Đ bài: Phân tích hình nh mùa thu trong 3 bài th Thu c a Nguy n Khuy nề ả ơ ủ ễ ế
Bài M u S 1: ẫ ố
Tr c nay, ba bài Thu m, Thu đi u, Thu v nh(1) c a Nguy n Khuy n đã đc bìnhướ ẩ ế ị ủ ễ ế ượ
ph m r t nhi u. Nh ng bài th này đc coi là tiêu bi u cho h n th Nôm Nguy nẩ ấ ề ữ ơ ượ ể ồ ơ ễ
Khuy n, xác l p v th Nguy n Khuy n là "nhà th c a quê h ng làng c nh Vi tế ậ ị ế ễ ế ơ ủ ươ ả ệ
Nam"(2). Ph n l n các tác gi có xu h ng kh ng đnh ba bài th là nh ng b c tranh nênầ ớ ả ướ ẳ ị ơ ữ ứ
th , v đúng đc đi u h n c a mùa thu làng quê đng b ng B c B ; n trong c nh thuơ ẽ ượ ệ ồ ủ ồ ằ ắ ộ ẩ ả
thanh bình là n i u hoài th m kín v n i đau th i th n c m t nhà tan mà b n thân b tỗ ầ ề ỗ ờ ế ướ ấ ả ấ
l c, b t c(3). Ph i nói r ng, nh ng nh n đnh này không sai. M i bài th thu c aự ế ắ ả ằ ữ ậ ị ỗ ơ ủ
Nguy n Khuy n th c là m t b c tranh thu m c b ng ngôn t , di n t đc đúng th nễ ế ự ộ ứ ỷ ặ ằ ừ ễ ả ượ ầ
thái c nh thu đng b ng B c B v i nh ng hình nh đc tr ng: tr i xanh, n c trong, láả ồ ằ ắ ộ ớ ữ ả ặ ư ờ ướ
vàng, khói tr ng, ao, nhà, ngõ... Đc ba bài th d nh n th y không khí yên , d u êm c aắ ọ ơ ễ ậ ấ ả ị ủ
làng quê t bao đi. Tuy nhiên, ti p c n t góc đ khác là có th th y m t s c thái điự ờ ế ậ ừ ộ ể ấ ộ ắ ố
l p v i s nên th , thanh bình t ba bài th thu. M t s tác gi đã bàn v ph ng di nậ ớ ự ơ ừ ơ ộ ố ả ề ươ ệ
này, song v n h ng đn kh ng đnh cái hay c a bài th là c nh đp c a làng c nh đngẫ ướ ế ẳ ị ủ ơ ả ẹ ủ ả ồ
b ng B c B mùa thu và n i đau th i th kín đáo c a tác gi (4). Bài vi t này xin b sung,ằ ắ ộ ỗ ờ ế ủ ả ế ổ
nh n m nh theo l i c m nh n m i: ba bài th thu c a là k t t c a nh ng ng t ng t, tànấ ạ ố ả ậ ớ ơ ủ ế ụ ủ ữ ộ ạ
t , th đng, b t c c c nh l n tình. V i ba bài th thu, Nguy n Khuy n là nhà th c aạ ụ ộ ế ắ ả ả ẫ ớ ơ ễ ế ơ ủ
nh ng tang th ng, tái tê đn giày vò, kh c kho i n i đau đi, đau th i.ữ ươ ế ắ ả ỗ ờ ờ
Ba bài th thu c a Nguy n Khuy n cùng kh c h a c nh v t ng t ng t, v ng l ng, h o,ơ ủ ễ ế ắ ọ ả ậ ộ ạ ắ ặ ư ả
tàn t , th đng.ạ ụ ộ
Tr ng thái ng t ng t đc di n t qua nhi u hình nh eo h p, tăm t i và cô l . Đó là ao,ạ ộ ạ ượ ễ ả ề ả ẹ ố ẻ
nhà, ngõ... Đây là nh ng không gian có đi m d bi t v i đc đi m c a văn ch ng trungữ ể ị ệ ớ ặ ể ủ ươ
đi truy n th ng. Văn h c trung đi th ng coi tr ng nh ng không gian tr i bi n, núiạ ề ố ọ ạ ườ ọ ữ ờ ể
sông r ng l n, đt con ng i trong t m kích vũ tr đ th hi n chí khí anh hùng "d cộ ớ ặ ườ ầ ụ ể ể ệ ọ
ngang tr i r ng, v y vùng b kh i" (Truy n Ki u - Nguy n Du). Nguy n Khuy n đi theoờ ộ ẫ ể ơ ệ ề ễ ễ ế
