BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC XÂY DỰNG HÀ NỘI
PHÙNG THỊ MỸ HẠNH
CẤU TRÚC HẠ TẦNG XANH TRONG QUY HOẠCH
XÂY DỰNG NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG
Structures of green infrastructure in Construction planning
for the Red River Delta
Chuyên ngành: Quy hoạch vùng và đô thị
Mã số: 9580105
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ
HÀ NỘI - NĂM 2024
Công trình được hoàn thành tại trường Đại học Xây dựng Hà Nội
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phạm Hùng Cường
Phản biện 1: GS. TS. Nguyễn Quốc Thông
Phản biện 2: PGS. TS. Nguyễn Hồng Tiến
Phản biện 3: TS. Nguyễn Xuân Hinh
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp trường họp tại
Trường Đại học Xây dựng Hà Nội.
Vào hồi ..... .giờ...... ngày ...... tháng …. năm 2025.
Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia và Thư viện Trường Đại
học Xây dựng Hà Nội.
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Vùng Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) có khoảng 7.500 làng xã truyền thống, phần
lớn được hình thành từ hàng trăm năm, chứa đựng nhiều giá trị văn hoá (VH), lịch sử
phong phú, đại diện cho VH của người Việt. Với hệ thống hạ tầng kỹ thuật (HTKT)
và không gian (KG) khép kín làng xã đã hình thành một chu trình sinh thái (ST) tuần
hoàn, ít có sự tham gia của công nghệ. Tuy nhiên với những biến đổi sâu sắc về điều
kiện kinh tế, lối sống, điều kiện sản xuất và các yếu tố mới về công nghệ, tác động
đô thị hóa (ĐTH)... đến khu vực nông thôn ĐBSH khoảng 30 năm trở lại đây, HTKT
và KG làng xã truyền thống buộc phải thay đổi và đó là quy luật tất yếu.
Nhìn từ thực tiễn công tác quy hoạch xây dựng nông thôn (QHXDNT) mà phạm
vi bao trùm các làng xã truyền thống, việc lập quy hoạch (QH) chung xã và các điểm
dân cư nông thôn (DCNT) còn khá vội vàng, chưa có các giải pháp chất lượng, bền
vững. Các thành tố tạo chất lượng môi trường (MT) quan trọng như KG xanh, mặt
nước, hệ thống cấp thoát nước ngày càng có xu hướng bị đứt gãy kết nối với tự nhiên.
Xu hướng phát triển hạ tầng xanh (HTX) đã được khẳng định tính đúng đắn trong
bối cảnh các vùng lãnh thổ ĐT và nông thôn đang đối mặt với những áp lực to lớn từ
biến đổi khí hậu, MT suy thoái, từ tác động công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa
(HĐH), toàn cầu hóa. Phát triển bền vững (PTBV), trong đó HTX là một xu hướng
cũng đang là vấn đề bắt đầu được quan tâm ở Việt Nam, tuy nhiên hướng đến khu
vực ĐT, nghiên cứu giải pháp cho khu vực nông thôn (NT) vẫn đang là khoảng trống.
Tóm lại, việc nghiên cứu đề tài: “Cấu trúc hạ tầng xanh trong QH xây dựng
nông thôn Đồng bằng sông Hồng” là cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn cao.
2. Mục đích, mục tiêu nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu để Thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT vùng ĐBSH
dựa trên việc giữ gìn và phát huy giá trị VH truyền thống, bảo vệ môi trường sinh
thái (MTST) và đáp ứng yêu cầu phát triển tương lai góp phần cải thiện đời sống cộng
đồng dân cư, thúc đẩy phát triển kinh tế, XH NT theo hướng bền vững.
