Phần 2: Chương 1: Văn bản ngôn từ của tác phẩm và lời văn nghệ thuật - Lý luận văn học

Chia sẻ: Ba Nguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

103
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đây là tài liệu tham khảo môn ngữ văn, giúp cho các bạn học sinh, sinh viên chuyên văn củng cố lại kiến thức của mình, phương pháp viết và cảm thụ văn học một cách hiệu quả nhất.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phần 2: Chương 1: Văn bản ngôn từ của tác phẩm và lời văn nghệ thuật - Lý luận văn học

Phaàn thöù hai CAÙC YEÁU TOÁ CUÛA CHÆNH THEÅ TAÙC PHAÅM Chöông moät: VAÊN BAÛN NGOÂN TÖØ CUÛA TAÙC PHAÅM VAØ LÔØI VAÊN NGHEÄ THUAÄT I. VAÊN BAÛN NGOÂN TÖØ CUÛA TAÙC PHAÅM 1. Khaùi nieäm Tieáp xuùc vôùi taùc phaåm vaên hoïc tröôùc heát laø tieáp xuùc vôùi vaên baûn ngoân töø cuûa taùc phaåm. Noùi caùch khaùc, ñeå "ñoïc" moät taùc phaåm vaên hoïc tröôùc heát phaûi ñoïc vaên baûn ngoân töø cuûa noù. Thaäm chí phaûi "ñoïc" ñöôïc, hieåu ñöôïc töøng caâu, töøng chöõ, töøng caùi daáu chaám, daáu phaåy... trong vaên baûn taùc phaåm. Vaên baûn ngoân töø khoâng phaûi chæ coù trong vaên hoïc. Trong nhieàu lónh vöïc khaùc cuûa ñôøi soáng cuõng coù nhöõng vaên baûn ngoân töø. Chaúng haïn coù theå noùi tôùi vaên baûn ngoân töø cuûa moät luaän vaên khoa hoïc, vaên baûn ngoân töø cuûa moät baøi baùo, vaên baûn ngoân töø cuûa moät böùc thö, cuûa moät hôïp ñoàng kinh teá, cuûa moät baùo caùo... Vaên baûn ngoân töø veà thöïc chaát laø moät heä thoáng caùc lôøi vaên ñöôïc toå chöùc theo nhöõng caùch thöùc nhaát ñònh, nhaèm muïc ñích nhaát ñònh. Taùc phaåm vaên hoïc cuõng coù vaên baûn ngoân töø cuûa noù. Ñoù laø heä thoáng lôøi vaên taïo neân theá giôùi tinh thaàn cuûa taùc phaåm. Nhôø coù vaên baûn naøy maø tieáp nhaän ñöôïc noäi dung taùc phaåm, theá giôùi ngheä thuaät maø caùc nhaø vaên mieâu taû, cuõng nhö nhöõng tö töôûng tình caûm maø nhaø vaên göûi gaém trong taùc phaåm. Nhö vaäy muoán coù moät taùc phaåm vaên hoïc Truyeän Kieàu, moät taùc phaåm vaên hoïc Thuûy Höû hay moät taùc phaåm vaên hoïc Nhaø thôø Ñöùc baø Paris... thì tröôùc heát phaûi coù vaên baûn nhöõng taùc phaåm ñoù. Neáu vì moät lí do naøo ñoù maø vaên baûn nhöõng taùc phaåm naøy bò maát, bò chaùy hoaëc bò loaïi ra khoûi trí nhôù thì veà thöïc chaát taùc phaåm ñoù cuõng khoâng toàn taïi. Ngöôøi ta coù theå in vaên baûn taùc phaåm theo nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau, baèng kó thuaät in khaùc nhau, baèng nhöõng caùch trình baøy khaùc nhau..., nhöng phaûi toàn taïi vaên baûn thì môùi coù taùc phaåm. Coù theå noùi vaên baûn taùc phaåm laø hình thöùc toàn taïi ñaàu tieân cuûa taùc phaåm. Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc thöôøng toàn taïi döôùi hai daïng: Khi chöa coù chöõ vieát toàn taïi döôùi daïng truyeàn mieäng, thoâng qua vieäc "ghi nhôù". Hình thöùc naøy laø phoå bieán trong vaên hoïc daân gian. Vì theá ngöôøi ta coøn goïi vaên hoïc daân gian laø vaên hoïc truyeàn mieäng. Khi coù chöõ vieát vaên baûn taùc phaåm chuû yeáu toàn taïi döôùi daïng vaên töï, coù theå cheùp tay hoaëc laø thoâng qua kó thuaät in. Thoâng qua kó thuaät in ngöôøi ta coù theå taïo ra haøng vaïn vaên baûn taùc 17
phaåm gioáng nhau. Ñieàu naøy khoù coù theå coù ñöôïc vôùi nhieàu loaïi hình ngheä thuaät khaùc. Thoâng thöôøng moät taùc phaåm vaên hoïc coù moät vaên baûn. Nhöng trong nhieàu tröôøng hôïp do nhöõng nguyeân nhaân lòch söû nhaát ñònh coù nhöõng taùc phaåm toàn taïi nhieàu vaên baûn khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau. Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du, Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu, Thuûy Höû cuûa Thi Naïi Am, nhieàu truyeän Noâm nhö Nhò ñoä mai, Toáng Traân - Cuùc Hoa, Trinh Thöû, Treâ Coùc... cho ñeán nay coù nhieàu vaên baûn khaùc nhau. Vôùi Truyeän Kieàu ngöôøi ta coù theå noùi ñeán caùc baûn Kinh, baûn Kieàu Oaùnh Maäu, baûn Phöôøng, baûn Ñaøo Duy Anh... Vôùi Luïc Vaân Tieân ngöôøi ta coù theå noùi ñeán caùc baûn nhö baûn Duy Minh Thò, baûn Tuï Vaên Ñöôøng, baûn Lieãu Vaên Ñöôøng, baûn Phan Vaên Thình, baûn Nguyeãn Haûo Vónh,... baûn Abel des Michels . v.v... Vôùi Thuûy Höû laïi coù caùc loaïi vaên baûn döôùi 71 hoài vaø treân 71 hoài v.v... Vôùi caùc taùc phaåm naøy caàn phaûi hieäu ñính ñeå coù vaên baûn tin caäy, trung thöïc, gaàn vôùi nguyeân taùc nhaát. Laïi nöõa, do ñaëc ñieåm theå loaïi, coù loaïi taùc phaåm toàn taïi song song nhieàu vaên baûn khaùc nhau nhö trong vaên hoïc daân gian, nhöõng vaên baûn naøy goïi laø dò baûn. Coù ngöôøi cho nhöõng dò baûn naøy laø nhöõng taùc phaåm khaùc nhau, coù ngöôøi xem laø nhöõng daïng khaùc cuûa baûn chính. Chaúng haïn trong vaên hoïc daân gian coù nhöõng dò baûn raát gaàn nhau nhö theá naøy: 1. Nuùi kia ai ñaép maø cao Soâng naøy ai bôùi, ai ñaøo maø saâu. 2. Nuùi Ñoïi ai ñaép maø cao Ngaõ ba soâng Goái ai ñaøo maø saâu 3. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao Soâng Gianh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu 4. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao Soâng Dinh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu 5. Nuùi Truoài ai ñaép maø cao Soâng Nong ai bôùi, ai ñaøo maø saâu 6. Luõy Thaày ai ñaép maø cao Soâng Gianh ai bôùi, ai ñaøo maø saâu Vôùi caùc baûn naøy coù ngöôøi cho laø nhöõng taùc phaåm khaùc nhau. Coù ngöôøi laïi xem ñoù laø moät caùc phaåm coù nhieàu dò baûn. Vaên baûn taùc phaåm ñònh hình töø caâu ñaàu cho ñeán caâu cuoái cuøng theo moät traät töï coá ñònh khoâng thay ñoåi. Tuy nhieân cuõng coù tröôøng hôïp vaên baûn taùc phaåm khoâng coá ñònh. Chaúng haïn nhö vaên baûn caùc truyeän keå daân gian. 18
Do tính chaát truyeän keå truyeàn mieäng, vaên baûn loaïi taùc phaåm naøy chæ giöõ neùt chính veà coát truyeän, caùc tình tieát, haønh ñoäng, nhaân vaät laø töông ñoái oån ñònh, coøn caùc yeáu toá khaùc, khi keå tuøy ngöôøi keå maø coù theå coù nhöõng thay ñoåi khaùc nhau. Vôùi moãi ngöôøi keå taùc phaåm coù moät vaên baûn cuï theå. Trong quaù trình phaùt trieån vaø giao löu cuûa vaên hoïc nhaân loaïi coù nhieàu taùc phaåm vaên hoïc cuûa daân toäc naøy ñöôïc dòch sang ngoân ngöõ daân toäc khaùc. Caàn löu yù khaùc bieät ñaùng keå giöõa vaên baûn taùc phaåm nguyeân taùc vaø vaên baûn taùc phaåm qua baûn dòch. Do ñaëc ñieåm ngoân ngöõ cuûa moãi daân toäc, do trình ñoä dòch giaû, trong quaù trình dòch, nhieàu yeáu toá coù giaù trò trong nguyeân taùc khoâng theå chuyeån heát sang baûn dòch ñöôïc nhö aâm ñieäu, gioïng ñieäu, vaàn, luaät, ngoân töø, nhòp ñieäu... Lôøi vaên ngheä thuaät cuûa nguyeân taùc ñaõ ñöôïc thay theá baèng lôøi vaên ngheä thuaät cuûa moät chuû theå saùng taïo khaùc vôùi moät ngoân ngöõ khaùc. Raát khoù coù baûn dòch theå hieän ñaày ñuû giaù trò cuûa nguyeân taùc. Nhöõng tröôøng hôïp nhö Chinh phuï ngaâm cuûa Ñaëng Traàn Coân qua baûn dòch cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm laø nhöõng tröôøng hôïp hieám hoi. Ngay chính taùc giaû khi dòch taùc phaåm cuûa mình töø moät ngoân ngöõ naøy qua moät ngoân ngöõ khaùc cuõng ñaønh phaûi chaáp nhaän söï rôi ruïng naøy. Do ñoù khi nghieân cöùu taùc phaåm qua baûn dòch caàn chuù yù tính chaát cuûa noù laø moät baûn dòch chöù khoâng phaûi nguyeân taùc. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc taùc phaåm thô. Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc taïo neân bôûi ngoân töø. Nhöng ngoân töø cuõng laø chaát lieäu ñaõ taïo ra caùc loaïi vaên baûn ngoân töø khaùc nhö caùc vaên baûn haønh chính, luaät phaùp, vaên baûn caùc taùc phaåm khoa hoïc, caùc taùc phaåm trieát hoïc v.v... cho neân chæ döøng ôû ngoân töø thì chöa phaân bieät ñöôïc vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc vôùi caùc loaïi vaên baûn khaùc. Söï khaùc nhau giöõa vaên baûn taùc phaåm vôùi caùc loaïi vaên baûn khaùc ôû caáp ñoä ngoân töø tröôùc heát laø ôû kieåu lôøi vaên. ÖÙng vôùi moãi loaïi vaên baûn coù kieåu lôøi vaên töông öùng. ÖÙng vôùi vaên baûn taùc phaåm khoa hoïc laø kieåu lôøi vaên khoa hoïc, vaên baûn phaùp qui haønh chính laø kieåu lôøi vaên haønh chính v.v... Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc xaây döïng döïa treân kieåu lôøi vaên ngheä thuaät. Ñoù laø kieåu lôøi vaên ñaëc thuø trong taùc phaåm maø chuùng toâi seõ phaân tích ôû sau. Vôùi kieåu lôøi vaên naøy, vaên baûn taùc phaåm moät maët chòu söï qui ñònh cuûa vieäc toå chöùc caùc yeáu toá, ngoân ngöõ noùi chung nhö baát cöù moät vaên baûn ngoân töø naøo khaùc. Maët khaùc, vaên baûn taùc phaåm cuõng bò chi phoái bôûi qui luaät saùng taïo ngheä thuaät vaø söï qui ñònh cuûa qui luaät loaïi theå. Roõ raøng vaên baûn moät baøi thô seõ khaùc vôùi vaên baûn moät cuoán tieåu thuyeát hay moät kòch baûn vaên hoïc. Chính ñaëc tröng loaïi theå cuõng qui ñònh dieän maïo vaên baûn taùc phaåm. 2. Keát caáu vaên baûn taùc phaåm. 19
Vaên baûn taùc phaåm vaên hoïc ñöôïc toå chöùc theo nhöõng caùch thöùc nhaát ñònh, traät töï nhaát ñònh. Caùch thöùc toå chöùc naøy goïi laø boá cuïc hay laø keát caáu vaên baûn cuûa taùc phaåm. Keát caáu vaên baûn taùc phaåm thöïc chaát laø caùch toå chöùc, saép xeáp noäi dung ngheä thuaät cuûa taùc phaåm qua vaên baûn ngoân töø sao cho giaù trò tö töôûng ngheä thuaät cuûa taùc phaåm ñaït möùc cao nhaát. Theo ñoù vaên baûn cuûa moãi taùc phaåm thöôøng ñöôïc chia ra nhöõng phaàn nhaát ñònh. Vôùi caùc taùc phaåm truyeän ñoù laø caùc chöông, caùc hoài, caùc tieát, caùc ñoaïn... Vôùi caùc taùc phaåm thô ñoù laø doøng thô, caâu thô khoå thô, ñoaïn thô... Vôùi caùc taùc phaåm kòch ñoù laø lôùp, caûnh, maøn, hoài... Ñaây laø keát caáu beân ngoaøi taïo neân boá cuïc taùc phaåm, ngöôøi ñoïc deã nhaän ra. Trong töøng phaàn nhö vaäy cuûa vaên baûn nhöõng noäi dung nhaát ñònh cuûa taùc phaåm ñöôïc mieâu taû, ñöôïc theå hieän. Chaúng haïn trong phaàn môû ñaàu cuûa vaên baûn Truyeän Kieàu laø noùi quan nieäm cuûa Nguyeãn Du veà "taøi meänh töông ñoá"; phaàn vaên baûn tieáp theo laø giôùi thieäu qua lai lòch cuûa caùc nhaân vaät, thôøi gian xaûy ra caâu chuyeän v.v... Trong taùc phaåm vaên hoïc caùc phaàn vaên baûn khoâng phaûi ñöôïc phaân ñònh moät caùch raïch roøi nhö moät luaän vaên khoa hoïc hay moät taùc phaåm trieát hoïc. Nhöng roõ raøng laø qua moãi phaàn, moãi ñoaïn cuûa vaên baûn taùc phaåm ngöôøi ñoïc nhaän ra moät phaàn noäi dung maø mình ñaõ ñoïc. Coøn taùc giaû dó nhieân laø bieát mình ñaõ trình baøy nhöõng gì, nhaèm muïc ñích gì. Söï töông öùng giöõa noäi dung mieâu taû vôùi caùc phaàn cuûa vaên baûn taïo neân tính ngheä thuaät cho keát caáu vaên baûn. Taïi sao ôû vaên baûn taùc phaåm naøy taùc giaû laïi keå caâu chuyeän theo tuaàn töï thôøi gian, taïi sao ôû vaên baûn taùc phaåm kia caâu chuyeän laïi ñöôïc keå trong söï xaùo troän: caùi xaûy ra tröôùc keå sau, caùi xaûy ra sau keå tröôùc v.v... Taát caû ñeàu naèm trong yù ñoà ngheä thuaät cuûa nhaø vaên. Tuy nhieân, neáu xem xeùt kó loaïi hình caùc loaïi taùc phaåm vaên hoïc khaùc nhau chuùng ta cuõng seõ thaáy coù nhöõng nguyeân taéc keát caáu vaên baûn nhaát ñònh. ÔÛ taùc phaåm töï söï vaø kòch laø nhöõng taùc phaåm coù coát truyeän cho neân söï töông öùng giöõa noäi dung taùc phaåm vôùi vaên baûn thöôøng ñöôïc quan saùt qua söï töông öùng giöõa khung traàn thuaät (lôøi keå) vaø coát truyeän (truyeän). Coù nhöõng taùc phaåm ñieåm môû ñaàu vaø keát thuùc cuûa truyeän truøng vôùi ñieåm môû ñaàu vaø keát thuùc cuûa khung traàn thuaät, taïo thaønh moät keát caáu kheùp kín. Haàu heát caùc truyeän keå trong vaên hoïc daân gian, trong vaên hoïc vieát Trung ñaïi ôû ta ñeàu theo loái keát caáu naøy. ÔÛ truyeän Caây cau trong Lónh Nam chích quaùi chaúng haïn, caâu chuyeän ñöôïc baét ñaàu töø choã vò quan lang hoï Cao sinh haï ñöôïc hai ngöôøi con gioáng heät nhau... cho ñeán keát thuùc laø caùi cheát cuûa hoï ñöôïc hoùa thaân trong hình aûnh cau - traàu - voâi. Lôøi keå cuõng töông öùng nhö vaäy. Lôøi keå ñöôïc baét ñaàu khi caâu chuyeän baét ñaàu vaø keát thuùc khi chaám döùt caâu chuyeän. ÔÛ loaïi keát caáu naøy keát thuùc vaên baûn cuõng laø "heát chuyeän". 20
Ngöôïc laïi cuõng coù nhöõng taùc phaåm keát caáu theo loái boû ngoû, khung traàn thuaät khoâng töông öùng vôùi khung coát truyeän. Taùc phaåm baét ñaàu keå coù theå laø caâu chuyeän ñaõ xaûy ra roài, hoaëc coù theå cuõng laø keát thuùc roài; keát thuùc taùc phaåm coù khi caâu chuyeän coøn dang dôû, hoaëc laø taùc giaû boû ngoû cho ngöôøi ñoïc töï keát luaän laáy. Loái keát caáu naøy phoå bieán trong vaên hoïc vieát, nhaát laø trong vaên hoïc caän hieän ñaïi. Chaúng haïn nhö Vôï choàng A Phuû cuûa Toâ Hoaøi, Vónh bieät Gunsary cuûa Ch. Aimatov, Soáng laïi cuûa L. Tolstoi v.v... laø keát caáu theo loái naøy. Söï so le giöõa coát truyeän vaø lôøi keå ñoâi khi taïo ra khaû naêng bieåu ñaït nhöõng yù töôûng ngoaøi vaên baûn. Nhieàu khi nhöõng xung ñoät, söï kieän xaûy ra sau ñöôïc keå tröôùc vaø söï kieän, xung ñoät xaûy ra tröôùc ñöôïc keå sau trong söï "nhôù laïi", trong "hoài öùc" cuûa nhaân vaät... coù khaû naêng theå hieän nhöõng tö töôûng saâu saéc cuûa taùc giaû. Trong Chí Pheøo, Nam Cao khoâng baét ñaàu taùc phaåm baèng vieäc keå laïi Chí Pheøo ñöôïc sinh ra beân trong caùi loø gaïch nhö theá naøo maø oâng baét ñaàu baèng moät pha caän caûnh: "Haén vöøa ñi vöøa chöûi" ñeå nhaán maïnh raèng Chí Pheøo ñaõ trôû thaønh moät hieän töôïng xaõ hoäi, taïo neân moät aán töôïng khoâng theå queân, moät ñieàu gì ñoù khieán ngöôøi ta phaûi nhöùc nhoái. Hay trong truyeän ngaén Röøng xaø nu cuûa Nguyeãn Trung Thaønh, caâu chuyeän baét ñaàu töø nhöõng naêm maùu löûa aùc lieät nhaát, nhöng laïi ñöôïc keå baét ñaàu töø "ngaøy trôû veà" cuûa Tnuù. Trong böôùc chaân boài hoài cuûa ngaøy veà, nhöõng caûnh, nhöõng ngöôøi gaëp laïi laøm soáng daäy nhöõng thaùng naêm ñaõ qua. Caâu chuyeän ñöôïc keå laïi trong "hoài töôûng" ñoù taïo neân aâm höôûng bi traùng maø xuùc ñoäng, yù nghóa ngheä thuaät cuõng ñöôïc naâng leân raát nhieàu. Trong taùc phaåm tröõ tình söï saép xeáp giöõa caùc phaàn cuûa vaên baûn vôùi yù tình, caûm uùc coù phaàn phöùc taïp hôn. Vôùi nhieàu theå thô caùch luaät, öùng vôùi töøng phaàn cuûa vaên baûn laø nhöõng noäi dung, yù tình, caûm xuùc ñöôïc qui ñònh tröôùc. Chaúng haïn ôû theå thô Thaát ngoân baùt cuù goàm taùm caâu ñöôïc chia thaønh boán phaàn laø "ñeà", "thöïc", luaän", "keát". Trong ñoù noäi dung töøng phaàn ñöôïc qui ñònh roõ. Hoaëc theå Xone trong thô Phöông Taây cuõng ñöôïc qui ñònh tröôùc nhö vaäy. Trong 14 caâu cuûa theå naøy chia laøm boán khoå. Khoå ñaàu phaûi trình baøy chuû ñeà, khoå thöù hai laø ñoái ñeà hay phaùt trieån chuû ñeà, khoå thöù ba phaùt trieån ñeán cao ñoä, khoå cuoái goàm hai caâu thöôøng mang tính chaát trieát lí, coù tính chaát keát luaän. Moät soá theå vaên coå coù tính chaát tröõ tình nhö vaên teá, hòch, caùo tuy khoâng chaët cheõ baèng nhöng cuõng qui ñònh roõ töøng phaàn cuûa noäi dung qua vaên baûn. Trong vaên teá chaúng haïn, neáu theo theå phuù Ñöôøng luaät thöôøng coù boán phaàn: "Lung khôûi" (lí do ñöùng ra teá); "Thích thöïc" (hoài töôûng veà nhaân vaät ñöôïc teá); "Ai ñieáu" (thöông xoùt cho ngöôøi ñöôïc teá); "Ai vaõn" (baøy toû 21
