Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết của Thuận

Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết của Thuận<br /> VŨ THỊ HẠNH, NGUYỄN THỊ DIỆU LINH<br /> Thái Nguyên<br /> Văn học là nghệ thuật ngôn từ.<br /> <br /> 1. Từ quan niệm về sáng tạo nghệ thuật<br /> <br /> Trong quá trình sáng tạo, mỗi nhà văn có<br /> <br /> đến ngôn từ trong tiểu thuyết của Thuận<br /> <br /> những cách xử lý ngôn từ riêng. Vì thế,<br /> ngôn từ trong tác phẩm văn học trở thành<br /> sản phẩm sáng tạo độc đáo của mỗi nhà<br /> văn, góp phần thể hiện cá tính sáng tạo,<br /> phong cách, tài năng nghệ thuật. Với quan<br /> niệm “Tiếng Việt thừa hiện đại và tinh tế<br /> để sáng tạo”, Thuận hiện diện trƣớc hết<br /> nhƣ một nhà ngôn ngữ học. Mỗi tiểu<br /> thuyết là một hành trình thử nghiệm của<br /> nhiều lối viết mới mà tất cả đều khởi<br /> nguồn từ cuộc phiêu lƣu của ngôn từ. Bằng<br /> sự am hiểu tƣờng tận về ngôn ngữ, Thuận<br /> đã biến ngôn ngữ trở thành một phƣơng<br /> tiện quan trọng nhằm thực hiện những<br /> tham vọng cách tân nghệ thuật. Trong bài<br /> viết, ngƣời viết xuất phát từ quan niệm về<br /> sự sáng tạo nghệ thuật của nhà văn để chỉ<br /> ra những đặc điểm cơ bản về ngôn từ trong<br /> tiểu thuyết của Thuận: sự tăng cƣờng yếu<br /> tố tỉnh lƣợc ngữ dụng; hiện tƣợng lai tạp<br /> <br /> Thuận quan niệm “văn chƣơng là<br /> một trò chơi” và theo đó, tiểu thuyết là một<br /> trò chơi văn bản. Nhà văn sáng tạo ra tiểu<br /> thuyết nhƣng thông qua ngôn từ, ngƣời đọc<br /> sẽ thực hiện vai trò đồng sáng tạo. Thuận<br /> khẳng định: “tác giả rất cần đến sự tham<br /> gia của độc giả”. Vì thế, “Nếu trong hàng<br /> triệu ngƣời đọc thông tiếng Việt mà có<br /> đƣợc một ít độc giả cho mình thì cũng là<br /> điều may” [3]. “Độc giả cho mình” theo<br /> cách nói của Thuận – thực chất bao hàm sự<br /> thách thức, kén chọn và yêu cầu. “Độc giả<br /> ngày nay đã thay đổi nhiều. Tôi nghĩ họ<br /> “lớn lên” nhiều …Rất nhiều nhà văn<br /> …nghĩ hộ độc giả từ A đến Z... Tôi thì<br /> không dọn một bữa cỗ ăn sẵn nhƣ thế.” [1].<br /> Với quan niệm văn chƣơng nhƣ vậy, ngôn<br /> ngữ trong tiểu thuyết của Thuận thực chất<br /> là một sự thách thức đối với độc giả.