Sự cải thiện trong nghệ thuật của Braxin
Cuộc triển lãm mang tên Tropicalia là sự nhìn nhận lại một giấc mơ phiêu diêu ,
không tưởng đã từng một thời làm cháy lên nền nghệ thuật, âm nhạc, văn học, điện
ảnh và thời trang Braxin.
Người dịch: Vũ Kim Thư
Với sự hứa hẹn tột bậc và những sắc màu hấp dẫn ngay trong tựa đề của triển lãm,
“Tropicalia; Một cuộc cách mạng trong văn hóa Braxin” tập trung vào sự náo động văn
hóa và thẩm mỹ trong suốt thời kỳ chế độ độc tài quân sự của Braxin từ 1964 đến 1985,
nhấn mạnh vào giai đoạn từ năm 1967 đến 1972.
Khi vị thế của đồng tiền lên cao, cái tên “Tropicalia” vang dội , gợi lên một sự ý tưởng
không tưởng và một khung cảnh đầy phức tạp của văn hóa Braxin. Cùng với sự lựa chọn
rộng mở , cuộc triển lãm đầy hoài bão này tập trung sự chú ý vào nghệ thuật, âm nhạc,
văn học, đồ họa in, kiến trúc, sân khấu, điện ảnh và thời trang. Nó bao gồm các tác phẩm
của những nghệ sỹ như Helio Oiticica, Lygia Clark, Lygia Pape, Antonio Dias, Nelson
Leirner, và Ruben Gerchman. Cuộc triển lãm khám phá ý tưởng của kiến trúc sư người Ý
nhập cư là Lina Bo Bardi qua một loạt các bản nháp thiết kế kiến trúc và vẽ ký họa, giới
thiệu tác phẩm phim của Glauber Rocha., trong số nhiều nghệ sỹ khác, và đặc biệt nhấn
mạnh tác phẩm sân khấu sáng tác năm 1967 có tên O Rei da Vela ( Vua nến), một tác
phẩm kịch năm 1933 của Oswald de Andrade hội tụ sự tập trung của các nghệ sỹ, nhạc sỹ
và các nhà làm phim Braxin.
Trung tâm của cuộc triển lãm tái tạo sống động cảnh một mê cung tự nhiên của Oicitica
mang tên “Tropicalia”. Nó được trưng bày lần đầu tiên tại một cuộc triển lãm nổi tiếng
khác có tên “ Sự khách quan mới của Braxin” tại Bảo tàng nghệ thuật hiện đại Rio De
Janeiro vào năm 1967, trong đó Oicitica ( 1937 – 1980) là người chủ đạo tổ chức. Vào
năm 1968, cái tên “Tropicalia” được sử dụng làm tên cho một album nhạc phổ thông
được thu thanh bởi Gilberto Gil,Caetano, Veloso, và Os Mutantes, một ban nhạc rock có
ảnh hưởng ở Braxin. Vào đầu năm 1969, cảnh sát quân đội đã bắt giữ Veloso và Gil,
người sau đó đã rời tổ quốc sang lang thang đày ải tại London. Oiticica, người đã rời
nước mình để đến London làm một cuộc triển lãm tại Gallery Whitechapel, sau đó là một
thành viên trong một triển lãm khác có tên “ Thông tin” của Kynaston McShine vào năm
1970 tại Bảo Tàng nghệ thuật New York . Ông đã được trao giải thưởng Guggenheim và
chuyển đến New York, nơi ông đã sống liền ở đó tám năm.