tình caûm vaø lôøi höùa vôùi ngöôøi ñöôïc teá). Thaäm chí caû caâu môû ñaàu cuûa töøng phaàn vöøa neâu ñeàu qui ñònh tröôùc. Môû ñaàu thöôøng laø: "OÂi! Nhôù linh öa..."; vaø cuoái cuøng laø "Thöôïng höôûng" hoaëc "Phuïc duy thöôïng höôûng" v.v... Trong thô töï do, vaên baûn taùc phaåm khoâng qui ñònh tröôùc noäi dung nhöõng phaàn töông öùng. Do ñoù, vaên baûn loaïi taùc phaåm naøy coù phaàn linh hoaït vaø töï do hôn. Nhöng nhìn chung keát caáu vaên baûn loaïi taùc phaåm naøy cuõng coù nhöõng trình töï nhaát ñònh. Thöôøng môû ñaàu taùc giaû giôùi thieäu, ñöa ngöôøi ñoïc vaøo moät traïng thaùi caûm xuùc naøo ñoù. Tieáp ñeán laø söï phaùt trieån traïng thaùi caûm xuùc ñoù. Phaàn cuoái keát laïi nhöõng phaàn treân, nhaèm taïo ra dö vang trong loøng ngöôøi ñoïc. Chaúng haïn trong Beân kia soâng Ñuoáng cuûa Hoaøng Caàm phaàn môû ñaàu nhaø thô ñöa ngöôøi ñoïc vaøo traïng thaùi caûm xuùc cuûa noãi nhôù thöông moät vuøng queâ töôi ñeïp beân kia soâng nay naèm trong tay giaëc, chöa theå veà thaêm ñöôïc cho neân ñaønh ñöùng beân naøy soâng maø nhôù tieác, maø "xoùt xa nhö ruïng baøn tay". Phaàn tieáp theo nhaø thô mieâu taû hình aûnh vuøng queâ beân kia soâng hieän leân trong "noãi nhôù". Hình aûnh töôi ñeïp cuûa queâ höông nay "tan taùc", "chia lìa traêm ngaõ". Nhöõng caûnh, nhöõng ngöôøi cuûa ngaøy xöa nay khoâng bieát "ñi ñaâu", "veà ñaâu"... Phaàn keát baøi thô laø lôøi öôùc heïn nhaát ñònh trôû veà queâ höông yeâu daáu. Coù theå noùi vôùi söï saép xeáp, toå chöùc vaên baûn cuûa nhaø vaên, keát caáu vaên baûn cuõng goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc theå hieän giaù trò tö töôûng - ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. II. LÔØI VAÊN NGHEÄ THUAÄT 1. Khaùi nieäm Moãi loaïi hình ngheä thuaät coù moät phöông tieän dieãn ñaït ñaëc thuø. Vôùi hoäi hoïa laø maøu saéc, ñöôøng neùt; vôùi aâm nhaïc laø aâm thanh, tieát taáu; vôùi ñieâu khaéc laø hình khoái v.v... Coøn phöông tieän dieãn ñaït cuûa vaên hoïc laø ngoân ngöõ. Nhaø vaên muoán saùng taïo neân taùc phaåm vaên hoïc thì phaûi duøng ngoân ngöõ. Khoâng coù ngoân ngöõ thì khoâng coù vaên hoïc. Chính M.Gorky ñaõ töøng noùi raèng: "Yeáu toá ñaàu tieân cuûa vaên hoïc laø ngoân ngöõ". (1) Nhöng trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi ngöôøi ta cuõng duøng ngoân ngöõ. Vaäy ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc coù gì khaùc so vôùi ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng trong caùc lónh vöïc khaùc ? Ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc qua baøn tay saùng taïo cuûa nhaø vaên khoâng coøn laø ngoân ngöõ cheát cöùng trong töø ñieån maø trôû thaønh moät thöù ngoân töø ngheä thuaät. Noù do nhaø vaên saùng taïo ra vaø trôû thaønh lôøi vaên ngheä thuaät cuûa taùc phaåm. Nhaø vaên saùng taïo ra nhaân vaät, hình töôïng, tình tieát, truyeän... 22
ñoàng thôøi saùng taïo ra lôøi vaên. Moïi taùc phaåm vaên hoïc, duø laø vieát hay keå, duø laø vaên vaàn hay vaên xuoâi, ñeàu ñöôïc taïo neân bôûi lôøi vaên ngheä thuaät. a. Do ñoù tröôùc heát lôøi vaên ngheä thuaät caàn ñöôïc phaân bieät vôùi ngoân ngöõ noùi chung. Theo nhieàu nhaø nghieân cöùu, noùi tôùi ngoân ngöõ laø noùi tôùi nguoàn döï tröõ caùc töø vaø caùc nguyeân taéc keát hôïp caùc töø thaønh caâu. Nguoàn döï tröõ caùc nguyeân taéc aáy toàn taïi trong yù thöùc cuûa nhöõng ngöôøi cuøng chung moät ngoân ngöõ naøo ñoù. Nhôø ñoù maø nhöõng ngöôøi cuøng moät ngoân ngöõ giao tieáp ñöôïc vôùi nhau. Coøn lôøi noùi, lôøi vaên laø ngoân ngöõ trong haønh ñoäng, hay noùi caùch khaùc, ñoù laø baûn thaân quaù trình giao tieáp giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi baèng ngoân töø. Do ñaëc ñieåm cuûa noäi dung vaø chuû theå phaùt ngoân, cuøng moät ngoân ngöõ coù theå taïo ra nhieàu kieåu lôøi vaên vaø lôøi noùi khaùc nhau. Coù kieåu lôøi vaên dieãn thuyeát, coù kieåu lôøi vaên ñaøm thoaïi haøng ngaøy, coù kieåu lôøi vaên khoa hoïc, kieåu lôøi vaên ngheä thuaät v.v... Laïi coù lôøi vaên cuûa oâng A, lôøi vaên cuûa chò B v.v... Nhö vaäy, cuøng moät ngoân ngöõ, nhöng ñöôïc söû duïng bôûi nhöõng ngöôøi khaùc nhau, vôùi nhöõng muïc ñích khaùc nhau thì seõ taïo neân nhöõng kieåu lôøi vaên khaùc nhau. Kieåu lôøi vaên ngheä thuaät laø moät kieåu lôøi vaên ñaëc bieät chæ duøng chuû yeáu trong saùng taïo vaên hoïc. Noù khoâng coøn laø hieän töôïng ngoân ngöõ giao tieáp thoâng thöôøng maø trôû thaønh moät hieän töôïng ngheä thuaät. Noù moät maët bò chi phoái bôûi caùc quy luaät ngoân ngöõ noùi chung (nhö caùc quy luaät veà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, tu töø, töø vöïng...), maët khaùc laïi bò chi phoái bôûi quy luaät loaïi theå (lôøi vaên töï söï, lôøi vaên tröõ tình, lôøi vaên kòch), yù ñoà ngheä thuaät cuûa chuû theå saùng taïo. Chính lôøi vaên seõ taïo neân gioïng vaên rieâng cuûa töøng taùc giaû. b. Lôøi vaên ngheä thuaät cuõng khaùc vôùi ngoân ngöõ vaên hoïc (2) cuûa moät daân toäc naøo ñoù. Ngoân ngöõ vaên hoïc laø ngoân ngöõ ñaõ ñöôïc chuaån hoùa trôû thaønh phöông tieän dieãn ñaït chính thöùc cuûa moät quoác gia, moät daân toäc trong caùc coâng vaên nhaø nöôùc, treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng, treân saùch baùo... Ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc thöôøng ñöôïc hình thaønh ôû trình ñoä cao cuûa vaên hoùa daân toäc. Theo caùc nhaø nghieân cöùu ngoân ngöõ, ôû Nga ngoân ngöõ vaên hoïc môùi baét ñaàu hình thaønh töø giöõa theá kæ XVIII. ÔÛ Phaùp hình thaønh vaøo khoaûng theá kæ XVII. ÔÛ Vieät Nam ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc hình thaønh töø theá kæ XV nhöng phaûi ñeán ñaàu theá kæ XX môùi ñaït trình ñoä ngoân ngöõ vaên hoïc hoaøn chænh. Trong khi ñoù coù saùng taùc vaên hoïc thì coù lôøi vaên ngheä thuaät. Lôøi vaên ngheä thuaät xuaát hieän cuøng vôùi ngoân töø, khi maø ngöôøi ta duøng ngoân töø ñeå saùng taùc vaên hoïc. Lôøi vaên ngheä thuaät xuaát hieän sôùm nhaát ôû caùc saùng taùc daân gian nhö ca dao, hoø, veø. 23
