Cần phát triển cảm
xúc ở trẻ em
Nhiều bậc bố mẹ tin rằng với
chỉ số thông minh (Intelligence
Quotient - IQ) cao, con mình sẽ
thành đạt trong học đường và
cả trong tương lai. Thực ra, chỉ
số cảm xúc (Emotion Quotient -
EQ) cũng là yếu tố rất quan trọng trong sự phát
triển vì thiếu cảm xúc thì các năng khiếu của trẻ
có thể bị thui chột.
Trẻ thiếu xúc cảm dễ bị thất bại
Nhiều bậc bố mẹ tin rằng với chỉ số thông minh
(Intelligence Quotient - IQ) cao, con mình sẽ thành
đạt trong học đường và cả trong tương lai. Thực ra,
chỉ số cảm xúc (Emotion Quotient - EQ) cũng là yếu
tố rất quan trọng trong sự phát triển vì thiếu cảm xúc
thì các năng khiếu của trẻ có thể bị thui chột.
"Giữa trái tim và khối óc có một mối liên hệ, biểu hiện
của nó chính là chỉ số xúc cảm, tức EQ" - Tiến sĩ tâm
lý Nguyễn Công Khanh, giảng viên Đại học Quốc gia
Hà Nội, cho biết. Cảm xúc chi phối mạnh mẽ hành
động của con người, từ đó ảnh hưởng đến kết quả
của nó. Trên thực tế không có quyết định nào của con
người là thuần lý trí, luôn luôn có vai trò của cảm xúc
trong đó. Chẳng hạn, nếu được "sếp’ giao cho một
việc mà bạn không muốn làm, bạn dễ làm một cách
miễn cưỡng cho xong rồi không đoái hoài gì đến nó
nữa. Nhưng nếu đó là một công việc bạn yêu thích,
bạn sẽ dồn hết tâm sức cho nó nên kết quả thường
rất tốt, và khi làm xong bạn cảm thấy mãn nguyện.
EQ cao được thể hiện ở tính kiên định, biết lắng nghe
người khác và thấu hiểu họ, dũng cảm, linh hoạt; còn
người EQ thấp thường hay trách mắng người khác,
hay chấp vặt, độc đoán, hồ nghi, chê trách, cản trở
người khác... Nhờ khả năng thấu cảm, người có EQ
cao thường dễ hòa nhập với mọi người, biết cư xử
sao cho được cộng đồng chấp nhận và dễ thành
công hơn.
Đối với trẻ em, EQ càng quan trọng trong quá trình
phát triển của nó. Thiếu bạn bè, sống thu mình, khó
hòa nhập là một trong những nguyên nhân quan
trọng dẫn đến thất bại học đường. Nhiều khi chỉ vì
tính thích gây hấn, hay không thích chia sẻ cái mình
có với bạn bè mà trẻ bị bạn trong lớp tẩy chay, từ đó
việc học cũng sút đi. Trong tương lai, những trẻ EQ
thấp cũng khó tạo ra các mối quan hệ tốt để phát triển
sự nghiệp. Tình trạng thiếu xúc cảm còn có thể dẫn
đến những chuyện tồi tệ hơn, chẳng hạn như phạm
tội. Các vụ hành hạ người khác hay giết người hàng
loạt là dẫn chứng của sự vô cảm.
Theo tiến sĩ Nguyễn Công Khanh, ở nước Anh từng
xảy ra một vụ hai đứa trẻ 8-9 tuổi gây ra cái chết của
một em bé. Hai trẻ này gặp em bé gần một siêu thị
liền bắt đến một nơi vắng vẻ để hành hạ, sau đó trói
vào đường ray cho xe lửa chạy qua. Sau đó, các nhà
điều tra phát hiện các hung thủ sống trong trại trẻ mồ
côi. Chúng vẫn quen bắt các con vật về "chơi", vặn
chân, bẻ tay và thích thú với những tiếng kêu đau
đớn của con vật. Các nhà tâm lý giải thích, do không
được sống trong môi trường xúc cảm nên những trẻ
này không có khả năng thấu hiểu cảm giác của người
khác. Chứng kiến sự đau đớn quằn quại, trong khi trẻ
khác thấy kinh sợ thì chúng lại sung sướng thích thú.
Tình trạng không thấu cảm này cũng gặp ở nhiều đứa
trẻ có hoàn cảnh bất hạnh như mồ côi, gia đình đổ
vỡ, bị bỏ rơi... Do không nhạy với tình cảm của người
khác, trẻ có thể làm họ đau khổ mà không thấy hối
hận hay cắn rứt. Do đó, nguy cơ phạm tội sẽ cao.
Làm sao để tăng chỉ số EQ?