Oiticica, người được mến mộ và có mặt trong nhiều cuộc triển lãm gần đây, là con trai
của một nhà côn trùng học/ một nhà nhiếp ảnh và là cháu của một nhà nghiên cứu ngữ
văn/ một người theo hoc thuyết vô chính phủ, ông là một trong những thành viên của
trào lưu nghệ thuật tiểu tiết có tên Groupo Frente, vào năm 1959 ông đồng thành lập
nên nhóm những nghệ sỹ theo trường phái chủ nghĩa cách tân tiểu tiết, nhấn mạnh vào
nghệ thuật có tính giác quan và thâm nhập. Oiticica nâng niu giữ gìn hình ảnh những
cộng đồng dân số ở biên giới Braxin, ông thử nghiệm với một không gian có thể thâm
nhập được. Chứa đầy trần nhà cao tại một phòng trưng bày của Bảo tàng Bronx, sự tái
tạo lại không gian “Tropicalia” của Oiticica cũng như tác phẩm “ Thiên đường” (1966 –
1969) nhằm mời gọi khách tham quan hòa nhập vào một mê cung liên tục biến đổi được
ghép lại bởi những vật dùng bỏ đi, các bộ phận bao gồm những tấm gỗ và ống, cát trải
đầy sàn nhà, những tấm nhựa nhiều màu sắc, những miếng đá vỡ, những con đường được
làm bằng ống , chậu cây xanh nhiệt đới, một cái bể nông có nước, một chiếc tivi và một
đôi vẹt đuôi dài thỉnh thoảng gây những âm thanh ầm ĩ.
Bánh mỳ và những gánh xiếc
Tác phẩm sắp đặt trải rộng trong không gian sau cùng của cuộc triển lãm mang chủ đề
ngẫu hứng. Những thiết kế kết hợp sẵn sàng với các chất liệu thông thường như ống dẫn,
vật liệu xây dựng bằng vỏ bào ép với nhựa dính và kính thủy tinh cho bục, bệ với phong
cách của kiến trúc sư Bo Bardi. Ở cửa bước vào, ngay trên tường của phòng trưng bày,
treo một băng chữ cỡ 3x 4 foot ghi rằng “ Hãy là người ngoài vòng luật pháp, hãy là
một anh hùng”. Một tác phẩm in lưới năm 1967 của Oiticica màu đen và đỏ đã được
thay đổi lại vào năm 2005 khắc họa những thân hình kiệt quệ có tên Cara de Cavalo (
Mặt ngựa), - một nhóm cướp ngoại bang bị cảnh sát giết năm 1964. Ngay dưới đó là một
tác phẩm khác được sáng tác lại ngay trong cùng năm đó, kích cỡ 5x 18 foot của nhà điêu
khắc Rubens Gerchman làm bằng Formica trên gỗ được thiết kế để thường dùng trên các
hè phố. Nó gồm một chữ viết LUTE – tiếng Tây Ban Nha có nghĩa là “chiến đấu” – gợi
nhớ đến tác phẩm “TÌNH YÊU” năm 1965 của Robert Indiana.
Một chiếc tủ trưng bày với kích cỡ như tủ của một cửa hàng, trưng bày bộ sưu tập những
bộ quần áo cổ điển của phụ nữ được sáng tác bởi Rhodia, một công ty vải vóc và thời
trang, với những loại vải nhân tạo theo phong cách Braxin. Quần áo chạy dọc thành một
đường những mảng trang trí hình kỷ hà và mang đậm văn hóa xứ nhiệt đới, được sáng tạo
bởi những nghệ sỹ hàng đầu như nghệ sỹ người Braxin gốc Nhật Bản Tomoshigue
Kusuno. Tác phẩm này ở đây là một miếng thiết kế trắng gồm các màu nâu, nâu đỏ nhạt,
hồng, tím và trắng của nghệ sỹ Hercules Barsotti.
Một loạt những bức ảnh trình diễn từ những chương trình tivi có phông màn với những
trang phục gợi nên sự giàu có bề ngoài của kỷ nguyên đầy phiêu diêu này. Những chiếc
giá sách bằng kính phẳng theo phong cách giá tủ thư viện chứa đựng nhiều tạp chí, ảnh
poster, và bìa của các album. Trong số đó, một tác phẩm thiết kế bìa mang chất biêủ
tượng của nghệ sỹ Gerchman với đĩa hát nổi đình nổi đám thu thanh năm 1968 có tên:
“Tropicalia hay Bánh mỳ và những gánh xiếc”,gợi nên hình ảnh một tấm poster với tập
đoàn những những người vô chính phủ bao gồm Veloso, Gil, Tom Ze, Gal Costa và
những thành viên của nhóm Os Mutantes. Một album của Gilberto Gil (1968) khắc họa
người nhạc sỹ này trong trang phục giống như Simon Boliva, một người anh hùng giải
phóng của Nam Mỹ. Ngoài ra cũng có thêm một bức khắc họa của Costa vào năm 1969,
một bức nữa của Gil vào năm 1971 và một bức khắc họa Veloso – do Linda Glover và
Johnny Camp sáng tác – gợi nhớ lại những tấm ảnh của Jimi Hendrix.