Lôøi vaên ngheä thuaät vaø ngoân ngöõ vaên hoïc toaøn daân laø hai hieän töôïng khaùc nhau, nhöng coù quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Lôøi vaên ngheä thuaät goùp phaàn raát lôùn vaøo vieäc hình thaønh ngoân ngöõ vaên hoïc toaøn daân. Ngoân ngöõ vaên hoïc toaøn daân ñöôïc hình thaønh döïa treân cô sôû cuûa nhieàu yeáu toá khaùc nhau. Ñoù laø caùc ñieàu kieän phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa, khoa hoïc, caùc kieåu phong caùch ngoân ngöõ khaùc nhau. Nhöng lôøi vaên ngheä thuaät thöôøng giöõ vai troø quan troïng ñaëc bieät trong vieäc hình thaønh ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc. Ñuùng nhö G. Pospelov ñaõ nhaän xeùt: "Caùc chuaån möïc cuûa moät ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc ñöôïc hình thaønh chính laø qua lôøi vaên ngheä thuaät döôùi daïng vieát, vôùi tính hình töôïng vaø tính bieåu caûm trong moät möùc ñoä lôùn hôn nhieàu so vôùi döôùi daïng lôøi vaên khaùc. (3). Do ñaëc tröng thaåm myõ cuûa mình, vaên hoïc giöõ vai troø trau chuoát, naâng cao, saøng loïc laøm cho ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc phong phuù vaø trong saùng, coù tính chaát chuaån möïc ngaøy moät cao hôn. Do vai troø quan troïng nhö vaäy cuûa vaên hoïc, cho neân khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ngöôøi ta goïi ngoân ngöõ chuaån cuûa moät daân toäc naøo ñoù laø ngoân ngöõ vaên hoïc. Maët khaùc, khi ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc ñaõ hình thaønh seõ qui ñònh tính chuaån möïc trong lôøi vaên taùc phaåm. Noù coù nhieäm vuï giöõ gìn söï trong saùng cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc qua taùc phaåm. Noù cuõng laø phöông tieän höõu hieäu ñeå taïo ra lôøi vaên ngheä thuaät coù giaù trò. Tính chaát chuaån möïc cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc khoâng phaûi laø nhaát thaønh baát bieán, goø boù, khoâng cho pheùp nhaø vaên saùng taïo laøm giaøu theâm cho noù. Ngöôïc laïi, baèng söï tinh nhaïy vaø khaû naêng saùng taïo cuûa mình, nhaø vaên seõ goùp phaàn naâng cao ngoân ngöõ vaên hoïc daân toäc, ñöa noù ñeán choã ngaøy caøng hoaøn thieän hôn. 2. Ñaëc tröng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät Ngöôøi ta thöôøng chia lôøi vaên ra ba kieåu cô baûn laø: lôøi vaên ñaøm thoaïi, lôøi vaên saùch vôû vaø lôøi vaên ngheä thuaät. Vaäy lôøi vaên ngheä thuaät coù ñaëc tröng gì khaùc vôùi caùc kieåu lôøi vaên khaùc ? Trong nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc nhieàu ngöôøi tìm ñaëc tröng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät döïa treân söï ñoái laäp giöõa noù vôùi ngoân ngöõ toaøn daân. Khuynh höôùng chung cho loaïi quan nieäm naøy laø thöôøng xem lôøi vaên ngheä thuaät laø söï tinh luyeän theo höôùng thaåm mó ngoân ngöõ toaøn daân, xem ngoân ngöõ toaøn daân laø "nguyeân lieäu", coøn ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc laø ngoân ngöõ ñaõ qua baøn tay nhaøo luyeän cuûa ngöôøi ngheä só. Thaät ra khoâng chæ coù lôøi vaên ngheä thuaät môùi ñöôïc nhaøo luyeän. Khuynh höôùng chung cuûa söû duïng ngoân ngöõ laø luoân luoân vöôn tôùi söï goït ruõa, ñieâu luyeän, nhaèm ñaït hieäu quaû cao nhaát. Töø lôøi rao haøng cho ñeán lôøi 24
thuyeát giaûng, töø lôøi aâu yeám cho ñeán lôøi vaên khoa hoïc, baát cöù ôû ñaâu, baát cöù luùc naøo ngöôøi ta cuõng tìm caùch noùi, caùch vieát cho hay nhaát. Ngay ñeán tieáng chöûi, noùi nhö Nam Cao cuõng phaûi bieát chöûi cho "vaên veû" nöõa laø! Cho neân, theo höôùng nhaøo naën cho tinh luyeän khoâng phaûi laø ñaëc quyeàn rieâng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät. Maët khaùc, trong lôøi vaên ngheä thuaät döôøng nhö khoâng chæ coù nhöõng lôøi ñeïp ñeõ trau chuoát, "nhöõng lôøi coù caùnh" maø ñoâi khi ngöôøi ta coøn thaáy ñaày nhöõng lôøi "thoâ thaùp" cuûa ñôøi soáng haèng ngaøy, nhaát laø ôû nhöõng choã mieâu taû lôøi nhaân vaät. Cho neân caàn phaûi tìm hieåu ñaëc tröng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät theo höôùng khaùc. Theo quan ñieåm ngoân ngöõ hoïc, lôøi vaên ngheä thuaät cuõng laø moät kieåu lôøi noùi. Do ñoù, moät maët noù phaân bieät vôùi ngoân ngöõ noùi chung nhö ñaõ trình baøy, moät maët khaùc noù phaân bieät vôùi caùc kieåu lôøi noùi, lôøi vaên khaùc nhö lôøi vaên haøng ngaøy (lôøi vaên ñaøm thoaïi), lôøi vaên saùch vôû (lôøi vaên trong taùc phaåm khoa hoïc, trong caùc vaên baûn phaùp quy haønh chính...). Töø nhöõng khaùc bieät naøy ngöôøi ta qui thaønh caùc ñaëc tröng rieâng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät. Theo ñoù lôøi vaên ngheä thuaät coù caùc ñaëc tröng nhö tính hình töôïng, tính gôïi caûm, tính ña nghóa v.v... Nhöõng ñaëc tröng naøy khoâng phaûi hoaøn toaøn khoâng coù ôû caùc kieåu lôøi vaên khaùc. Coù ñieàu noù khoâng coù tính chaát taäp trung vaø bieåu hieän cao nhö ôû lôøi vaên ngheä thuaät. Nhöõng ñaëc tröng naøy khi ñöôïc theå hieän vaøo lôøi vaên ngheä thuaät cuõng coù nhöõng tính chaát khaùc khi theå hieän vaøo caùc kieåu lôøi vaên khaùc. Töø nhöõng ñieàu naøy, taïo cho lôøi vaên ngheä thuaät coù nhöõng ñaëc tröng rieâng. a. Khaùc vôùi lôøi vaên trong caùc lónh vöïc khaùc, lôøi vaên trong taùc phaåm vaên hoïc mang tính hình töôïng töø trong baûn chaát. Tính hình töôïng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät khoâng phaûi chæ bieåu hieän ôû caùc hình thöùc ngoân ngöõ boùng baåy nhö ví von, aån duï, töôïng tröng, nhaân hoùa; cuõng khoâng phaûi chæ ôû nhöõng töø töôïng thanh, töôïng hình. Ñoù chæ laø nhöõng bieåu hieän ñaëc bieät beà ngoaøi, laø caùch noùi coù tính hình töôïng. Vaø ñoù khoâng phaûi laø ñoäc quyeàn cuûa vaên hoïc. Nhieàu taùc phaåm khoa hoïc, trieát hoïc, ñaïo ñöùc hoïc, söû hoïc... ñeå cuï theå hoùa moät caùch deã hieåu caùc khaùi nieäm tröøu töôïng, nhieàu khi ngöôøi ta cuõng söû duïng lôøi vaên coù tính hình töôïng. Trong nhieàu lôøi noùi haøng ngaøy cuõng söû duïng nhieàu tính chaát naøy. Chaúng haïn coù theå mieâu taû moät coâ gaùi: "maét laù raêm", "muõi doïc döøa", hay noùi "anh aáy cao nhö moät caây saøo" v.v... Cô baûn hôn tính hình töôïng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät ñöôïc theå hieän ôû theá giôùi hình töôïng maø nhaø vaên ñaõ taïo neân qua ngoân töø. Neáu lôøi vaên khoa hoïc laø nhaèm trình baøy caùc khaùi nieäm tröøu töôïng, thì lôøi vaên ngheä thuaät coù chöùc naêng phoâ baøy caû moät theá giôùi hình töôïng. Do vaäy ngay caû nhöõng lôøi thoâng thöôøng (khoâng mang tính chaát chuyeån nghóa hay töôïng thanh, töôïng hình) 25
trong taùc phaåm cuõng coù tính hình töôïng. Cho neân qua lôøi vaên, ngöôøi ñoïc thaáy hieän leân caû "moät böùc tranh ñôøi soáng" sinh ñoäng. Ñoïc moät caâu Nam Cao vieát veà Chí Pheøo "Haén vöøa ñi vöøa chöûi" ngöôøi ñoïc thaáy hieän leân tröôùc maét moät Chí Pheøo ngaät ngöôõng böôùc ñi trong cuoäc ñôøi gioù buïi. Moät caâu thô cuûa Nguyeãn Ñình Thi: "Ngöôøi ra ñi ñaàu khoâng ngoaûnh laïi - Sau löng theàm naéng laù rôi ñaày", ngöôøi ñoïc coù caûm giaùc nhö ñang nhìn thaáy caûnh saéc cuûa ngaøy thu Haø Noäi naêm naøo: boùng daùng ngöôøi ra ñi ñaày bi traùng trong caûnh laù ruïng beân theàm naéng. Tính hình töôïng cuûa lôøi vaên gôïi cho ngöôøi ñoïc khaû naêng lieân töôûng, khaû naêng töôûng töôïng ñeå döïng laïi "böùc tranh ñôøi soáng" ñöôïc mieâu taû qua ngoân töø. Nhôø ñoù maø caûm nhaän ñöôïc hình töôïng "phi vaät theå" cuûa vaên hoïc. b. Cuøng vôùi khaû naêng taïo hình, lôøi vaên ngheä thuaät mang tính bieåu caûm cao. Khaû naêng naøy coù theå ñöôïc bieåu hieän moät caùch tröïc tieáp (nhö trong taùc phaåm tröõ tình), cuõng coù khi ñöôïc theå hieän moät caùch giaùn tieáp thaàm kín (nhö trong töï söï). Nhôø tính bieåu caûm maø lôøi vaên nhö coù hoàn, sinh ñoäng haún leân. Trong lôøi vaên khoa hoïc, do tính chính xaùc cuûa noù, khaû naêng naøy raát haïn cheá. Khoâng ai laïi vieát moät ñònh luaät, moät ñònh lyù naøo ñoù theo gioïng caûm xuùc caû. Duø coù sung söôùng ñeán theùt leân "eureka" khi tìm ra ñònh luaät veà troïng löïc, thì Acsimet cuõng ghi laïi moät caùch khoa hoïc nhaát, nghóa laø khoâng coù caûm xuùc trong ñoù. Trong lôøi noùi haèng ngaøy, tính bieåu caûm cuûa lôøi noùi ñöôïc boäc loä trong quaù trình giao tieáp, phuï thuoäc vaøo ngöõ caûnh vaø coù tính chaát nhaát thôøi. Trong lôøi vaên ngheä thuaät tính bieåu caûm trôû thaønh moät phaåm chaát thaåm mó taïo neân gioïng ñieäu chung