Cha mẹ cần nghe con nói để hiểu điều nó đang cảm
nhận, và chia sẻ với nó. Chẳng hạn, trẻ buồn vì bạn
dành nhiều thời gian cho em nó, hãy bảo: "Mẹ cũng
biết cảm giác khi em mình được đi chơi với bố mẹ ở
công viên còn bản thân thì không". Như vậy, trẻ vừa
cảm thấy được chia sẻ vừa hiểu rằng ai cũng trải qua
cảm xúc này và đã vượt qua.
Nên giúp trẻ gọi tên cảm xúc của mình, xây dựng cho
nó vốn từ vựng cảm xúc như buồn, vui, giận, lo sợ...
Có thể cho trẻ xem nhiều bức ảnh diễn tả các trạng
thái cảm xúc khác nhau và giải thích. Nếu trẻ thất
vọng vì mất đồ chơi, đừng bảo nó là "không sao đâu,
đừng khóc" mà hãy tận dụng cơ hội này dạy trẻ về
các khái niệm về xúc cảm. Có thể hỏi: “Con buồn,
đúng không?", và khơi gợi: "Hôm trước bạn Tí mất đồ
chơi, bạn Tí cũng buồn như thế nhỉ?". Hãy hỏi nó có
thích đồ chơi ấy không, tại sao, như vậy con bạn sẽ
bộc lộ, miêu tả được cảm xúc của nó dưới nhiều góc
độ hơn.
Mặt khác, nên để trẻ quan sát cảm xúc của người
xung quanh, chẳng hạn như "Hôm qua bà nội vui lắm,
bà cười nhiều. Tại sao bà vui? Vì cu Tí biết nhường
đồ chơi cho em..." hoặc: "Cô Ba đang giận đấy, cô
cau mặt và không bế nựng cu Tí nữa. Tại sao cô giận
nhỉ? Vì cu Tí nghịch làm vỡ lọ hoa của cô mà không
xin lỗi. Cô giận, Tí có buồn không?". Như vậy, trẻ
không chỉ nhận biết cảm xúc của người khác mà còn
hiểu nguồn gốc những cảm xúc đó, cũng như ảnh
hưởng của cảm xúc đó đến mọi người. Từ đó, trẻ sẽ
biết điều chỉnh cảm xúc, hành vi của mình - một khả
năng rất cần thiết để thành công trong cuộc sống.
Tiến sĩ Khanh khuyên rằng, với trẻ dưới 6 tuổi, cần
hạn chế tối đa sự trừng phạt (nhưng phải chỉ ra lỗi) và
hào phóng, thậm chí không giới hạn lời khen, miễn là
khen có lý. Với trẻ nhỏ, đừng lạm dụng lời giáo huấn
vì sự nhận thức của trẻ bắt nguồn từ những hành vi
cụ thể, sau đó mới dần dần rút ra quy luật điều nào
nên điều nào không. Chẳng hạn, mỗi lần trẻ la hét do
không bằng lòng, mọi người có thể thỏa thuận giả vờ
cùng ôm đầu kêu: "Đau đầu quá" và ai bỏ về phòng
nấy, không đoái hoài gì đến trẻ. Sau một số lần như
vậy, trẻ sẽ hiểu hành vi trên không đem lại "lợi lộc" gì
và chấm dứt. Hoặc có thể lén quay phim cảnh này và
khi trẻ đã bình tĩnh thì phát lại cho cả nhà xem. Trẻ sẽ
biết hành vi này không đúng, nó xấu hổ và sẽ tự điều
chỉnh dần. Khi trẻ đang lên "cơn hư", mọi lời dạy dỗ
hay quát mắng sẽ không đem lại hiệu quả.
"Không phải lời giáo huấn, mà chính sự trải nghiệm
sẽ có tác dụng với trí tuệ cảm xúc của trẻ" - tiến sĩ
Khanh nói. Một người cha đã tìm mọi cách khuyên
con trai mình đừng lại gần ống bô xe máy, nhưng mỗi
lần ông đi làm về thì cậu con 3 tuổi đều sán lại bố,
phía có ống bô xe máy. Ông nghĩ ra một cách, cầm
theo con búp bê nhựa và làm như vô tình áp chân nó
vào ống bô xe. Chân búp bê bị chảy một vệt, nó được
chìa cho cậu bé xem kèm theo lời thuyết minh của
bố: "Búp bê bị chạm vào ống bô nên bỏng chân, da
rách cả rồi. Nó đau rát lắm". Cậu bé rất sợ vì hiểu
được bằng trực giác bỏng bô nghĩa là thế nào, từ đó
cậu tránh xa nó.
Cũng bằng trò chơi búp bê, bố mẹ có thể dạy trẻ
nhiều điều nữa về cảm xúc. Tùy từng trường hợp cụ
thể, người làm cha mẹ sẽ biết nên nói với con như
thế nào. Điều quan trọng là để dạy con về trí tuệ xúc
cảm, bố mẹ không thể là người "vô cảm". Bạn phải
cho trẻ được tắm mình vào môi trường cảm xúc, bạn
nhất thiết phải dành thời gian cho con.