Những sân khấu của sự trưng bày
Những bức ảnh và cách bài trí của cuộc triển lãm này tại Bảo tàng nghệ thuật Sao Paulo
của Bo Bardi thể hiện sự thích thú của nhà thiết kế này trong việc trải nghiệm ngắm nhìn
qua việc dựng lên những tấm kính trong các phần tường của một không gian rộng mở -
tiếp cận triệt để với cách trưng bày bộ sưu tập của Bảo tàng với một sự chọn lựa thoải
mái. Tác phẩm xây dựng và mang tính lý thuyết của Bo Bardi thể hiện chất hiện đại của
một quốc gia trước đây trong hoàn cảnh nô lệ, dự án này bao gồm các khu nhà ở đầy gạch
vụn, rơm rạ, và những mái nhà phẳng với những cây xương rồng làm ngụy trang. Bo
Bardi đã giới thiệu những thiết kế được sản xuất cho 3 show diễn, tập trung chủ đề vào
văn hóa phổ thông của Braxin được tổ chức tại Bảo tàng nghệ thuật hiện đại Bahia và
những bức vẽ cho vở kịch “ Trong rừng rậm của những thành phố” (1969) cho nhà hát
Oficina. Quần áo và những bộ thiết kế của Helio Bichbaner cho vở kịch Vua nến của
nhóm sân khấu Ofcina năm 1967 là một mốc quan trọng trong sự phát triển thẩm mỹ và
thái độ của công chúng dối với vở kịch. Vở kịch này đánh dấu sự phân chia nghệ thuật
sân khấu Braxin và bước tiến quan trong của sự hồi sinh nghệ thuật của de Andrade, một
nhà văn tiên phong. Một phần tác phẩm được gây cảm hứng bởi Bertolt Brecht, một
người đẫn đầu sân khấu của nhóm Oficina của kỷ nguyên nhiệt Tropicalia, trong đó có
Oiticica và Veloso.
Các đồng nghiệp của Oiticica như Lygia Clark ( 1920 – 1988) cũng được giới thiệu một
cách đáng kể tại đây dưới hình thức trưng bày một số những thiết bị đo cảm giác được
làm từ những vật dụng đơn giản , thường là những vật được tìm thấy hoặc được chỉnh sửa
như kính mắt, vải, gương, và găng tay để đeo vào, sử dụng cho các phương pháp chữa
bệnh. Ổn định tại Rio de Janeiro, Clark là người đầu tiên đặt bút cho Tuyên ngôn của chủ
nghĩa Cách Tân Tiểu tiết và là một họa sỹ, một nhà điêu khắc, một nghệ sỹ nổi tiếng theo
nghệ thuật khái niệm, người đã đạt giải thưởng về những giác quan trong nghệ thuật và
sức mạnh chuyển biến của nó vượt bậc về trí tuệ. Lygia Pape ( 1927 – 2004) , là một nhà
điêu khắc, họa sỹ đồ họa, nghệ sỹ thiết kế sách và làm phim, cũng giới thiệu công khai
một tác phẩm nghệ thuật áp dụng trực giác và thực nghiệm, và bà cũng là người đầu tiên
thiết lập nên tuyên ngôn này. Cuộc triển lãm ghi lại sự phát triển thẩm mỹ của Pape, bắt
đầu với nghệ thuật trừu tượng xây dựng năm 1955 với một loạt các bức in khắc gỗ.
Những bức khắc gỗ này hình vuông với kích cỡ cạnh dài 16 inches, và những bức vẽ màu
gouache của bà vẽ năm 1959, được gập và cắt có tên “ Cuốn sách của sự sáng tạo”.