m t h ng khác. Ông m đu bài Thu đi u b ng hình nh cái ao bé nh :ộ ướ ở ầ ế ằ ả ỏ
Ao thu l nh l o n c trong veoạ ẽ ướ
Cái ao làng, ao v n th ng là ao tù n c đng, nh h p r t nhi u so v i h , đm, phá...ườ ườ ướ ọ ỏ ẹ ấ ề ớ ồ ầ
Cái ao có b quây vòng quanh, con con trong t m m t còn b vo l i b i cái l nh c a mùaờ ầ ắ ị ạ ở ạ ủ
thu và đ trong veo c a n c. Theo tính ch t v t lí, s v t có s giãn n khi g p đ nóngộ ủ ướ ấ ậ ự ậ ự ở ặ ộ
và co l i khi g p đ l nh. Khí l nh l o c a mùa thu làm ng i đc có c m giác chi c aoạ ặ ộ ạ ạ ẽ ủ ườ ọ ả ế
b thu h p h n. Thêm n a, tính t "trong veo" v a tuy t đi hoá đ trong c a n c v aị ẹ ơ ữ ừ ừ ệ ố ộ ủ ướ ừ
g i ra c m giác có th nhìn rõ c gi i h n chi u sâu c a cái ao nh . Th là v i t "trongợ ả ể ả ớ ạ ề ủ ỏ ế ớ ừ
veo", cái ao đã t rõ gi i h n nh nhoi c a mình c v chi u r ng l n chi u sâu! Ch aỏ ớ ạ ỏ ủ ả ề ề ộ ẫ ề ư
h t, đ nh c a cái ao còn b thu thêm vào m t l n n a b i v n "eo"- ti ng nào có v nế ộ ỏ ủ ị ộ ầ ữ ở ầ ế ầ
này khi phát âm, mi ng đu co tròn l i! Ngay trong câu th m đu, v n eo đã xu t hi nệ ề ạ ơ ở ầ ầ ấ ệ
hai t : l nh l o, trong veo. "Eo" còn là b v n c a bài th : veo, teo, vèo, teo, bèo t oở ừ ạ ẽ ộ ầ ủ ơ ạ
nên m t c m giác ng t ng t, vây hãm! Nh v y, tr ng thái nh h p đã đc th hi n t iộ ả ộ ạ ư ậ ạ ỏ ẹ ượ ể ệ ớ
ba l n câu th đu, sau m i t ng , đ h p càng v sau càng thu thêm l i. Cái ao đãầ ở ơ ầ ỗ ừ ữ ộ ẹ ề ạ
nh còn nh c g ng co đn m c không th nh h n đc n a. Tính ch t nh bé cònỏ ư ố ắ ế ứ ể ỏ ơ ượ ữ ấ ỏ
choán l y toàn bài do tác gi l a ch n v n "eo" cho c bài th !ấ ả ự ọ ầ ả ơ
Đn câu th hai c a bài Thu đi u, tính ch t bé nh ti p t c đc gia tăng h n:ế ứ ủ ế ấ ỏ ế ụ ượ ơ
M t chi c thuy n câu bé t o teo.ộ ế ề ẻ
Trên ao nh xu t hi n m t con thuy n bé. T ch s ít "m t" k t h p v i t láy "t o teo"ỏ ấ ệ ộ ề ừ ỉ ố ộ ế ợ ớ ừ ẻ
khi n con thuy n càng nh bé h n - t ng ch nh m t ch m nh chút xíu, c n con vàế ề ỏ ơ ưở ỉ ư ộ ấ ỏ ỏ
cũng không th nh h n n a! Tr ng thái nh h p này cũng xu t hi n ngay t đu bài Thuể ỏ ơ ữ ạ ỏ ẹ ấ ệ ừ ầ
m:ẩ
Năm gian nhà c th p le te,ỏ ấ
Ngõ t i đêm sâu đóm l p lòe.ố ậ
Cái nhà năm gian truy n th ng c a đng b ng B c B cu i th k XIX v n bé nh đcề ố ủ ồ ằ ắ ộ ố ế ỉ ố ỏ ượ
c th thêm v s nh bé b ng t th p. Th p đn m c le te - nghĩa là th p đn m c c cụ ể ề ự ỏ ằ ừ ấ ấ ế ứ ấ ế ứ ự
đ, ch ng nh không th th p h n đc n a, ch đ cho ng i cúi đu ra vào. Tr ng tháiộ ừ ư ể ấ ơ ượ ữ ỉ ủ ườ ầ ạ
nh h p này ti p t c đc th hi n qua không gian ngõ. Ngõ m r ng không gian vỏ ẹ ế ụ ượ ể ệ ở ộ ề