- Mục tiêu nghiên cứu: (1) Đưa ra quan điểm và nguyên tắc thiết lập cấu trúc
HTX cho điểm dân cư NT là các làng xã truyền thống vùng ĐBSH; (2) Xây dựng
tiêu chí thiết lập cấu trúc hạ tầng xanh nông thôn (HTXNT); (3) Đề xuất giải pháp
thiết lập, điều chỉnh cấu trúc HTX cho điểm dân cư NT, áp dụng trong công tác
QHXDNT vùng ĐBSH.
3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi và giới hạn nghiên cứu
a. Đối tượng nghiên cứu: Cấu trúc và các thành tố cơ bản HTX của làng xã truyền
thống vùng ĐBSH có lịch sử hình thành sau trước năm 1954.
b. Phạm vi nghiên cứu:
- Phạm vi thời gian: giai đoạn 2022-2035, tầm nhìn đến 2045.
- Phạm vi KG:
+ Nghiên cứu khái quát: Nghiên cứu khảo sát khái quát 60 làng truyền thống
(làng nghề và làng thuần nông) khu vực NT các tỉnh/thành phố ĐBSH;
+ Nghiên cứu cụ thể: Nghiên cứu trường hợp cụ thể là các điểm DCNT của 3
làng xã truyền thống theo các mức độ biến đổi cấu trúc HTXNT là làng Nôm (Văn
Lâm, Hưng Yên – mức độ biến đổi thấp), Hương Ngải (Thạch Thất, Hà Nội - biến
đổi mức độ trung bình), làng Hữu Bằng (Thạch Thất, Hà Nội - biến đổi mạnh).
- Giới hạn vấn đề nghiên cứu: (1) Tập trung nghiên cứu cấu trúc và các thành tố
của cấu trúc HTX điểm dân cư là làng xã truyền thống vùng ĐBSH, trong phạm vi
xã. Cấp huyện chỉ nghiên cứu những nội dung có liên quan đến điểm dân cư; (2)
Không nghiên cứu các khu vực thuộc ĐT hoặc thuộc khu vực mở rộng của ĐT theo
QH do có tính đặc thù của tác động ĐTH.
4. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp điều tra khảo sát thực địa; Phương pháp sưu tầm và xử lý tài liệu
từ các tài liệu tham khảo, từ Internet, từ các dự án, đồ án QH-KT đã công bố ở địa
2
bàn nghiên cứu; Phương pháp bản đồ; Phương pháp thống kê, tổng hợp, phân tích,
so sánh, dự báo, SWOT; Phương pháp chuyên gia; Phương pháp thiết kế minh họa.
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
a. Ý nghĩa khoa học:
- Luận án hệ thống hóa các cơ sở khoa học để thiết lập cấu trúc HTX trong
QHXDNT vùng ĐBSH;
- Luận án là tài liệu tham khảo về mặt chuyên môn và quản lý trong công tác
QHXD và phát triển NT tại vùng ĐBSH nói riêng và Việt Nam nói chung và là tài
liệu hỗ trợ nghiên cứu, giảng dạy tại các cơ sở đào tạo đại học, sau đại học trong các
lĩnh vực liên quan đến QH ĐT và NT.
b. Ý nghĩa thực tế:
- Đóng góp kiến thức và lý luận vào định hướng và giải pháp QHXDNT vùng
ĐBSH nói riêng và NT Việt Nam nói chung;
- Đóng góp đề xuất giải pháp thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT nhằm
hướng đến PTBV tại vùng ĐBSH; kết quả của luận án có thể góp phần hoàn thiện
văn bản hướng dẫn kỹ thuật QHXDNT;
- Đóng góp vào việc nâng cao nhận thức của các nhà quản lý, chuyên gia và
cộng đồng XH về sự cấp thiết của việc tiếp cận và áp dụng cấu trúc HTX trong
QHXDNT vùng ĐBSH từ đó có thể đưa ra chính sách, quyết định và hướng dẫn liên
quan nhằm nâng cao chất lượng đồ án và kết quả của công tác QHXDNT.