cho taùc phaåm. Noù ñöôïc toå chöùc hôïp vôùi yù tình ñònh dieãn ñaït vaø mang tính chaát beàn vöõng. Khi Nguyeãn Du vieát "Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø" thì ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc trong aâm vang cuûa lôøi vaên coù noãi xoùt ñau. Caûm nhaän aáy ôû thôøi naøo cuõng ñoïc thaáy theá caû. Hay caûm xuùc da dieát tröôùc tuoåi giaø vaø nôï nöôùc cuûa Ñaëng Dung maõi maõi coøn ñoïng laïi trong lôøi vaên cuûa hai caâu thô: "Quoác thuø vò baùo ñaàu tieân baïch, Kyû ñoä long tuyeàn ñôùi nguyeät ma (Thuø nöôùc chöa baùo ñaàu ñaõ baïc - Bao laàn roài ngoài maøi göôm baùu döôùi aùnh traêng - Caûm hoaøi). Tính bieåu caûm cuûa lôøi vaên ngheä thuaät goùp phaàn theå hieän noäi dung taùc phaåm, caûm höùng tö töôûng nhaø vaên, goùp phaàn taïo neân "gioïng" cuûa taùc phaåm. Ngöôøi ta coù theå noùi ñeán "gioïng döûng döng khinh baïc" cuûa Nam Cao trong truyeän ngaén Ñôøi thöøa, gioïng chua cay tröôùc theá söï trong thô Nguyeãn Bænh Khieâm, gioïng noàng naøn maõnh lieät trong thô Xuaân Dieäu... phaàn naøo ñoù laø nhôø vaøo tính chaát bieåu caûm cuûa lôøi vaên. 26
c) Lôøi vaên ngheä thuaät vöøa chính xaùc, haøm suùc laïi vöøa mang tính ña nghóa. Khi caàn bieåu ñaït moät ñieàu gì ñoù coù theå coù nhieàu caùch dieãn ñaït, nhöng thaät ra chæ coù moät vaøi caùch dieãn ñaït coù hieäu quaû cao nhaát. Do ñoù khuynh höôùng chung cuûa söû duïng ngoân ngöõ laø höôùng ñeán tính chính xaùc cuûa noù. Trong baát cöù lónh vöïc naøo lôøi vaên cuõng caàn phaûi chính xaùc. Lôøi vaên ngheä thuaät cuõng caàn phaûi chính xaùc, nhöng khoâng phaûi chính xaùc theo kieåu khoa hoïc maø chính xaùc theo kieåu ngheä thuaät, ñoâi khi chæ caûm nhaän ñöôïc chöù khoâng giaûi thích, caét nghóa moät caùch raïch roøi ñöôïc. Moät caâu, moät chöõ duøng chính xaùc trong vaên hoïc seõ laøm taêng cöôøng tính ngheä thuaät cho taùc phaåm raát nhieàu. Chaúng haïn caâu thô Xuaân Dieäu: "Con ñöôøng nhoû nhoû, gioù xieâu xieâu - Laû laû caønh hoang naéng trôû chieàu (Thô duyeân), laø hai caâu taû caûnh, nhöng caùc töø duøng ôû ñaây coá laøm nhoøe caùi thöïc cuûa caûnh, laøm cho caûnh trôû neân boàng beành hôn, vaø do ñoù caâu thô cuõng hay hôn. Chính Hoaøi thanh trong Thi nhaân Vieät Nam ñaõ khen hai caâu naøy nhö sau: "Chính laø hai caâu thô taû caûnh. Nhöng caûnh nhö theo lôøi thô maø tan ra. Noù maát ñi moät tí roõ raøng ñeå ñöôïc raát nhieàu mô moäng." Hay caâu thô "Cuûi moät caønh khoâ laïc maáy doøng" cuûa Huy Caän trong baøi Traøng giang laø moät caâu thô hay. Tröôùc ñoù oâng ñaõ töøng tìm nhöõng caùch dieãn ñaït khaùc nhö "Moät caùnh beøo ñôn laïnh giöõa doøng", "Moät chuùt beøo troâi laïc maáy doøng"... vaø sau cuøng döøng laïi ôû "Cuûi moät caønh khoâ laïc maáy doøng”. Caâu thô ñaõ dieãn ñaït moät caùch chính xaùc vaø saâu saéc yù töôûng cuûa nhaø thô. Hình aûnh moät caønh cuûi khoâ baäp beành treân soùng nöôùc khoâng chæ gôïi leân söï hiu haét, buoàn baõ cuûa caûnh vaät, maø coøn gôïi leân söï troâi noåi voâ ñònh cuûa kieáp ngöôøi. Thaønh ra caâu thô taû caûnh maø ngöôøi ñoïc nhaän ra noãi teâ taùi cuûa loøng ngöôøi. Neáu nhö duøng caùch dieãn ñaït khaùc, chöa chaéc ñaõ taïo ñöôïc hieäu quaû ngheä thuaät nhö vaäy. Lôøi vaên ngheä thuaät cuõng ñoøi hoûi phaûi haøm suùc, ña nghóa, noùi ít gôïi nhieàu, taïo ra "yù taïi ngoân ngoaïi". Trong lôøi noùi haøng ngaøy, tröø nhöõng lôøi noùi aùm chæ, boùng gioù, noùi chung ít mang tính ña nghóa. Lôøi vaên khoa hoïc cuõng khoâng ñöôïc pheùp ña nghóa maø phaûi chính xaùc. Lôøi vaên luaät phaùp laïi caøng phaûi chính xaùc hôn nöõa, vaø ngöôøi ta tìm moïi caùch trieät tieâu toái ña nhöõng caùch hieåu coù theå coù, nhaèm laøm sao cho ñeå coøn moät caùch hieåu duy nhaát. Ngöôïc laïi lôøi vaên ngheä thuaät luoân luoân höôùng ñeán tính ña nghóa. Khi Nguyeãn Traõi vieát: "Hoa thöôøng hay heùo, coû thöôøng töôi" hay khi Xuaân Dieäu cho raèng: "Nhöõng ñoùa hoa ñeïp nhaát vaø nhaïy caûm nhö moät veát thöông choùng taøn hôn caû" thì coù leõ khoâng ai hieåu laø ôû ñaây chæ noùi chuyeän hoa, coû. Ngay caâu noùi bình thöôøng khoâng aån duï, khoâng tu töø nhö khi Chí Pheøo noùi vôùi Baù Kieán: "Ai cho tao löông thieän ?" thì cuõng bao haøm trong ñoù nhieàu yù nghóa. Ñaáy khoâng chæ laø caâu hoûi Chí Pheøo hoûi Baù Kieán maø coøn laø caâu hoûi nhöùc 27
nhoái vôùi xaõ hoäi thôøi baáy giôø. Trong ñoù ngöôøi ñoïc caûm nhaän ñöôïc caû noãi tuyeät voïng cuûa Chí Pheøo, caû noãi ñau cuûa Nam Cao veà nhöõng kieáp ngöôøi khoâng ñöôïc laøm ngöôøi. Tính ña nghóa cuûa lôøi vaên cuõng naèm trong tính ña nghóa cuûa hình töôïng. Lôøi vaên mieâu taû moät hình töôïng khoâng döøng laïi ôû vieäc chuïp laïi moät "böùc aûnh" ñôøi soáng, maø nhaèm taïo neân caùi sinh ñoäng cuûa hình töôïng. Nhôø ñoù hình töôïng ñöôïc caûm nhaän theo nhöõng caùch khaùc nhau. Töø ñaây, tính ña nghóa cuûa lôøi vaên goùp phaàn taïo ra tính ña nghóa cuûa taùc phaåm. Neáu nhaø vaên tìm caùch giôùi haïn nghóa cuûa lôøi vaên mieâu taû thì seõ taïo neân nhöõng hình töôïng ôn giaûn, thieáu söùc soáng. Tính ña nghóa cuûa lôøi vaên taïo neân söùc gôïi raát lôùn cho taùc phaåm. Khi Nguyeãn Ñình Chieåu vieát: "Hoa coû nguøi nguøi ngoùng gioù ñoâng" thì ôû ñaây caâu thô khoâng chæ noùi vieäc ngoùng ngoïn gioù muøa xuaân aám aùp maø coøn gôïi ra moät söï ngoùng troâng, hi voïng "Bao giôø thaùnh ñeå aân soi thaáu, moät traän möa nhuaàn röûa nuùi soâng". Nöôùc ñaõ maát, nhaø ñaõ tan, nhöng ngoïn löûa hi voïng, noãi öôùc mong vaãn chöa taét, vaãn nguøi nguøi chaùy trong traùi tim nhaø thô. Nhö vaäy, tính ña nghóa cuûa lôøi vaên ôû ñaây taïo ra moät söùc gôïi raát coù yù nghóa cho taùc phaåm. d) Lôøi vaên ngheä thuaät bao giôø cuõng ghi ñaäm daáu aán caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên. Neáu lôøi vaên khoa hoïc, lôøi vaên trong caùc baøi xaõ luaän, trong caùc vaên baûn haønh chính phaùp qui... khoâng coù caù tính thì ngöôïc laïi lôøi vaên ngheä thuaät bieåu hieän caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên raát roõ. Moãi nhaø vaên coù taøi ñeàu coù moät gioïng vaên rieâng, khoâng deã gì laãn vôùi ai. Ñoïc vaên Nguyeãn Tuaân ta thaáy moät loái vaên caån troïng, tæ mæ maø pha chuùt khinh baïc. Coøn lôøi vaên cuûa Xuaân Dieäu bao giôø cuõng aøo aït, maõnh lieät, tuoân traøo caûm xuùc. Vaên cuûa Nam Cao ñaày nhöõng trieát luaän laïi pha chuùt ñaéng cay, chua xoùt. M.B.Khravtsenco cho raèng: "Nhöõng ngöôøi saønh soõi veà vaên hoïc coù theå caên cöù vaøo nhöõng ñaëc ñieåm veà gioïng ñieäu cuûa moät ñoaïn vaên töï söï nhaát ñònh maø hoï chöa heà bieát hoaëc caên cöù vaøo maáy doøng cuûa moät baøi thô môùi laï ñeå xaùc ñònh taùc giaû cuûa nhöõng taùc phaåm aáy" (4). ÔÛ moät choã khaùc, oâng cho raèng: "Vôùi tö caùch laø moät hieän töôïng phong caùch, ngoân ngöõ ngheä thuaät thöïc hieän moät chöùc naêng phöùc taïp, noù taïo ra heä thoáng gioïng ñieäu cuûa taùc phaåm" (5). Vì theá maø qua lôøi vaên ngheä thuaät coù theå nhaän xeùt gioïng vaên cuûa töøng ngöôøi, cho gioïng vaên cuûa ngöôøi naøy laïnh luøng, gioïng vaên cuûa ngöôøi kia ñaèm thaém tröõ tình v.v... Taùc giaû khoâng taïo ñöôïc gioïng vaên rieâng thì khoù maø trôû thaønh nhaø vaên thöïc söï. Ñuùng nhö A.Tsekhov ñaõ nhaän xeùt: "Neáu taùc giaû khoâng coù loái noùi rieâng cuûa mình thì ngöôøi ñoù khoâng bao giôø laø nhaø vaên caû... Neáu anh ta khoâng coù gioïng rieâng, anh ta khoù trôû thaønh nhaø vaên thöïc thuï" (6). 28