chi u dài h n m t cái ao, m t cái nhà, song nó ch t h p. Trong bài Thu đi u, ngõ quanh coề ơ ộ ộ ậ ẹ ế
- không th ng - đc đi m này càng làm tăng lên đ nh h p c a ki u đng làng ngõẳ ặ ể ộ ỏ ẹ ủ ể ườ
xóm. Trong Thu m, ngõ b chìm trong đêm t i - ngõ t i. Đ t i m t l n n a thu thêm đẩ ị ố ố ộ ố ộ ầ ữ ộ
h p c a con ngõ! Không gian nào cũng tù túng, nh bé! Xét t ng hình nh cũng th y hìnhẹ ủ ỏ ừ ả ấ
nh nào cũng nh nhoi: cái ao, cái ngõ, cái lá, chút sóng, bèo, con thuy n... Có th nói,ả ỏ ề ể
tr ng thái eo h p, tăm t i khi n cho c nh th thu Nguy n Khuy n có s c thái m đm, tùạ ẹ ố ế ả ơ ễ ế ắ ả ạ
túng c a c nh nông thôn nghèo B c B !ủ ả ắ ộ
Cùng v i s ng t ng t, t i tăm là tr ng thái h o, tàn t , th đng. n t ng này đcớ ự ộ ạ ố ạ ư ả ạ ụ ộ Ấ ượ ượ
bi u hi n trong r t nhi u hình nh d i tr i xanh. Ba bài th thu c a Nguy n Khuy n,ể ệ ấ ề ả ướ ờ ơ ủ ễ ế
bài nào cũng có b u tr i xanh ng t:ầ ờ ắ
- T ng mây l l ng tr i xanh ng t,ầ ơ ử ờ ắ
Ngõ trúc quanh co khách v ng teo.ắ
(Thu đi u)ế
- Da tr i ai nhu m mà xanh ng t,ờ ộ ắ
M t lão không v y cũng đ hoe.ắ ầ ỏ
(Thu m)ẩ
- Tr i thu xanh ng t m y t ng cao,ờ ắ ấ ầ
C n trúc l ph , gió h t hiu.ầ ơ ơ ắ
(Thu v nh)ị
Tr i xanh là hình nh đc tr ng c a mùa thu B c B . Đó v n là hình nh nên th , hi nờ ả ặ ư ủ ắ ộ ố ả ơ ề
d u, trong sáng tâm c m c a nhi u ng i. V i ng i hi n đi, màu xanh là bi u t ngị ở ả ủ ề ườ ớ ườ ệ ạ ể ượ
c a hoà bình. Nh ng v i văn ch ng trung đi, hình nh tr i xanh còn g n v i ý ni m vủ ư ớ ươ ạ ả ờ ắ ớ ệ ề
m t l c l ng siêu nhiên có s c m nh ghê g m, chi ph i m i bi n c c a tr n gian. Thộ ự ượ ứ ạ ớ ố ọ ế ố ủ ầ ế
l c tr i xanh khi n ng i ta kh c kho i, đau đn tr c nh ng n i đau bu n không th lýự ờ ế ườ ắ ả ớ ướ ữ ỗ ồ ể
gi i. Con ng i c t lên nh ng ti ng h i không l i đáp, b t c, cay đng v i tr i:ả ườ ấ ữ ế ỏ ờ ế ắ ắ ớ ờ
Xanh kia thăm th m t ng trên,ẳ ừ
Vì ai gây d ng cho nên n i này?ự ỗ
(Chinh ph ngâm khúc - Đng Tr n Côn, Đoàn Th Đi m)ụ ặ ầ ị ể
Màu xanh trong văn ch ng cũng v y, nó cũng nhi u khi có ý nghĩa ch cái vô cùng, vô t nươ ậ ề ỉ ậ
kh c nghi t c a thiên nhiên. Khi xu t hi n màu xanh, nhi u n i tang th ng đau bu nắ ệ ủ ấ ệ ề ỗ ươ ồ
tr i ra:ả
Trăm năm còn có gì đâu,
Ch ng qua m t n m c khâu xanh rì.ẳ ộ ấ ổ
(Cung oán ngâm khúc - Nguy n Gia Thi u)ễ ề
Sau này, th Vũ Hoàng Ch ng (1916-1976) cũng có hai câu th mang màu xanh đmơ ươ ơ ậ
ch t suy t , tri t lu n nh th :ấ ư ế ậ ư ế
T phen Trái Đt ra đi,ừ ấ
L chia phôi đã xanh rì trùng d ng.ệ ươ
