tình trạng rối loạn nuốt theo thể bệnh
Không có RLN (n=46)
Có RLN (n=148)
P
Nhồi máu não (n, %)
33 (23,9)
105 (76,1)
0,91
Chảy máu não (n, %)
13 (23,2)
43 (76,8)
Tỷ lệ BN nhồi máu não và chảy máu não có RLN tương đương (76,1% và 76,8%).
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
395
3.2.3. Tình trạng rối loạn nuốt khi ra viện ở bệnh nhân đột quỵ não cấp
Bảng 3.6. Tình trạng rối loạn nuốt khi ra viện
Không RLN
Có RLN
GUSS 20
Nhẹ (GUSS 15-19)
Vừa (GUSS 10-14)
Nặng (GUSS ≤9)
Số lượng (n)
115
35
15
29
Tỷ lệ (%)
59,3
18,1
7,7
14,9
40,7
Tại thời điểm ra viện, còn 14,9% BN rối loạn nuốt nặng, 59,3% BN không có rối loạn
nuốt.
3.2.4. Rối loạn nuốt và hậu quả
Bảng 3.7: Hậu quả của rối loạn nuốt
Không có RLN (n=46)
Có RLN (n=148)
p
Số ngày điều trị (TB ± ĐLC)
11,07 ± 4,81
11,81 ± 4,78
0,35
Viêm phổi (n, %)
0 (0,0)
21 (14,2)
0,002
Bệnh nhân đột quỵ cấp có rối loạn nuốt
có tỷ lệ viêm phổi 14,2% cao hơn so với
nhóm bệnh nhân đột quỵ não cấp không có
rối loạn nuốt với p<0,01. Nghiên cứu trong
nước của Nguyễn Nhựt Trí cũng nhận thấy
rối loạn nuốt có liên quan với viêm phổi sau
đột quỵ với tỷ lệ viêm phổi ở nhóm có rối
loạn nuốt là 19,1% so với 0% ở nhóm không
có rối loạn nuốt (p < 0,05) [2]. Theo Shin-
Joe Yeh và cộng sự (2011) nghiên cứu trên
176 bệnh nhân đột quỵ cấp ghi nhận các yếu
tố nguy cơ cao gây viêm phổi ở bệnh nhân
đột quỵ gồm điểm NIHSS cao, tuổi cao và có
đặt sonde ăn [4] và sàng lọc rối loạn nuốt là
yếu tố góp phần làm giảm tỷ lệ viêm phổi.
Tỷ lệ mắc bệnh viêm phổi sau đột quỵ trong
đơn vị chăm sóc đặc biệt dao động từ 22%
đến 47%, tùy thuộc vào thiết kế nghiên cứu
và định nghĩa viêm phổi [5], [6]. So sánh, tỷ
lệ viêm phổi chung trong nghiên cứu của
chúng tôi là thấp (14,2%) hơn các nghiên
cứu khác. Sàng lọc rối loạn nuốt thường
xuyên trong các đơn vị đột quỵ đặc biệt là
bởi các những người được đào tạo đã được
chứng minh là làm giảm tỷ lệ mắc bệnh viêm
phổi ở bệnh nhân đột quỵ cấp tính [4]. Mặt
khác, vẫn có 1/4 bệnh nhân đột quỵ có rối
loạn nuốt có viêm phổi mặc dù được theo dõi
thường xuyên. Kết quả này cho chúng ta thấy
cần cải thiện hơn nữa trong việc quản lý các
bệnh nhân rối loạn nuốt.
IV. KẾT LUẬN
Qua khảo sát 194 bệnh nhân đột quỵ não
cấp, tỷ lệ có rối loạn nuốt khá cao khi nhập
viện (76,3%), trong đó có 39,2% rối loạn
nuốt mức độ nặng. 76,3% bệnh nhân phải
đặt sonde ăn nuôi dưỡng. Bệnh nhân rối loạn
nuốt có tỷ lệ viêm phổi 14,2% cao hơn so với
nhóm bệnh nhân đột quỵ não cấp không có
rối loạn nuốt (p< 0,01).
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Arnold Marcel, Liesirova Kai, Broeg-