Nhaø vaên saùng taïo ra taùc phaåm ñoàng thôøi saùng taïo ra lôøi vaên cuûa mình, taïo neân "hôi vaên", vaên khí" hay noùi nhö baây giôø laø taïo neân "gioïng vaên" cuûa mình. Caûm nhaän ñöôïc gioïng vaên laø moät cô sôû quan troïng ñeå hieåu taùc phaåm. 3. Caùc phöông tieän taïo lôøi vaên ngheä thuaät Ñeå taïo neân lôøi vaên ngheä thuaät nhaø vaên vaän duïng toaøn boä khaû naêng vaø phöông tieän cuûa ngoân ngöõ toaøn daân treân caùc bình dieän ngöõ aâm, ngöõ phaùp, töø vöïng, tu töø... Nhaø vaên cuõng söû duïng caùc hình thöùc ngoân töø voán coù trong kho taøng ngoân ngöõ moät daân toäc nhö töø coå, töø ñòa phöông, bieät ngöõ, tieáng loùng..., söû duïng voán ngoân töø vaên hoïc ñaõ ñònh hình cuûa moät daân toäc..., nghóa laø toaøn boä caùc phöông tieän cuûa ngoân ngöõ daân toäc. Maët khaùc, lôøi vaên ngheä thuaät laø moät hieän töôïng ngheä thuaät, neân söû duïng caùc phöông tieän taïo lôøi vaên theo nhöõng chöùc naêng vaø caùch thöùc khaùc, nhaèm taïo ra lôøi vaên coù ñaëc thuø rieâng. Do ñoù muoán hieåu ñöôïc lôøi vaên ngheä thuaät caàn naém ñöôïc caùc phöông tieän vaø caùch thöùc taïo neân noù nhö theá naøo. a. Veà maët ngöõ aâm caùc phöông tieän thöôøng ñöôïc keå ñeán laø thanh, aâm, vaàn, nhòp... Vaän duïng caùc phöông tieän naøy taïo neân hieäu quaû ngheä thuaät ñaùng keå. Chaúng haïn trong khoå ñaàu baøi thô Vieáng baïn cuûa Hoaøng Loäc: "Hoâm qua coøn theo anh. Ñi ra ñöôøng quoác loä. Hoâm nay ñaõ chaët caønh. Ñaép cho ngöôøi döôùi moä" ngöôøi ñoïc coù caûm giaùc naëng neà, ngheïn ngaøo phaàn naøo taïo neân ñöôïc laø bôûi duøng aâm "oâ" laø moät aâm kheùp, keát hôïp vôùi thanh naëng (.) ôû cuoái doøng, khieán cho caâu thô ngheïn laïi, tróu xuoáng, dieãn taû ñöôïc traïng thaùi ñau xoùt. Caâu thô Truyeän Kieàu: "Lô thô tô lieãu buoâng maønh" gaây moät caûm giaùc eâm ñeàm, nheï nhaøng phaàn naøo taïo neân bôûi caâu thô haàu heát laø thanh baèng. Hay trong caâu thô Xuaân Dieäu: Söông nöông theo traêng ngöøng löng trôøi. Töông tö naâng loøng leân chôi vôi" (Nhò hoà) chuùng ta thaáy nhaø thô gieo vaàn lieân tieáp trong moät caâu "söông - nöông", "ngöøng - löng", vaàn lieân tieáp hai caâu "trôøi" - "vôi" cuøng vôùi vieäc caâu thô söû duïng toaøn thanh baèng taïo neân caûm giaùc laâng laâng, chôi vôi ñuùng vôùi caûm xuùc baøi thô, dieãn taû taâm traïng ñang nghe tieáng ñaøn v.v... Nhö vaäy coù theå noùi vieäc phoái aâm, ngaét nhòp, hieäp vaàn, phoái thanh, cuøng aâm kheùp hay aâm môû, thanh baèng hay thanh traéc, ngaét nhòp chaün hay leû... ñeàu coù vai troø nhaát ñònh trong vieäc taïo neân tính ngheä thuaät cuûa lôøi vaên. b) Caùc phöông tieän töø vöïng cuõng giöõ vai troø ñaùng keå trong vieäc taïo neân tính ngheä thuaät cuûa lôøi vaên. Tröôùc heát phaûi keå ñeán voán töø voán coù trong ngoân ngöõ moät daân toäc. Nhaø vaên thöôøng xuyeân tích luõy cho mình voán töø voán coù, thoâng duïng naøy, ñoàng thôøi cuõng tích luõy caû voán töø ít thoâng 29
duïng, coù tính chaát ñaëc bieät nhö töø coå, töø môùi, töø ñòa phöông, tieáng loùng, tieáng daân toäc, tieáng nöôùc ngoaøi... Muoán taùi hieän cuoäc soáng xa xöa thôøi oâng hoaøng, baø chuùa khoâng theå khoâng söû duïng voán töø coå thôøi aáy nhö "khanh", "traãm, "beä haï", "haï thaàn"... Muoán laøm roõ baûn saéc moät vuøng ñaát nhaø vaên khoâng theå khoâng duøng töø ñòa phöông. Vieát veà queâ höông cuûa mình, Toá Höõu ñaõ duøng caùch dieãn ñaït cuûa ngöôøi Hueá, laøm cho caâu thô coù aâm saéc raát ñaëc bieät: "OÂi, cô chi anh ñöôïc veà vôùi Hueá, "Cô chi anh sôùm ñöôïc veà beân noäi"... (Baøi ca queâ höông). Muoán laøm roõ caùi khoâng khí, caûnh saéc, phong tuïc cuûa moät daân toäc, nhaø vaên khoâng theå khoâng söû duïng lôøi aên tieáng noùi, caùch tö duy cuûa daân toäc ñoù. Muoán theå hieän moät loaïi ngöôøi naøo ñoù, nhaø vaên phaûi am töôøng voán bieät ngöõ hoï thöôøng söû duïng. Toâ Hoaøi ñaõ vaän duïng khaù thaønh coâng nhieàu töø ngöõ caùc daân toäc taïo neân khoâng khí vuøng nuùi mieàn Baéc trong maûng saùch vieát veà ñeà taøi naøy nhö Truyeän Taây Baéc, Mieàn Taây, Tuoåi treû Hoaøng Vaên Thuï... Nguyeân Hoàng söû duïng thaønh thaïo "tieáng loùng" goùp phaàn taïo neân neùt ñaëc bieät cuûa caùc tay "anh, chò" trong Bæ voû. L. Tolstoi duøng caû tieáng Phaùp trong lôøi thoaïi nhaân vaät, phaûn aùnh loái noùi raát ñaëc tröng cuûa quí toäc Nga trong Chieán tranh vaø hoøa bình, Anna Karenina... Tuy nhieân ôû nhöõng tröôøng hôïp naøy neáu laïm duïng seõ laøm cho lôøi vaên ngheä thuaät thieáu trong saùng. Caùc lôùp töø vöïng khaùc nhö töø ñoàng nghóa, töø traùi nghóa, phaûn nghóa, caùc loaïi töø tuïc, töø thanh cuõng laø nhöõng phöông tieän höõu hieäu ñeå nhaø vaên coù theå löïa choïn khi mieâu taû. c. Caùc phöông tieän chuyeån nghóa phong phuù coù khaû naêng lôùn trong vieäc taïo neân khaû naêng bieåu hieän "yù taïi ngoân ngoaïi" cuûa lôøi vaên nhö so saùnh, aån duï, hoaùn duï, töôïng tröng, nhaân hoùa v.v... Cô sôû cuûa pheùp chuyeån nghóa laø döïa vaøo söï töông öùng cuûa hai hieän töôïng, duøng hieän töôïng naøy ñeå nhaän thöùc vaø lí giaûi hieän töôïng kia. Coù theå keå ra moät soá hình thöùc chuyeån nghóa tieâu bieåu vaø phoå bieán sau ñaây. So saùnh laø moät bieän phaùp ñöôïc söû duïng nhieàu nhaèm laáy tính chaát söï vaät, hieän töôïng naøy ñeå laøm noåi baät söï vaät, hieän töôïng kia. So saùnh thöôøng coù hai veá: veá so saùnh vaø veá ñöôïc so saùnh. Hai veá naøy ñöôïc lieân keát vôùi nhau bôûi caùc lieân töø so saùnh nhö: nhö, gioáng nhö, laø, bao nhieâu... baáy nhieâu v.v... Nhöng cuõng coù khi khoâng duøng töø so saùnh. Nhôø so saùnh coù theå taïo neân giaù trò ngheä thuaät raát lôùn. Trong Nöûa ñeâm ñeå laøm roõ caùi taøn aùc cuûa Tröông Röï, Nam Cao ñaõ mieâu taû vieäc haén laáy vôï vaø soáng vôùi vôï nhö sau: "Noù ñaõ mua naøng nhö mua moät con lôïn, aùi aân vôùi naøng nhö ngöôøi ta gieát lôïn". Thaät laø moät so saùnh ñoäc ñaùo ñuùng vôùi baûn chaát ñoà teå cuûa Tröông Röï. 30
Hay ñeå noùi caûm giaùc nhaøm chaùn tuø tuùng, nhaït nheõo trong cuoäc ñôøi Huy Caän ñaõ coù so saùnh thaät ñaëc saéc: "Ñôøi teû nhaït nhö taøu khoâng ñoåi chuyeán". (Quanh quaån) So saùnh coù giaù trò ngheä thuaät song cuõng khoâng traùnh khoûi coù khi khaäp khieãng. Coù nhaø thô ñaõ cao höùng so saùnh: "Toâi ñi giöõa nhöõng haøng oáng söù - Raát traéng troøn nhö coå tay em". Nhaø thô Xuaân Dieäu bình luaän raèng: "Ngöôøi con gaùi naøo laïi thích coå tay mình ñeïp nhö oáng söù maéc daây ñieän? OÁng söù traéng thaät nhöng cöùng nhaéc vaø trô treõn laém!". AÅn duï (coøn goïi laø so saùnh ngaàm, ví ngaàm, taù duï) laø moät bieän phaùp tu töø thuoäc phaïm truø so saùnh nhöng laø so saùnh ngaàm. Trong aån duï chæ coøn veá ñem ra so saùnh, khoâng coù veá bò so saùnh. Nhôø ñoù gaây ra taùc duïng lieân töôûng kín ñaùo. AÅn duï khoâng mang chöùc naêng ñònh danh maø chuû yeáu mang chöùc naêng bieåu caûm, nhö: Toäi tình thieáp laém chaøng ôi Traàu aên khoâng ñoû vì voâi queät giaø (Ca dao ) Cô sôû cuûa aån duï laø lieân töôûng. AÅn duï duø kín ñaùo, tinh teá ñeán ñaâu cuõng phaûi où cô sôû ñeå hieåu ñöôïc, neáu khoâng aån duï seõ trôû neân taéc tò, ñaùnh ñoá ngöôøi ñoïc. Nhaân hoùa cuõng laø moät aån duï. ÔÛ ñaây caùc söï vaät, muoâng thuù, caây coû cuõng coù taâm hoàn, haønh ñoäng, tö töôûng, tình caûm nhö con ngöôøi. Nguyeãn Trung Thaønh mieâu taû trong Röøng xaø