Về nguyên lý “tảng băng trôi” của
Ernest Hemingway
Những phát biểu dưới nhiều hình thức khác nhau của Ernest Hemingway về
sáng tác đã thực sự được các nhà phê bình nghiên cứu về sáng tác của chính tác giả,
Harry Levin, Joseph Warren Beach rồi Frederic I Carpenter (1) tìm cách lý giải chiều
thứ ba, thứ tư, thứ năm trong cấu trúc văn xuôi đa chiều của E.Hemingway là xuất
phát từ chính ý kiến của tác giả về thứ “văn xuôi khó hơn rất nhiều so với thơ ca và
chưa từng được viết ra nhưng có thể được viết ra và chẳng cần đến xảo thuật cùng sự
đánh tráo nào cả” trong những ngọn đồi xanh châu Phi (Green Hills of Afica, 1935),
và trong chính tác phẩm này cũng như trong các bài phỏng vấn, truyện ngắn, tiểu
thuyết, cách E.Hemingway hay nhân vật của ông đánh giá thứ văn chương hùng biện
hoặc nêu ý kiến về câu chữ… đã giúp cho các nhà phê bình, nghiên cứu định hướng
trong quá trình nghiên cứu về phong cách E.Hemingway (2).
Những cách làm như thế là hoàn toàn sáng rõ về phương diện thao tác và
phương pháp trong chừng mực nhà nghiên cứu tránh cắt xén và coi các phát biểu của
tác giả chỉ đơn thuần là cái cớ mà những phát biểu là tuỳ thuộc cách biện giải của nhà
nghiên cứu, mặc dù những phát biểu của nhà văn đôi khi không thể thâu tóm hết
những vấn đề sáng tác của chính bản thân. Đó là chưa kể, đôi khi, cách nói của
E.Hemingway lại mang tính đa nghĩa bất ngờ, ví dụ một đoạn trong những ngọn đồi
xanh châu Phi:
“Hãy cho biết cái gì, những thứ thực tế và cụ thể ấy, gây hại cho nhà văn ?”
Tôi mệt mỏi về cuộc trao đổi đã ra chiều phỏng vấn. Thế nên tôi đẩy nó thành
cuộc phỏng vấn cho xong chuyện và xin chào. Cần thiết phải đẩy một ngàn chuyện bất
khả tri vào một câu trong lúc này, ngay trước bữa ăn trưa, là rất sinh tử:
“Chính trị, phụ nữ rượu chè, tiền bạc, tham vọng, và thiếu chính trị, phụ nữ,
rượu chè, tiền bạc và tham vọng”. Tôi nói một cách sâu sắc.
Và sau khi đã đi trọn một đời văn, đã đạt đến đỉnh cao vinh quang của nghiệp
văn, Hemingway nhìn lại sáng tác của mình mà đánh giá. Chính bấy giờ, trong bài
phỏng vấn do Geoge Plimpton (3) ghi. Hemingway đã nói về hình ảnh “tảng băng
trôi” một phần nổi bảy phần chìm như thứ nguyên lý (principle) sáng tác của ông, và
từ đấy, “tảng băng trôi” trở đi trở lại trong nhiều bài viết về E.Hemingway, đặc biệt ở
Việt Nam.
Chúng ta tiếp cận ý kiến này của E.Hemingway khi nghiên cứu về sáng tác của
ông, theo chúng tôi, ít nhất xuất phát từ hai lẽ. Thứ nhất, những phát biểu của
E.Hemingway về sáng tác và về sáng tác của chính mình sáng rõ một cách hàm ẩn vì
thế đặc biệt cuốn hút các nhà nghiên cứu; hơn nữa vấn đề nguyên lý “tảng băng trôi”
về thời điểm xuất hiện và về nội hàm của nó như mang ý nghĩa tổng kết sáng tác của
nhà văn về phương diện lý luận. Thứ hai, điều này thực sự thú vị vì liên quan đến tiềm
thức phương Đông về văn chương, là nguyên lý “tảng băng trôi” của E.Hemingway
bất ngờ giống đến độ như trùng khít với quan niệm của chúng ta về văn chương (cổ),
đặc biệt, về thơ, và chúng ta thường dành cho thơ: ý tại ngôn ngoại, điểm –diện, nhất
điểm –vạn điểm, một góc – ba góc, quí hồ tinh bất quí hồ đa… Chính điểm thứ hai
này dễ khiến chúng ta tiếp nhận nguyên lý “tảng băng trôi” của E.Hemingway một
cách đơn giản. Chúng ta dễ dàng đẩy thao tác chọn lựa, thồi ảo trong quan niệm
phương Đông (về thơ) vào thao tác loại bỏ (omit, eliminate) trong quan niệm của
E.Hemingway về văn xuôi (prose) của ông. Từ đó các nhà nghiên cứu đi tìm những
biểu hiện của nguyên lý này ở nhiều phương diện khác nhau: ngôn ngữ và giọng điệu
của tác phẩm, vấn đề xây dựng hình tượng nhân vật… và coi những biểu hiện này chủ
yếu thuộc phương diện hình thức nghệ thuật, thậm chí có lúc coi nguyên lý “tảng băng
trôi” là một phương diện trong nhiều phương diện khác nhau của nghệ thuật văn xuôi
E.Hemingway như “miêu tả tâm lý”, “bút phán đối thoại và độc thoại”… Những khám
phá như vậy, ví dụ vấn đề liên văn bản, giọng điệu mỉa mai và tượng trưng, hiện
tượng lặp từ hay hình ảnh, ngôn ngữ đối thoại giản dị, rời rạc…, là hoàn toàn xác đáng
nhưng chỉ mới dừng lại ở cấp độ hình thức biểu hiện, “phương pháp viết” hay “quan
niệm về sáng tạo nghệ thuật và biểu hiện”.