<br /> <br /> ngôn ngữ, tính đa thanh trong ngôn ngữ<br /> <br /> Để thách thức độc giả, Thuận đã<br /> <br /> trần thuật… Đặc biệt, với Thuận, ngôn ngữ<br /> <br /> pha trộn, lai tạp nhiều ngôn ngữ khác nhau<br /> <br /> còn là phƣơng tiện để kiến tạo nhịp điệu<br /> <br /> nhằm phá vỡ tính thuần khiết của ngôn ngữ<br /> <br /> thông qua việc mở rộng và thu hẹp biên độ<br /> <br /> văn chƣơng truyền thống, mở đƣờng cho<br /> <br /> đoạn văn và câu văn<br /> <br /> sự “ùa vào” của các yếu tố văn hóa ngoại<br /> <br /> lai. Sự lai tạp đƣợc xây dựng trên cơ sở kết<br /> <br /> Dƣới cấp độ câu, hiện tƣợng lai tạp<br /> <br /> hợp tiếng Việt với những yếu tố ngôn ngữ<br /> <br /> còn thể hiện qua những từ/ cụm từ giữ vị<br /> <br /> khác ở nhiều cấp độ: khi thì sử dụng từ gốc<br /> <br /> trí quan trọng trong câu: “Stress lắm” [4,<br /> <br /> Anh/ Pháp, khi thì sử dụng theo cách phiên<br /> <br /> 12], “rƣợt Internet” [14, 246], “Nó bảo:<br /> <br /> âm sang tiếng Việt… Cách đặt tên, dùng<br /> <br /> Stop” [5, 245]; “…nuột nà thon thả nhƣ<br /> <br /> từ, đặt câu trong tiểu thuyết của Thuận đều<br /> <br /> my girl…Vova nháy mắt…very ok in<br /> <br /> xuất hiện hiện tƣợng này.<br /> <br /> bed. …những thay đổi very important”<br /> <br /> Sự lai tạp ngôn ngữ đƣợc thể hiện<br /> ngay từ nhan đề tác phẩm: Chinatown,<br /> Made in Vietnam, Paris 11 tháng 8. Tên<br /> các chƣơng đoạn, tên nhân vật cũng xuất<br /> <br /> [5, 230] ; “Vừa bắt tay chúng tôi, vừa bảo:<br /> “Shopping is nice in Paris”. Phó giám<br /> đốc đáp lại: “Oh, It’s very nice”…Công<br /> nhận my girl đẹp thật” [5, 229].<br /> <br /> hiện hiện tƣợng này: Chƣơng 7. Gaza [6,<br /> <br /> Ngoài ra, trong tiểu thuyết của<br /> <br /> 75]; Chƣơng 9. Mistral [6, 94]; Chƣơng<br /> <br /> Thuận còn xuất hiện rất nhiều những từ ghi<br /> <br /> 12. Ice cream Tuổi Hoa Niên [6, 134].<br /> <br /> âm cách đọc tiếng nƣớc ngoài nhƣ: xi –líp,<br /> <br /> Không dừng lại ở cấu trúc, hiện<br /> tƣợng lai tạp ngôn ngữ còn thể hiện ở cấp<br /> <br /> đét – xe, đi – văng, dis-co, năm - bơ oăn,<br /> phéc-mơ-tuya, a-xit, ca – ta- lô…<br /> <br /> độ nhỏ hơn: câu và các thành phần của<br /> <br /> Bên cạnh sự lai tạp ngôn ngữ Thuận<br /> <br /> câu. Khảo sát trong trong tiểu thuyết của<br /> <br /> còn tăng cƣờng sử dụng các thuật ngữ<br /> <br /> Thuận ta thấy những câu đƣợc cấu tạo<br /> <br /> chuyên môn nhƣng không chú thích nhằm<br /> <br /> hoàn toàn bằng tiếng Anh và tiếng Pháp<br /> <br /> mục đích thách thức độc giả. Đó là những<br /> <br /> xuất hiện với tần suất lớn: “The West is<br /> <br /> từ ngữ biểu đạt các khái niệm chuyên môn<br /> <br /> too old” [5, 239]; “Its nothing, don’t be<br /> <br /> và để hiểu đƣợc những thuật ngữ này, đòi<br /> <br /> worried’ [5, 238]; “Socialism is up,<br /> <br /> hỏi ngƣời đọc phải có một trình độ nhận<br /> <br /> bureaucracy is up…What’s important is<br /> <br /> thức nhất định. Khảo sát trong tiểu thuyết<br /> <br /> money. Fifty