(Nh p trúc mùa th )ị ơ
Nh ng xanh tr i, xanh bi n, xanh cây, xanh m ... khi n ng i ta r n r n! Nó ch ng tữ ờ ể ồ ế ườ ờ ợ ứ ỏ
tr i đt v n c mãi cao r ng, th i gian c trôi, c cây c s ng... Nó s ng v i b n thân nó,ờ ấ ẫ ứ ộ ờ ứ ỏ ứ ố ố ớ ả
đi l p v i cái h u h n, tàn l i c a con ng i. Tr c cái màu xanh nghi t ngã y, conố ậ ớ ữ ạ ụ ủ ườ ướ ệ ấ
ng i tr nên đau th ng v i v i b i nh b t nhiên vô c m v i nh ng n i đau qu n xótườ ở ươ ờ ợ ở ư ị ự ả ớ ữ ỗ ặ
c a b n thân mình!ủ ả
Tr l i v i ba bài th thu c a Nguy n Khuy n. Tr i xanh đã tr thành n n và làm n i b tở ạ ớ ơ ủ ễ ế ờ ở ề ổ ậ
cái h u h n, nh bé c a m i v t nói chung, con ng i nói riêng. Thêm n a, d i kho ngữ ạ ỏ ủ ọ ậ ườ ữ ướ ả
tr i xanh ng t, các s v t, hi n t ng n i ti p nhau bi u hi n s th đng, tàn t , h o.ờ ắ ự ậ ệ ượ ố ế ể ệ ự ụ ộ ạ ư ả
Cái h o, tàn t tr c h t đc th hi n th i gian c a ba bài th thu. C ba bài thư ả ạ ướ ế ượ ể ệ ở ờ ủ ơ ả ơ
đu có b i c nh là chi u và t i mùa thu. Ng i trung đi có t duy âm d ng rõ r t. Mùaề ố ả ề ố ườ ạ ư ươ ệ
thu, chi u t i thu c th i gian âm (d ng là mùa xuân, mùa h ; bu i sáng, bu i tr a...).ề ố ộ ờ ươ ạ ổ ổ ư
Nguy n Khuy n đt th i gian âm c a ngày vào th i gian âm c a mùa. Chi u thu trongễ ế ặ ờ ủ ờ ủ ề
Thu v nh. R i l i chi u và đêm l n l t ti p t c xu t hi n trong Thu m, Thu đi u. Chị ồ ạ ề ầ ượ ế ụ ấ ệ ẩ ế ỉ
khác là lúc có trăng (Song th a đ m c ánh trăng vào; Làn ao lóng lánh bóng trăng loe), lúcư ể ặ
ng t ch màu t i đen dày đc trùm l p, vây b a đng thôn (Ngõ t i đêm sâu đóm l pặ ỉ ố ặ ấ ủ ườ ố ậ
lòe). Th i gian bu i sáng là kh i d ng, bu i tr a là chính d ng; đn chi u t i, th iờ ổ ở ươ ổ ư ươ ế ề ố ờ
gian đã tr v v i khí âm. B n thân th i gian chi u t i này g i ý ni m v s tàn l i. Điở ề ớ ả ờ ề ố ợ ệ ề ự ụ
cùng v i s tàn l i là h o (luôn v n đng, bi n đi, tho t ch c đã chuy n t d ng th cớ ự ụ ư ả ậ ộ ế ổ ắ ố ể ừ ạ ứ
này sang d ng th c khác). Trong th i kh c tàn l i, h o c a chi u t i mùa thu y, cácạ ứ ờ ắ ụ ư ả ủ ề ố ấ
hình nh khác l n l t xu t hi n trong h th ng v i nó. Đó là c n trúc trong bài Thu v nh:ả ầ ượ ấ ệ ệ ố ớ ầ ị
C n trúc l ph gió h t hiuầ ơ ơ ắ
T láy l ph g i lên hình nh c n trúc g y gu c, lá l a th a. Tr c làn gió h t hiu, cànhừ ơ ơ ợ ả ầ ầ ộ ư ư ướ ắ
trúc càng già y u, xác x , b ph . Nó g n nh đã c n ki t s c s ng. Hình nh lá vàngế ơ ơ ờ ầ ư ạ ệ ứ ố ả
bi u th s tàn t rõ h n:ể ị ự ạ ơ
Lá vàng tr c gió s đa vèoướ ẽ ư
Lá vàng là chi c lá đã b chuy n t màu xanh tràn đy sinh khí sang màu vàng c a s giàế ị ể ừ ầ ủ ự