6. Những đóng góp mới của luận án
- Luận án đề xuất quan điểm và nguyên tắc thiết lập cấu trúc HTX trong
QHXDNT vùng ĐBSH;
- Luận án đề xuất tiêu chí thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT vùng ĐBSH;
- Luận án đề xuất giải pháp thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT vùng ĐBSH.
7. Cấu trúc luận án
- Luận án bao gồm 3 phần: Phần mở đầu, Phần nội dung, Phần kết luận và kiến
nghị tổng cộng. Phần nội dung có 3 chương:
+ Chương 1: Tổng quan về cấu trúc HTX trong QHXDNT;
+ Chương 2: Cơ sở khoa học thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT vùng
ĐBSH;
+ Chương 3: Thiết lập cấu trúc HTX trong QHXDNT vùng ĐBSH.
8. Một số khái niệm và thuật ngữ liên quan
Trong nghiên cứu này, HTX được hiểu là mạng lưới KG tự nhiên, bán tự nhiên
và các yếu tố tạo lập MT khác được kết nối mật thiết thông qua việc xây dựng
HTKT, KG xanh và CQ, sản xuất, MTST để đạt được chất lượng về MT, tiết kiệm
tài nguyên, cộng đồng bền vững.
- Hạ tầng xanh NT: là sự kết hợp của hệ thống HTX gắn liền với các yếu tố đặc
trưng của MT NT về điều kiện tự nhiên, sản xuất và VH, cộng đồng.
- Hạ tầng xanh NT vùng ĐBSH: là sự kết hợp của hệ thống HTX gắn liền với
các yếu tố đặc trưng của MT NT của vùng ĐBSH về điều kiện tự nhiên, sản xuất và
VH, cộng đồng làng xã truyền thống.
- Cấu trúc hạ tầng xanh NT vùng ĐBSH: là hệ thống liên kết các thành tố cơ
bản tạo nên HTXNT vùng ĐBSH trong đó có HTKT xanh; KG xanh, CQ; MTST;
sản xuất xanh; VH cộng đồng. Trong đó HTKT xanh bao gồm mạng lưới giao thông
(GT), hệ thống cấp nước, thoát nước mưa, nước thải gắn kết với tự nhiên.
Cấu trúc HTXNT vùng ĐBSH khác biệt với ĐT ở sự tích hợp liên quan với các
yếu tố sản xuất nông nghiệp (NN) và VH đặc trưng của điểm dân cư vùng ĐBSH.
3
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CẤU TRÚC HẠ TẦNG XANH TRONG QUY
HOẠCH XÂY DỰNG NÔNG THÔN ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG
1.1. Tình hình QH cấu trúc HTXNT trên thế giới và Việt Nam
1.1.1. Quan điểm, lý luận của các nhà khoa học và tổ chức về cấu trúc HTX và
HTXNT
Benedict & McMahon (2002), coi bản chất HTX là hệ thống hỗ trợ cuộc sống tự
nhiên – mạng lưới liên kết của mặt nước, khu ngập nước, rừng, MT hoang dã, tuyến
xanh, công viên và các khu vực tự nhiên khác hỗ trợ giống loài bản địa, duy trì quá
trình ST, không khí và nguồn nước và đóng góp cho chất lượng sức khỏe và cuộc
sống của người dân. Theo Cơ quan bảo vệ MT Mỹ EPA (2008), HTX nhấn mạnh
vào các giải pháp mang tính quản lý và công nghệ góp phần giải quyết các thách thức
biến đổi khí hậu thông qua việc can thiệp bằng sự hỗ trợ của công nghệ gắn liền với
quy luật vận hành của các yếu tố tự nhiên. Hiệp hội QH ĐT & nông thôn TCPA
(2004) và tổ chức bảo tồn thiên nhiên Natural England tại Anh (2006) cho rằng
cấu trúc HTX là một mạng lưới KGCX, mặt nước đa chức năng trong ĐT và NT,
mang lại chất lượng cuộc sống và lợi ích MT cho cộng đồng. Báo cáo “Xây dựng
HTX cho châu Âu” của EU (2013) cho rằng cấu trúc HTX được quan niệm như một
mạng lưới MT vật thể với các KG xanh đa chức năng bao gồm công viên, rừng, vành
đai xanh, mặt nước, CX đường phố và KG mở NT.