fifty, are you ok? Perestroika<br /> <br /> của Thuận, ta thấy xuất hiện những thuật<br /> <br /> is very important” [5, 236]; “France is too<br /> <br /> ngữ chuyên môn và khoa học của nhiều<br /> <br /> old; but you are ok? The West is old, old<br /> <br /> lĩnh vực khác nhau nhƣ: chứng khoán, biểu<br /> <br /> ideology, old technology, old mentality”<br /> <br /> giá, lợi nhuận, tài chính, marketing, xuất<br /> <br /> [5, 232]; “Un milliard de chinois. Et moi.<br /> <br /> nhập khẩu (kinh tế - tài chính); sida, axit,<br /> <br /> Et moi. Et moi”. [5, 13]; “Spécialités<br /> <br /> truyền nhiễm, phụ khoa, nhiễm trùng, bì<br /> <br /> chinoiese et vietnamiennes” [5, 26].<br /> <br /> phu, vi khuẩn, virut, vắc – xin, phoóc –<br /> môn, X quang, nan y, động mạch, nhồi<br /> <br /> máu, triệu chứng, tử thi, pháp y, nội tiết (Y<br /> <br /> lai tạp, pha trộn và giao tranh, Phạm Thị<br /> <br /> học)…Sử dụng những thuật ngữ chuyên<br /> <br /> Hoài phơi bày sự hữu hạn của tiếng Việt<br /> <br /> môn giúp Thuận rút ngắn độ dài văn bản<br /> <br /> còn Thuận lại cho thấy thế mạnh của tiếng<br /> <br /> nhƣng vẫn đảm bảo hàm lƣợng thông tin<br /> <br /> mẹ đẻ trong khát vọng biểu đạt tƣ duy trừu<br /> <br /> cần thiết. Đó cũng là con đƣờng để nhà văn<br /> <br /> tƣợng. Đó chính là tình yêu và niềm tự hào<br /> <br /> hƣớng đến mô hình tiểu thuyết ngắn.<br /> <br /> đối với ngôn ngữ Việt: “Ngôn ngữ Việt<br /> <br /> Việc pha trộn những yếu tố ngoại<br /> <br /> thừa tinh tế để sáng tạo” [3].<br /> <br /> ngữ khác nhau và sử dụng nhiều thuật ngữ<br /> <br /> 2. Tỉnh lược ngữ dụng - một thủ pháp<br /> <br /> chuyên môn, khoa học là chủ đích lựa chọn<br /> <br /> xây dựng hình tượng nhân vật<br /> <br /> và thách thức độc giả của nhà văn. Tiểu<br /> <br /> Bằng sự thông minh và sắc sảo,<br /> <br /> thuyết đòi hỏi ở ngƣời tiếp nhận phải có<br /> <br /> Thuận đã biến ngôn ngữ thay vì là một<br /> <br /> trình độ ngoại ngữ và sự am hiểu về nhiều<br /> <br /> chất liệu sáng tạo trở thành một thủ pháp<br /> <br /> lĩnh vực đa dạng của đời sống. Thay vì<br /> <br /> góp phần quan trọng trong việc xây dựng<br /> <br /> “dọn một bữa cỗ ăn sẵn” [1], Thuận bắt<br /> <br /> hình tƣợng nghệ thuật. Điều này đƣợc thể<br /> <br /> ngƣời đọc phải tƣ duy, suy ngẫm thì mới<br /> <br /> hiện rất rõ thông qua sự tỉnh lƣợc ngữ dụng<br /> <br /> có thể “thƣởng thức” đƣợc nó. Đây chính<br /> <br /> trong tiểu thuyết, cụ thể là thủ pháp giản<br /> <br /> là lí do giải thích vì sao không ít độc giả<br /> <br /> lƣợc đối thoại, gia tăng độc thoại.