nu: "Cöù theá hai ba naêm nay röøng xaø nu öôõn taám ngöïc lôùn cuûa mình ra che chôû cho aøng". Caây thò, khung cöûi, caây xoan ñaøo trong Taám Caùm ñöôïc nhaân hoùa ñeå ñoùng vai troø coâng luaän quaàn chuùng phaùn xeùt nhöõng caùi aùc, caùi xau, cöu mang caùi toát, caùi ñeïp. Caùc aån duï bao truøm toaøn taùc phaåm mang tính chaát nguï yù goïi laø phuùng duï. Caùc baøi thô nhö Nhôù röøng cuûa Theá Löõ, Baùnh troâi nöôùc cuûa Hoà Xuaân Höông, ñeàu laø nhöõng phuùng duï. Trong caùc phuùng duï, ñaèng sau yù nghóa beà maët, bao giôø cuõng gaén vôùi yù nghóa naøo ñoù veà ñaïo ñöùc, nhaân sinh, theá söï. Phuùng söï ñöôïc duøng nhieàu trong lôøi vaên truyeän nguï ngoân, thô nguï ngoân. Lôøi vaên duøng phuùng duï gaây ñöôïc nhöõng lieân töôûng thaâm traàm saâu saéc, mang tính chaát nguï yù. Hoaùn duï laø duøng söï vaät naøy ñeå chæ söï vaät kia khi chuùng coù moät töông quan naøo ñoù hoaëc laø giöõa toaøn theå vaø boä phaän, hoaëc laø giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû, hoaëc laø giöõa ngöôøi vaø trang phuïc. Trong caâu thô: "Nhôù chaân Ngöôøi böôùc treân ñeøo - Ngöôøi ñi röøng nuùi troâng theo boùng ngöôøi" (Toá Höõu - Vieät Baéc) thì caùc hoaùn duï chaân Ngöôøi, boùng Ngöôøi, röøng nuùi laø raát ñaëc saéc maø neáu thay baèng nhöõng töø töông öùng khoâng chuyeån nghóa khaùc thì 31
caâu thô seõ giaûm giaù trò ñi raát nhieàu. Moät soá aån duï, hoaùn duï ñöôïc coá ñònh laïi thaønh nhöõng hình aûnh coù tính chaát öôùc leä goïi laø töôïng tröng. Chaúng haïn "tuøng" töôïng tröng cho quaân töû, "ong böôùm" töôïng tröng cho keû aên chôi... Khi söû duïng caùc hình aûnh töôïng tröng nhaø vaên taïo ñöôïc söï lieân töôûng kín ñaùo nhôø gôïi ra nhöõng lieân heä gaàn guõi do ñoù nhieàu khi taïo ñöôïc hieäu quaû ngheä thuaät cao. Trong ca dao "con coø" laø hình aûnh töôïng tröng cho ngöôøi noâng daân lam luõ caàn cuø. Möôïn hình aûnh naøy vaøo baøi thô Thöông vôï Tuù Xöông döïng neân hình aûnh moät baø Tuù taàn taûo, ñaûm ñang maø cuõng ñaày thöông caûm. ÔÛ ñaây hình aûnh "thaân coø" gôïi môû raát nhieàu: Quanh naêm buoân baùn ôû mom soâng Nuoâi ñuû naêm con vôùi moät choàng Laën loäi thaân coø khi quaõng vaéng Eo seøo maët nöôùc buoåi ñoø ñoâng TUÙ XÖÔNG - Thöông vôï Caùc phöông thöùc chuyeån nghóa coøn ñöôïc theå hieän ôû caùc phöông thöùc toå hôïp töø laøm bieán ñoåi saéc thaùi bieåu ñaït nhö loái noùi gia, noùi giaûm, caùc ñieäp ngöõ, pheùp song haønh, töông phaûn, chôi chöõ... Ñaây cuõng laø nhöõng phöông tieän coù giaù trò trong vieäc taêng cöôøng taøi ngheä thuaät cuûa lôøi vaên. Noùi gia laø noùi quaù ñi nhaèm phoùng ñaïi hoaëc nhaán maïnh ñoái töôïng mieâu taû, nhôø ñoù taïo neân söï khoa tröông cuûa lôøi vaên. Chaúng haïn ñeå mieâu taû Lang Raän raát baån, Nam Cao ñaõ mieâu taû caùi maët cuûa y qua caùi nhìn cuûa baø Cöïu coù phaàn phoùng ñaïi: "Caùi maët aáy cho duø moãi ngaøy röûa ba löôït xaø phoøng baø Cöïu troâng thaáy vaãn coøn buoàn noân" (Nam cao -Lang Raän). Hoaëc ñeå nhaán maïnh noãi ñau chia li, Nguyeãn Du ñaõ phoùng ñaïi qua hình aûnh: "Ñau loøng keû ôû ngöôøi ñi - Leä rôi thaám ñaù, tô chia ruõ taèm" (Nguyeãn Du - Truyeän Kieàu) v.v... Ngöôïc laïi coù khi noùi nheï laïi ñeå traùnh ñau xoùt hay thoâ baïo, ñoù laø noùi giaûm maø caùc bieåu hieän cuï theå laø caùc nhaõ ngöõ, uyeån ngö... Chaúng haïn: Baùc Döông thoâi ñaõ thoâi roài, Nöôùc maây man maùc ngaäm nguøi loøng ta NGUYEÃN KHUYEÁN - Khoùc Döông Kheâ Tieác thay moät ñoùa traø mi Con ong ñaõ toû ñöôøng ñi, loái veà NGUYEÃN DU -Truyeän Kieàu Song haønh laø loái ñaët hai hieän töôïng töông ñoàng hay khaùc bieät nhau caïnh nhau ñeå chuùng so saùnh cho nhau, hay cuøng töông phaûn nhau maø noåi 32
baät, hoaëc cuøng theå hieän caùi chung. Song haønh thöôøng taïo cho lôøi vaên söï caân xöùng, trang troïng, chaúng haïn: Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác Thöông nhaø moûi mieäng caùi gia gia BAØ HUYEÄN THANH QUAN - Qua ñeøo Ngang Phaûn ngöõ vaän duïng caùc töø ngöõ ñoái laäp nhau veà yù nghóa ñeå taïo neân yù nghóa môùi. Vôùi phöông thöùc naøy thöôøng taïo neân lôøi vaên chaâm bieám, mæa mai, khích baùc. Ví duï: "Ñoái vôùi lôøi ngoït ngaøo cuûa oâng quan phuï maãu naøy, ngöôøi ta sôï nhö gaø phaûi caùo" (Nguyeãn Coâng Hoan) hay "Ñöùc chuùa trôøi cuûa chuùng maët xa taêng" (Cheá Lan Vieân...) Ñieäp thanh, ñieäp vaän, ñieäp ngöõ laø söï laëp laïi caùc töø hay vaàn hay ngöõ gioáng nhau hoaëc gaàn gioáng nhau nhieàu laàn coù taùc duïng nhaán maïnh, taïo neân aâm höôûng veà söï truøng ñieäp cuûa lôøi vaên. Chaúng haïn: "Nöôùc Vieät Nam xanh muoân ngaøn caây laù khaùc nhau, caây naøo cuõng ñeïp, caây naøo cuõng quyù, nhöng thaân thuoäc nhaát vaãn laø tre, nöùa. Tre Ñoàng Nai, nöùa Vieät Baéc, tre nguùt ngaøn Ñieän Bieân Phuû, luõy tre thaân maät laøng toâi..." (Theùp Môùi -Caây tre). d. Caùc phöông tieän cuù phaùp nhö pheùp ñaûo caâu, pheùp laën, pheùp soùng ñoâi, pheùp treo, caâu ñoàng nghóa, caâu ruùt goïn, caâu nghi vaán, caâu caûm thaùn... ñeàu coù khaû naêng laøm phong phuù tính ngheä thuaät cuûa lôøi vaên. Ñeå taïo neân caùi nhìn thôø ô cuûa ñaùm ñoâng tröôùc caûnh ñöùa beù bò ñaùnh, nhaø vaên Nguyeãn Coâng Hoan ñaõ duøng moät loaït caâu ruùt goïn, khoâng coù chuû ngöõ: "Vaãn chöûi, vaãn keâu, vaãn ñaám, vaãn ñaù, vaãn thuïi, vaãn bòch, vaãn caúng chaân, vaãn caúng tay, vaãn ñoøn gaùnh. Ñaùng kieáp" (Nguyeãn Coâng Hoan). Hay ñeå nhaán maïnh nhöõng gì ñaõ ñaït ñöôïc treân ñöôøng ñi tôùi cuûa Caùch maïng, Toá Höõu duøng pheùp ñaûo caâu gaây aán töôïng caûm xuùc maïnh: Ñaõ tan taùc/ nhöõng boùng thuø haéc aùm Ñaõ saùng laïi/ trôøi thu thaùng Taùm TOÁ HÖÕU - Ta ñi tôùi Caùc phöông tieän taïo neân lôøi vaên ngheä thuaät heát söùc phong phuù. Ngoaøi nhöõng phöông tieän ñaõ keå treân coøn coù nhieàu phöông tieän khaùc nöõa. Naém ñöôïc caùc phöông tieän taïo neân lôøi vaên laø cô sôû ñeå hieåu lôøi vaên. Nhöng ñeå hieåu lôøi vaên ngheä thuaät khoâng chæ caàn naém baét caùc phöông tieän taïo neân noù, maø quan troïng hôn laø phaûi xem caùc phöông tieän ñoù ñaõ ñöôïc toå chöùc nhö theá naøo trong vieäc taïo lôøi vaên ngheä thuaät. 4. Phöông thöùc toå chöùc lôøi vaên ngheä thuaät Baát cöù heä thoáng lôøi vaên, lôøi noùi naøo cuõng ñöôïc toå chöùc theo nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh. Lôøi vaên khoa hoïc ñöôïc toå chöùc theo nhöõng nguyeân 33