Những sáng tác phong cách trừu tượng hình khối của Pape được mở rộng sang lĩnh vực
nghệ thuật trình diễn: với một loạt các khối vuông cỡ 31 inches, khung được bao bọc
nhựa mang tựa đề “Trứng”, là những tác phẩm được biểu diễn lần đầu tiên trước công
chúng năm 1967 với ba vũ công nhảy ra ngoài từ trong những chiếc hộp này đi kèm theo
âm nhạc nền cho buổi diễn. Tác phẩm của bà mang tên “ Vòng tròn của sự ngưỡng mộ”
1967/2005 bao gồm một sắp đặt vòng tròn các chiếc bát sứ màu trắng trong chứa những
chất lỏng có màu sắc. Những người tham gia được chỉ đạo nếm vị của mỗi màu.
Một đồng nghiệp khác của Oiticica là Antonio Dias giới thiệu các tác phẩm ở đây với
một tinh thần mang đậm tính chính trị. Với kích cỡ tấm gỗ gần 7 feet chiều dài và chiều
dày 2 feet vẽ màu acrylic, dùng vải, kính mica, tác phẩm này có tên : Những ghi nhận về
cái chết không biết trước năm 1965 biểu hiện sự chống lại chế độ quân đội qua hình thức
một cuốn sách chuyện tranh gia huy vẽ xương sọ và đầu lâu bao phủ thành một vòng tròn
trang trí hoa lá bốn thùy gọi là “Sự bảo vệ cuộc sống”.Tác phẩm “Con heo” sáng tác
năm 1966 của Nelson Leirner bao gồm một con lợn thật đã chết được nhồi bông dài năm
feet trưng bày trong một thùng gỗ, phần nào gợi ý phong cách tủ kính trưng bày của
Hirst. Tác phẩm điêu khắc này là một sự thử thách cho Hội đồng nghệ thuật của cuộc
triển lãm quốc gia trong việc đánh giá thế nào được coi là một tác phẩm nghệ thuật thực
sự. ( Tác phẩm đã được chấp nhận, mặc dầu vậy Leirner về sau vẫn viết thuật lại rằng
Ban giám khảo đã khăng khăng rằng ông biết rõ những tiêu chí đang bị chất vấn), Leirner
cũng giới thiệu một vài tác phẩm ông làm năm 1967 thể hiện sự ngưỡng mộ của mình đối
với Lucio Fontana. Những tấm toan cỡ 6 x 4 feet của Leirner vừa vặn với những
phécmơtuya bố cục vòng tròn, chéo và thẳng tạo nên nhiều lớp màu bên trong.
Nghệ sỹ của ngày hôm nay
Giám tuyển của cuộc triển lãm, Carlos Basualdo, đã mời một số những nghệ sỹ đương
đại tham gia vào cuộc triển lãm này. Ngay trên tường và lối đi thẳng vào cuộc triển lãm,
hình ảnh phổ biến mà nghệ sỹ Braxin biết đến là vũ trụ đầy màu sắc được sắp đặt bằng
những miếng đề can dán về đề tài nhiệt đới được lấy từ hình ảnh quảng cáo của Hãng
hàng không Varig năm 1970, bao gồm tấm chân dung đầy hoài niệm quá khứ của Rita
Lee, một thành viên tóc ngắn của nhóm Os Mustantes. Tác phẩm sắp đặt bằng những
miếng đề can khổng lồ nhiều màu này gợi lại quá khứ, dù ngắn ngủi, với một nền sân
khấu kiểu Pop và trừu tượng, có vai trò như một lời mời người xem trải nghiệm những ý
kiến khác nhau. Ý tưởng này được gợi lên trong nhiều clip film ngắn và phần viết diễn
giải gợi nhớ lại phần lớn những năm tháng quá khứ trước đây. Rất nhiều các tác phẩm
mang tính lịch sử chưa bao giờ được trưng bày theo sắp đặt hệ thống như thế này.