nua, cu i đi! V i hình nh chi c c n trúc l ph và lá vàng tr c gió, cái tàn l i trongố ờ ớ ả ế ầ ơ ơ ướ ụ
th thu Nguy n Khuy n đã đc th hi n c hai góc đ: th i gian và s v t. Nh ngơ ễ ế ượ ể ệ ả ở ộ ờ ự ậ ữ
hình nh đó g i s h o - s k t thúc c a ki p cây lá!ả ợ ự ư ả ự ế ủ ế
Tr ng thái h o còn đc kh c ho b sung t p h p các hình nh khác. Đó là sóngạ ư ả ượ ắ ạ ổ ở ậ ợ ả
n c, t ng mây, ánh sáng l p lòe c a đom đóm, cái ph t ph khói nh t, cái lóng lánh ánhướ ầ ậ ủ ấ ơ ạ
trăng loe. C hình nh khóm bèo trên ao cũng khi n ta liên t ng đn t "bèo b t"! T t cả ả ế ưở ế ừ ọ ấ ả
nh ng hình nh đó làm cho m i t ng không gian cao xa (t ng mây), th p g n (sóng n c,ữ ả ọ ầ ầ ấ ầ ướ
khói, trăng) đu không tĩnh t i mà đc kh c ho trong xu th đng v i các t ng : g n,ề ạ ượ ắ ạ ế ộ ớ ừ ữ ợ
l p loè, ph t ph , lóng lánh... Nó thay đi (dù nh ) trong t ng tích t c. Thay đi rõ nh tậ ấ ơ ổ ỏ ừ ắ ổ ấ
khi n nhân v t tr tình th ng th t là hình nh hoa năm ngoái, ng ng n c nào:ế ậ ữ ả ố ả ỗ ướ
M y chùm tr c gi u hoa năm ngoái,ấ ướ ậ
M t ti ng trên không ng ng n c nào.ộ ế ỗ ướ
nh ng câu trên, s c thái th c - o còn nghiêng v cái th c. Đn nh ng câu này, hìnhỞ ữ ắ ự ả ề ự ế ữ
nh th chuy n sang h n góc đ o. Hoa năm ngoái có còn là bông hoa th c, hay ch làả ơ ể ẳ ộ ả ự ỉ
bông hoa còn sót l i trong tâm t ng nhân v t tr tình? Ng ng n c nào di n t m tạ ưở ậ ữ ỗ ướ ễ ả ộ
tr ng thái b t tri, vô tri - không bi t, không hi u. Năm ngoái là th i gian, n c nào làạ ấ ế ể ờ ướ
không gian. C th i gian và không gian đu chìm trong tâm thái ch i v i, ch i v i.ả ờ ề ơ ơ ớ ớ
Cùng v i s tàn l i, h o, s v t hi n t ng trong ba bài th thu c a Nguy n Khuy nớ ự ụ ư ả ự ậ ệ ượ ơ ủ ễ ế
còn th đng. Tính ch t th đng cũng đc bi u th m i chi u kích không gian và ụ ộ ấ ụ ộ ượ ể ị ở ọ ề ở
các s v t, hi n t ng:ự ậ ệ ượ
Sóng bi c theo làn h i g n tí,ế ơ ợ
Lá vàng tr c gió s đa vèo.ướ ẽ ư
T ng mây l l ng tr i xanh ng t,ầ ơ ử ờ ắ
... Cá đâu đp đng d i chân bèo.ớ ộ ướ
(Thu đi u)ế
Vì sao l i nói th đng? B i l , sóng, lá, mây, bèo đu không t ch . Chúng không th tạ ụ ộ ở ẽ ề ự ủ ể ự
chuy n đng ho c t đng yên mà luôn b chi ph i, ph thu c vào y u t khác. Sóng, lá,ể ộ ặ ự ứ ị ố ụ ộ ế ố
mây đu b tác đng b i gió. Sóng theo làn h i! Còn lá cũng không đc c đnh trên câyề ị ộ ở ơ ượ ố ị
n a mà đã lìa cành, b gió cu n vèo đi. Chi c lá không th t đnh đo t s r i v đâu màữ ị ố ế ể ự ị ạ ẽ ơ ề
gió đa đn đâu thì t i đó! Ch vèo v a di n t đ bay nhanh v a cho th y s khôngư ế ở ạ ữ ừ ễ ả ộ ừ ấ ự