Ở khu vực Châu Á, tác giả Natuhara (2018) cho rằng cấu trúc HTXNT tại
Nhật Bản cần phải được bảo tồn, phát huy giá trị hệ sinh thái (HST) gắn chặt giữa
hoạt động của con người và tự nhiên góp phần tăng cường khả năng chống chịu với
biến đổi khí hậu và tai biến thiên nhiên như động đất, sóng thần, ngập lụt. Morimoto
(2011) cho rằng ngoài các giải pháp công nghệ hiện đại thì việc kết hợp với phát huy
kinh nghiệm truyền thống trong việc thiết lập cấu trúc HTXNT hiệu quả tại Nhật Bản
là hết sức quan trọng và có lợi ích kinh tế. Trong nghiên cứu về biến đổi cấu trúc
HTX làng NN ven đô Bạch Sa, tác giả Hua Xia (2021) và Yujing Bai (2021) trong
nghiên cứu về khía cạnh thích ứng ST khu vực NT Cáp Nhĩ Tân cùng có quan điểm
xác định cấu trúc HTXNT bao gồm các thành tố KG xanh, đất NN, đất ngập nước và
đất rừng.
1.1.1.1. Lồng ghép việc thiết lập HTX vào công tác QHKG
Tại châu Âu, người ta cho rằng HTX đa chức năng là mối quan tâm chung của
các bên tham gia như doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà chính sách, nhà quản lý và
cộng đồng từ cấp liên quốc gia đến địa phương. HTX đã được đưa vào chương trình
nghị sự của châu Âu từ năm 2013.
1.1.1.2. Quan điểm và lý luận tại Việt Nam
Đào Thị Sơn (2014) trong đề xuất QHXD hệ thống hạ tầng NT cho xã Đại Đồng,
huyện Văn Lâm (Hưng Yên) cho rằng HTX bao gồm các lĩnh vực của hệ thống hạ
tầng mang trong mình “yếu tố xanh” nhằm cân bằng các yếu tố tự nhiên, gìn giữ
MTST, cân bằng và gìn giữ đa dạng sinh học hướng đến mục tiêu phát triển NT bền
vững. Phạm Hùng Cường (2014) trong kỷ yếu “Hội thảo QH làng xã NT ĐBSH
tầm nhìn 2030 theo hướng phát triển xanh, bền vững” đã đặt nền móng cho các nghiên
cứu về mô hình HTXNT đáp ứng yêu cầu PTBV làng xã trong tương lai dưới tác
động của CNH, HĐH.
1.1.2. Tình hình QH và phát triển cấu trúc HTXNT trên thế giới và Việt Nam
Có thể thấy việc phát triển HTX tại một số khu vực trên thế giới và Việt Nam đã
được nhận thức rõ về tầm quan trọng và thiết lập một cách phong phú ở các khía cạnh
và quy mô khác nhau. Tuy có những quan điểm về hệ thống HTX khác nhau nhưng
qua thực tiễn đã cho thấy các hành động đều hướng đến việc tái kết nối MT cư trú
với hệ thống tự nhiên, bảo vệ MTST địa phương, giảm thiểu tác động tiêu cực của
ĐTH, CNH và tôn trọng vai trò của cộng đồng XH, kế thừa các truyền thống VH bản
địa. Có thể kể đến một số trường hợp thành công trong việc bảo tồn và phát triển cấu
trúc và thành tố HTXNT như làng Harie (Shiga, Nhật Bản), Oeam (Asan, Hàn Quốc),