Được biết đến với bố cục kiểu vòng cung, những tác phẩm điêu khắc với vị trí thuận lợi
của Eero Saarinen làm bằng chất liệu amide tổng hợp , vải tuyn và tất dài đính hạt cườm,
thường xuyên sử dụng chất liệu có mùi thơm tự nhiên, còn Ernesto Neto với tác phẩm
một chiếc gối trong suốt có tên “Luật là thế đấy” ( 2005), được đặt hàng đặc biệt cho
cuộc triển lãm này và được làm bằng tay bởi một nhóm thiết kế thủ công mỹ nghệ có tên
Coopa-Roca tại Rocinha, một khu dân cư nghèo ở Rio de Jainero. Tác phẩm được treo
trên cao trung tâm của không gian triển lãm, đính với những hạt cườm, được thêu xung
quanh nền vải với dòng chữ “Đừng nghĩ” lặp đi lặp lại thành một mảng trang trí. Rivane
Neuenschwander giới thiệu một tác phẩm sắp đặt dài với những tấm bảng gỗ phấn và
khăn lau, mời những người xem đến tham gia viết những lời cảm nghĩ của mình về cuộc
triển lãm.
Trên một phương diện nào đó, cuộc triển lãm này đã đóng góp một cuốn sách dày 400
trang đi kèm , các đồ vật và các tư liệu thu thập đi kèm của kỷ nguyên này đã giúp đỡ lưu
giữ những ký ức về trào lưu Tropicalia, mặc dầu đã có nhiều sự thay đổi trong khung
cảnh văn hóa Braxin từ thời kỳ đó, và một số những thay đổi đó diễn ra rất nhanh. Vào
tháng 1 năm 1972, khi Veloso trở lại Braxin sau một thời gian bị đày ải, trước công
chúng, ông đã từ bỏ vai trò là một kẻ nổi loạn, và Chủ nghĩa Tropicalia là một thực thể
chính trị tồn tại đã đi đến hồi kết thúc. Ngày nay, Veloso là ngôi sao nghệ thuật Pop quốc
tế và ngay trong khi viết bài viết này, Gil đang giữ chức vụ bộ trưởng Bộ văn hóa Braxin.
1. Tham khảo Carlos Balsualdo, “ Tropicalia: Sự tiên phong, Văn hóa phổ thông,
và nền văn hóa công nghiệp của Braxin” trong Tropicalia: một cuộc cách mạng
trong văn hóa Braxin, Sao Paulo, Cosac Naify Edicoes Ltd, 2005, trang 18-24.
2. Để tham khảo thêm thông tin giới thiệu về cuộc đời và các tác phẩm của Helio
Oiticica, tìm đọc Guy Brett, “ Helio Oiticica: sự mơ mộng và nổi loạn” trong tạp
trí Art in America, tháng 1 năm 1989, trang 110 – 21, 163, 165.
3. Được thiết kế bởi Rogerio Duarte, Antonio Dias và nhà nhiếp ảnh, nghệ sỹ nhạc
Jazz người Mỹ David Zing.
4. Tìm đọc Guy Brett, “ Lygia Clark: sự tìm kiếm thân thể” Art in America, tháng 7
năm 1994, trang 56-63, 108.
“ Tropicalia” một cuộc cách mạng trong nền văn hóa Braxin” do Carlos Balsualdo
làm giám tuyển, được tổ chức hợp tác với Bảo tàng nghệ thuật đương đại Chicago;
Bảo tàng nghệ thuật Bronx, Newyork; và tại GabineteCulturra, Sao Paulo. Cuộc triển
lãm bắt đầu từ Chicago ( 22 tháng 10, 2005 đến 8 tháng 1 năm 2006) và được đưa đến
triển lãm tiếp theo tại Gallery Barbican, London ( 15 tháng 2 đến 21 tháng 5 năm
2006), và tại Trung tâm văn hóa Belem, Lisbon ( tháng 7 – tháng 9 năm 2006), trước
khi kết thúc tại Bảo tàng Bronx ( 14 tháng 10 năm 2006 đến 28 tháng 1 năm 2007).
Người viết: Edward Leffingwell là một nhà phê bình nghệ thuật và là một giám tuyển
sống định cư tại Newyork, và cũng là biên tập của Tạp chí Art in America phụ trách
cho Braxin.