<br /> <br /> nhận xét rằng tiểu thuyết của Thuận thuộc<br /> <br /> Đối thoại là hành động nói chuyện<br /> <br /> tạng “khó đọc” và nó “rất gần với mức độ<br /> <br /> giữa hai hay nhiều ngƣời. Nó cần có ngƣời<br /> <br /> mà một ngƣời đọc khó tính đòi hỏi” [5].<br /> <br /> phát ngôn, ngƣời nhận phát ngôn và sự<br /> <br /> Cùng với tiểu thuyết của Thuận,<br /> những sáng tác của Phạm Thị Hoài cũng<br /> nổi bật lên ở hiện tƣợng lai tạp và pha trộn<br /> ngôn ngữ. Điểm tƣơng đồng ở hai nhà văn<br /> nữ này là ở chỗ: thông qua ngôn ngữ để<br /> <br /> luân chuyển thành phần lời giữa hai đối<br /> tƣợng. Khác với đối thoại, q Thuận đã sử<br /> dụng tối đa các hình thức tỉnh lƣợc/ giản<br /> lƣợc đối thoại và bù lấp nó bằng sự gia<br /> tăng độc thoại trong tiểu thuyết của mình.<br /> <br /> gây ấn tƣợng về một thời đại không yên ổn<br /> <br /> Trong tiểu thuyết của Thuận, cụm<br /> <br /> với những luồng tƣ tƣởng văn hoá khác<br /> <br /> từ “im lặng”, “lắc đầu”, “gật đầu”, xuất<br /> <br /> biệt. Đặc biệt, nó còn biểu hiện sự giao<br /> <br /> hiện với tần số lớn, báo hiệu cho thủ pháp<br /> <br /> tranh quyết liệt để dành chỗ đứng của các<br /> <br /> tỉnh lƣợc/ giản lƣợc ngữ dụng. Tần số lặp<br /> <br /> yếu tố ngôn ngữ trong thời đại bùng nổ<br /> <br /> lại của những cụm từ trên đƣợc thể hiện<br /> <br /> thông tin. Tuy nhiên, điểm khác biệt lớn<br /> <br /> qua bảng dƣới đây:<br /> <br /> nhất giữa Thuận và Phạm Thị Hoài là: qua<br /> <br /> Im<br /> <br /> Lắc<br /> <br /> Gật<br /> <br /> “trong thâm tâm, tôi nghĩ vì thế chúng tôi<br /> <br /> lặng<br /> <br /> đầu<br /> <br /> đầu<br /> <br /> mới tồn tại cạnh nhau hơn sáu năm” [5].<br /> <br /> Chinatown<br /> <br /> 25<br /> <br /> 25<br /> <br /> 9<br /> <br /> Thay vì đối thoại, Thuận để các<br /> <br /> Paris 11 tháng 8<br /> <br /> 116<br /> <br /> 64<br /> <br /> 93<br /> <br /> nhân vật độc thoại triền miên. Điều này<br /> <br /> T mất tích<br /> <br /> 37<br /> <br /> 21<br /> <br /> 29<br /> <br /> của các cụm từ: “tự nhủ”, “thầm nghĩ”, “tự<br /> <br /> Vân Vy<br /> <br /> 55<br /> <br /> 35<br /> <br /> 37<br /> <br /> hỏi/ tự trả lời” trong bảng dƣới đây:<br /> <br /> Tác phẩm<br /> <br /> đƣợc thể hiện thông qua tần số xuất hiện<br /> <br /> Trƣớc tình huống đối thoại, nhân<br /> <br /> Tác phẩm<br /> <br /> Tự<br /> <br /> Thầm<br /> <br /> Tự hỏi/ tự<br /> <br /> nhủ<br /> <br /> nghĩ<br /> <br /> trả lời<br /> <br /> 2<br /> <br /> 7<br /> <br /> 3<br /> <br /> T mất tích<br /> <br /> 9<br /> <br /> 5<br /> <br /> 2<br /> <br /> Vân Vy<br /> <br /> 18<br /> <br /> 31<br /> <br /> 12<br /> <br /> vật trong tiểu thuyết thƣờng chọn giải pháp<br /> giản lƣợc/ khƣớc từ đối thoại. Thay vì<br /> đồng tình, họ chỉ “gật đầu”. Thay vì phản<br /> <br /> Paris 11<br /> tháng 8<br /> <br /> đối, họ chỉ “lắc đầu”. Đa số họ đều “ngại<br /> giải thích” và chọn giải pháp im lặng.