taéc nhaèm baûo ñaûm cho noäi dung caùc khaùi nieäm ñöôïc truyeàn ñaït moät caùch chính xaùc, chaët cheõ. Lôøi vaên caùc vaên baûn luaät phaùp, caùc vaên baûn haønh chính thöôøng ñöôïc toå chöùc sao cho chæ coù theå hieåu theo moät nghóa duy nhaát. Lôøi vaên ngheä thuaät ñöôïc toå chöùc tröôùc heát tuaân theo caùc nguyeân taéc taïo lôøi vaên noùi chung. Nhöng laø moät hieän töôïng saùng taïo thaåm mó, lôøi vaên coøn ñöôïc toå chöùc theo nhöõng nguyeân taéc ñaëc thuø phuø hôïp vôùi tính chaát ngheä thuaät cuûa noù. Theo ñoù, lôøi vaên ngheä thuaät ñöôïc toå chöùc theo caùc nguyeân taéc sau ñaây. a. Tröôùc heát ngöôøi ta thöôøng toå chöùc lôøi vaên ngheä thuaät thaønh caùc daïng vaên khaùc nhau. Phoå bieán nhaát coù caùc daïng nhö vaên xuoâi, vaên vaàn, ñoái thoaïi... Vaên xuoâi laø loaïi vaên duøng nhieàu nhaát trong caùc taùc phaåm truyeän nhö tieåu thuyeát, truyeän vöøa, truyeän ngaén... Coù khi ngöôøi ta döïa treân kieåu lôøi vaên naøy ñeå goïi thaønh moät loaïi theå (loaïi vaên xuoâi). Vaên vaàn laø loaïi lôøi vaên ñaëc bieät. Vaên vaàn thöôøng chia doøng, giöõa caùc doøng ñöôïc noái keát bôûi moät vaàn hay nhieàu vaàn. Chaúng haïn: Ngaãm xem thieân ñaïo chí coâng Dôû hay cuõng bôûi rong loøng maø ra Phaïm Coâng Cuùc Hoa Vaên vaàn ñöôïc söû duïng nhieàu trong thô. Cho neân ñoâi khi ngöôøi ta laãn vaên vaàn vôùi thô, cöù töôûng toå chöùc lôøi vaên thaønh vaøo vaàn laø thaønh thô. Kòch, truyeän nhieàu khi cuõng ñöôïc vieát baèng vaên vaàn. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy goïi laø kòch thô, truyeän thô... Daïng vaên ñoái thoaïi chuû yeáu duøng trong kòch baûn vaên hoïc. ÔÛ ñoù lôøi vaên chuû yeáu ñöôïc taïo neân bôûi caùc caâu thoaïi giöõa caùc nhaân vaät. Chaúng haïn döôùi ñaây laø moät ñoaïn ñoái thoaïi trong bi kòch AÂm möu vaø tình yeâu cuûa Sille : TEÅ TÖÔÙNG : - Nhaân danh Hoaøng thaân, haõy baét chuùng noù ñi! Thaèng kia, traùnh xa con ñó aáy ra! Baét laáy noù, duø noù ngaát hay noù tænh... Khi naøo voøng saét ñeo vaøo coå noù roài, thì ngöôøi ta seõ coù caùch duøng ñaù neùm cho noù tænh laïi. BAØ MINLE... - Traêm laïy Ñöùc oâng, xin ngaøi thöông chuùng toâi! Xin ngaøi thöông chuùng toâi? MINLE : - Naøy muï giaø ! Haõy quì goái tröôùc maët Chuùa, ñöøng quì goái tröôùc maët luõ voâ laïi. Ñaèng naøo thì ta cuõng xuoáng nguïc toái roài. Ngoaøi caùc daïng vaên treân ôû ta vaø moät soá nöôùc khaùc coù loaïi vaên bieàn ngaãu duøng trong nhieàu theå vaên coå nhö phuù, vaên teá, hòch, caùo v.v... ÔÛ loaïi 34
lôøi vaên naøy caâu vaên ñöôïc toå chöùc thaønh caùc veá soùng ñoâi ñoái nhau töøng caëp nhö: Thuyeàn beø muoân ñôïi, tinh kyø phaáp phôùi Huøng hoå ba quaân, giaùo göôm saùng choùi TRÖÔNG HAÙN SIEÂU - Baïch Ñaèng giang phuù b. Cuøng vôùi vieäc toå chöùc lôøi vaên thaønh caùc daïng vaên, phöông thöùc toå chöùc lôøi vaên ngheä thuaät coøn ñöôïc theå hieän caùch toå chöùc traàn thuaät, mieâu taû. Chöùc naêng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät laø nhaèm mieâu taû theá giôùi ngheä thuaät trong caùi caûm tính, cuï theå sinh ñoäng cuûa noù, chöù khoâng phaûi trình baøy khaùi nieäm moät caùch tröøu töôïng. Do vaäy lôøi vaên phaûi ñöôïc toå chöùc sao cho vieäc theå hieän theá giôùi ngheä thuaät trôû neân cuï theå, roõ neùt. Nhôø ñoù, theá giôùi ngheä thuaät ñöôïc mieâu taû ngoaøi yù nghóa khaùi quaùt bao giôø cuõng hieän ra sinh ñoäng, caûm tính. Ñeå mieâu taû noãi nhôù tình yeâu Cheá Lan Vieân vieát: "Anh boãng nhôù em nhö ñoâng veà nhôù reùt" (Tieáng haùt con taøu). Anh nhôù em nhö theá naøo khoù xaùc ñònh nhöng nhôø cuï theå hoùa "nhö ñoâng veà nhôù reùt" neân ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Ñoù laø moät noãi nhôù vöøa taát yeáu, vöøa da dieát. Cuøng vôùi söï cuï theå hoùa nhaø vaên thöôøng tænh löôïc ñi moät soá phöông dieän naøo ñoù trong mieâu taû. Nhaø vaên khoâng taïo ra daïng lôøi vaên ñaày ñuû "coù ñaàu, coù ñuoâi" nhö trong vaên khoa hoïc, maø thöôøng chæ taäp trung vaøo moät soá ñieåm naøo ñoù maø thoâi. Mieâu taû böôùc ñöôøng coâng danh cuûa Nghò Queá. Ngoâ Taát Toá vieát: "Nhaø oâng ñôøi ñôøi phaùt veà beân haøo. Böôùc ñöôøng coâng danh cuûa oâng cuõng baét ñaàu töø chöùc lí tröôûng vöôït qua nhöõng baäc phoù toång, chaùnh toång roài côm röôïu, boø lôïn vaø quan phuû, quan tænh hieäp söùc vôùi nhau ñöa oâng leân gheá nghò vieân" (Taét ñeøn). Caû con ñöôøng ñeå ñaït ñeán coâng danh cuûa Nghò Queá taùc giaû tænh löôïc heát, nhöng laïi taäp trung vaøo hieäp söùc cuûa côm röôïu, boø lôïn vaø quan phuû, quan tænh. Qua ñaáy ngöôøi ñoïc coù theå hình dung con ñöôøng coâng danh thaät söï cuûa Nghò Queá nhö theá naøo. Lôøi vaên ngheä thuaät truyeàn ñeán cho ngöôøi ñoïc moät ñieåm nhìn caù theå hoùa ñoái vôùi söï mieâu taû. Ñoù laø ñieåm nhìn hoaëc laø cuûa ngöôøi traàn thuaät, hoaëc laø cuûa nhaân vaät hoaëc laø ñan xen caû hai. Lôøi vaên ngheä thuaät luoân luoân bieåu hieän laø lôøi cuûa ai ñoù. Ñoù laø loaïi lôøi vaên "coù chuû", khoâng nhö phöông thöùc toå chöùc nhieàu loaïi lôøi vaên khaùc, thöôøng laø "voâ chuû". Chaúng haïn trong Chí Pheøo môû ñaàu laø taùc giaû ñang traàn thuaät: "Haén vöøa ñi vöøa chöûi...". Nhöng lieàn sau ñoù, ñieåm nhìn ñaõ ñöôïc trao cho nhaân vaät: "A theá coù phí röôïu khoâng ?" Roài laïi lôøi taùc giaû... Söï ñan xen naøy taïo cho ngöôøi ñoïc nhö vöøa ñöùng ngoaøi quan saùt söï vieäc, laïi nhö xen vaøo bình luaän tham gia caâu chuyeän. 35
Moãi nhaø vaên qua ñieåm nhìn caù theå hoùa, taïo neân "buùt löïc" cuûa mình, cuoán huùt ngöôøi ñoïc tham gia vaøo caâu chuyeän, tình ñieäu, caûm xuùc cuûa taùc phaåm. Ñieåm nhìn caù theå hoùa cuûa lôøi vaên phuï thuoäc vaøo quan nieäm cuûa nhaø vaên ñoái vôùi theá giôùi, phuï thuoäc vaøo thôøi ñaïi vaø yù ñoà saùng taùc cuûa taùc giaû. Xem xeùt lôøi vaên ngheä thuaät treân phöông dieän naøy thaáy ñöôïc ñaëc ñieåm vaên phong cuûa moãi taùc giaû. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng, trong Truyeän Kieàu töông öùng vôùi hai kieåu nhaân vaät (nhöõng "ñaáng baäc" vaø "quaân voâ loaøi") Nguyeãn Du ñaõ mieâu taû theo nhöõng nguyeân taéc khaùc nhau. Lôøi vaên cuûa Nam Cao thöôøng duøng ñaày nhöõng trieát luaän, ñaày söï ñay ñi ñay laïi taïo neân maïch vaên ñaày suy tö, daèn vaët, traên trôû. Lôøi vaên cuûa Nguyeãn Coâng Hoan ñaày nhöõng tieáng nhaïi, tieáng ruûa, tieáng mæa, lôøi pha troø taïo neân loái vaên traøo loäng, mæa mai. Lôøi vaên Xuaân Dieäu aøo aït, maõnh lieät, traøn treà caû nieàm vui, laãn noãi buoàn... Phöông thöùc toå chöùc lôøi vaên coøn do nhieàu nguyeân taéc khaùc chi phoái nhö caùc nguyeân taéc veà loaïi vaên, theå vaên, caùc ñaëc tröng veà thôøi ñaïi, tröôøng phaùi, phong caùch ngheä thuaät v.v... Naém ñöôïc caùc phöông thöùc toå chöùc lôøi vaên môùi coù theå nhaän ra ñöôïc veû ñeïp cuûa noù, nhôø ñoù môùi coù theå hieåu ñöôïc caùi saâu saéc, caùi hay cuûa vaên chöông. 5. Caùc thaønh phaàn cuûa lôøi vaên ngheä thuaät. Ngöôøi ta coù theå chia lôøi vaên ngheä thuaät ra lôøi taùc giaû vaø lôøi nhaân vaät hay lôøi tröïc tieáp vaø lôøi giaùn tieáp. a. Tröôùc heát, coù theå chia lôøi vaên ra lôøi nhaân vaät vaø lôøi taùc giaû. Thaät ra, toaøn boä lôøi vaên laø do caùc taùc giaû saùng taïo neân, duø laø lôøi taùc giaû hay laø lôøi nhaân vaät. Nhaân vaät noùi naêng nhö theá naøo laø do taùc giaû qui ñònh. Tuy nhieân phaân bieät ra lôøi taùc giaû vaø lôøi nhaân vaät coù yù nghóa nhaát ñònh. Trong vaên hoïc daân gian lôøi nhaân vaät thöôøng ñöôïc keå laãn vaøo lôøi taùc giaû, chöa ñöôïc taùch ra nhö kieåu: "Moät hoâm muï dì gheû baûo hai chò em ñi xuùc teùp, ñöùa naøo xuùc ñöôïc nhieàu thì thöôûng cho moät caùi yeám ñoû". Trong vaên hoïc coå lôøi taùc giaû vaãn chieám vò trí chuû yeáu. Lôøi nhaân vaät coù khi tuy ñöôïc taùch ra nhöng chöa coù gioïng rieâng, chöa ñöôïc caù tính hoùa maø thöôøng laø lôøi taùc giaû gaùn cho, noùi theo gioïng taùc giaû. Chaúng haïn, trong Chuyeän laï nhaø thuyeàn chaøi, Leâ Thaùnh Toâng ñaõ ñeå cho Thuùc Ngö con nhaø thuyeàn chaøi noùi naêng vôùi cha meï nhö sau: "Tuïc ngöõ coù caâu: "Coù ngöôøi coù cuûa". Con nghó cha meï tuoåi giaø, gia tö laïi baàn laïc, muoán tìm moät ngöôøi vôï veà laøm thay cha meï, chung söùc laïi coù theå kieám ñöôïc nhieàu tieàn hôn, may ra nghieäp nhaø coù theå khaù leân ít nhieàu. Nhöng vieäc traêm naêm khoâng theå caåu thaû, cho neân con phaûi ñi laâu ngaøy ñeå xeùt cho kó. Daùm ñaâu chæ rong chôi maø cam 36