<br /> Trong từng tình huống cụ thể, im lặng có<br /> khi biểu đạt cho sự đồng tình, có khi lại là<br /> sự phản đối. Nhƣng điểm chung giữa<br /> chúng là sự lẩn tránh giải thích. Im lặng<br /> cũng không phải là không có gì để nói. Im<br /> lặng còn là hiện thực hóa sự cô đơn, trống<br /> trải, không thể đồng cảm, không thể thấu<br /> hiểu, không thể chia sẻ. Nó là minh chứng<br /> cho sự cắt đứt và hủy hoại dần đƣờng dây<br /> liên kết giữa ngƣời với ngƣời. Trong T mất<br /> tích, sự im lặng của T khiến “Tôi” dễ chịu<br /> <br /> Với độc thoại nội tâm, Thuận đã<br /> diễn tả trạng thái cũng nhƣ tính quá trình<br /> của dòng ý thức nhân vật. Thuận đã để các<br /> nhân vật tự lý giải, tự phân tích, tự giãi<br /> bày, tâm sự với chính mình. Bằng việc<br /> thay thế đối thoại bằng những dòng độc<br /> thoại triền miên, Thuận khắc sâu vào trạng<br /> thái cô đơn hoang vắng, sự day dứt, ám<br /> ảnh khốn cùng của nhân vật.<br /> <br /> và đó là lí do giải thích vì sao “Tôi” và T<br /> <br /> Thứ ba: Ngôn ngữ - một phương tiện<br /> <br /> có thể sống với nhau trong sáu năm trời.<br /> <br /> kiến tạo nhịp điệu<br /> <br /> “Tôi” biết gì về T – ngƣời vợ sáu năm<br /> cùng chung sống? Không gì cả! Tên của T<br /> “Tôi” chƣa bao giờ gọi. T cũng chƣa bao<br /> giờ gọi tên của “Tôi”. Độc giả ngỡ ngàng<br /> trƣớc sự “vụn rời” của các mối quan hệ khi<br /> <br /> Nhịp điệu là đặc điểm nổi bật của<br /> ngôn ngữ trữ tình, dùng để phân biệt với<br /> ngôn ngữ tự sự. Tuy nhiên, đến với ngôn<br /> ngữ trong tiểu thuyết của Thuận, chúng ta<br /> lại thấy đó là thứ ngôn ngữ tự sự giàu nhịp<br /> điệu.<br /> <br /> Toàn bộ Chinatown đƣợc bao trùm<br /> <br /> Thụy ở đâu, gặp ai, làm gì. Trong những<br /> <br /> bởi một nhịp điệu bất thƣờng và dồn dập.<br /> <br /> ngôi nhà hai tầng, bảng hiệu chữ Hoa, hai<br /> <br /> “Nhịp điệu đó dựa vào phép lặp: lặp lại<br /> <br /> cái đèn lồng. Những ngày ấy. Những ngày<br /> <br /> một từ, một câu hay cả một đoạn văn, lặp<br /> <br /> ấy thằng Vĩnh mới một tháng. Nó biết lẫy.<br /> <br /> lại một động tác, một lời nói, một cái tên<br /> <br /> Biết bò. Biết đi. Không thấy Thụy đâu. Nó<br /> <br /> riêng hay cả một nhân vật. Nhịp điệu đó<br /> <br /> đau răng. Cai sữa. Lên sởi. Không thấy<br /> <br /> dựa vào những đặc tính của tiếng Việt: đa<br /> <br /> Thụy đâu. Nó bị kiến lửa đốt vào tai 39 độ<br /> <br /> nghĩa, giàu âm, cấu trúc tự do, thời gian<br /> <br /> một tuần liền. Không thấy Thụy đâu. Nó<br /> <br /> lỏng lẻo. Các ngoại ngữ khác, nhƣ tiếng<br /> <br /> nuốt phải hột chôm chôm cấp cứu bệnh<br /> <br /> Pháp chẳng hạn, không chấp nhận những<br /> <br /> viện nhi Thụy Điển. Không thấy Thụy đâu.<br /> <br /> câu cụt, những động từ không chia, và vì<br /> <br /> Nó bị thằng bạn cùng nhà trẻ cắn rách mũi,<br /> <br /> thế sẽ làm mất đi tính mập mờ giữa quá<br /> <br /> bị cô giáo phạt quay mặt vào tƣờng, tay sai<br /> <br /> khứ và hiện tại, giữa thực và mộng, giữa<br /> <br /> Bắc Kinh dám bắt nạt thƣờng dân Việt<br /> <br /> tỉnh táo và mộng mị của Chinatown” [1].<br /> <br /> Nam. Không thấy Thụy đâu. Không thấy<br /> <br /> Nhịp điệu còn đƣợc xây dựng dựa<br /> <br /> Thụy đâu” [4, 29].<br /> <br /> trên cách thức tổ chức ngôn từ độc đáo<br /> <br /> Qua trích đoạn, chúng ta nhận thấy<br /> <br /> nhƣ: sự mở rộng không giới hạn biên độ<br /> <br /> sự “đậm đặc” của phép lặp: lặp câu, lặp từ,<br /> <br /> đoạn văn, sự thu hẹp biên độ câu văn tạo<br /> <br /> lặp cấu trúc. “Thụy ở đâu, gặp ai, làm gì”<br /> <br /> nên những câu ngắn, chồng xếp lên nhau.<br /> <br /> lặp lại 5 lần; “Không thấy Thụy đâu” lặp<br /> <br /> Ta có thể thấy nhịp điệu của ngôn ngữ<br /> <br /> lại 6 lần; “những ngày ấy” lặp lại 4 lần.<br /> <br /> trong trích đoạn dƣới đây:<br /> <br /> “Nhà hai tầng, bảng hiệu chữ hoa và hai<br /> <br /> “Sau đó, Thụy ở đâu, gặp ai, làm gì.<br /> Tôi không biết…Thụy đứng cạnh ngôi nhà<br /> <br /> cái đèn lồng” lặp lại 3 lần. “Mƣời hai năm<br /> rồi tôi muốn gặp Thụy để hỏi” lặp lại 2 lần.<br /> <br /> hai tầng, bảng hiệu chữ Hoa, hai cái đèn<br /> <br /> Lặp cấu trúc đƣợc thể hiện thông<br /> <br /> lồng. Tôi không biết Thụy ở đâu, gặp ai,<br /> <br /> qua những câu tƣơng đƣơng. Chinatown<br /> <br /> làm gì những ngày ấy... Phố nào cũng nhà<br /> <br /> đƣợc cấu tạo bởi những câu ngắn không<br /> <br /> hai tầng. Nhà hai tầng, bảng hiệu chữ Hoa,<br /> <br /> xuống hàng. Những câu ngắn lặp lại nhau,<br /> <br /> hai cái đèn lồng. Tôi không biết Thụy ở<br /> <br /> nhƣ gối lên nhau liên tục tạo thành một<br /> <br /> đâu, gặp ai, làm gì. Đến bây giờ tôi cũng<br /> <br /> nhịp điệu xuyên suốt tác phẩm.<br /> <br /> không biết Thụy ở đâu, gặp ai, làm gì.<br /> Mƣời hai năm rồi tôi muốn gặp Thụy để<br /> hỏi... Nhƣng tôi muốn biết những ngày ấy<br /> <br /> Lựa chọn đƣợc ngôn ngữ biểu đạt<br /> đúng ý trọng tâm đã khó, khiến cho chúng<br /> trở nên uyển chuyển lại càng khó hơn.<br /> <br />