Chúng tôi quan tâm đến nguyên lý “tảng băng trôi” của E.Hemingway theo
hướng khác như một đặc điểm thi pháp có tính hệ thống, quan niệm trong sáng tác của
E.Hemingway chuyển tải quan niệm của nhà văn về con người và thế giới.
Điều khá hiểm hóc và tạo nhiều hiểu lầm lại xuất phát từ chính hình ảnh quá
sáng rõ của bảy phần chìm và một phần nổi của “tảng băng trôi” và do đó dễ đẩy
chúng ta đến khái niệm mạch ngầm văn bản theo hướng chúng tôi đã nói ở trên. Thực
ra, trước khi phát biểu về nguyên lý “tảng băng trôi”, E.Hemingway đề cập đến
chuyện quan sát của nhà văn nhân gợi lại chuyện ông gặp người phụ nữ có thai rồi
ngay buổi chiều hôm ấy viết truyện ngắn. Những quả đồi tựa như những con voi
trắng, bỏ cả cơm trưa. Sau đây là trọn đoạn trả lời (có đề cập đến nguyên lý “tảng
băng trôi”) của E.Hemingway:
Phóng viên: Thế là khi ông không viết, ông vẫn là người quan sát, chờ đợi một
thứ gì đó có thể sử dụng được.
E.Hemingway: Chắc vậy. Nhà văn mà không quan sát là hết đời. Nhưng anh ta
không phải cố ra mà quan sát và không nên nghĩ là điều gì quan sát được sẽ hữu ích ra
sao. Có thể là thời tập tễnh viết thì như vậy. Nhưng về sau thì mọi thứ anh ta nhìn thấy
sẽ hoà vào kho dự trữ lớn những điều anh ta đang biết hoặc đã gặp. Nếu biết điều quan
sát được chút gì lợi ích, tôi luôn luôn cố gắng viết theo nguyên lý tảng băng trôi. Có
bảy phần tám tảng băng trôi dưới nước để cho (ĐNC nhấn mạnh) một phần lộ ra. Thứ
gì anh ta biết có thể bỏ đi và điều đó chỉ làm tảng băng trôi của anh thêm mạnh mẽ.
Đó là phần không lộ ra. Nếu nhà văn bỏ đi một vài thứ bởi vì anh ta không biết chúng
thế là có một lỗ hổng trong câu chuyện.
Ông già và biển cả có thể dài trên một ngàn trang và có đủ mặt nhân vật trong
làng cùng đủ mọi cách kiếm sống, ra đời, học hành, sinh con đẻ cái… Điều đó được
hoàn tất một cách xuất sắc bởi những nhà văn khác. Trong chuyên viết lách anh
thường phải quẩn quanh trong thứ đã được thực hiện thỏa đáng. Vì thế tôi phải cố
gắng học làm một vài điều khác. Trước hết tôi phải cố gắng bỏ đi tất cả những thứ
không cần thiết để chuyển tải kinh nghiệm đến người đọc, nhờ vậy sau khi bạn đọc
nam nữ đã đọc được điều đó thì nó sẽ trở thành một phần kinh nghiệm của họ và như
là thực sự xảy ra. Điều này rất khó làm và tôi đã cật lực thực hiện.
Bỏ qua chuyện ấy được thực hiện như thế nào, dẫu sao lần này tôi có được cơ
may khó tin và có thể chuyển tải kinh nghiệm một cách trọn vẹn và đó là thứ kinh
nghiệm mà chưa ai từng chuyển tải. Cơ may là thế này: tôi đã tóm được một người
đàn ông đáng mặt và một đứa bé trai ngon lành và gần đây các nhà văn đã quên rằng
vẫn đang có những thứ như thế. Cả biển cả cũng đáng được viết như người vậy. Thế là
nơi đó tôi gặp may. Tôi đã từng gặp ông bạn cá đao và biết rõ điều đó. Thế là tôi bỏ
đi. Tôi đã từng chứng kiến một đàn năm mươi con cá nhà táng trong cùng một luồng
nước và có lần phóng lao vào một con dài 60 feet và để mất. Thế là tôi bỏ đi. Tất cả
những câu chuyện biết từ cái làng chài tôi đều bỏ đi. Nhưng kiến thức là thứ làm nên
phần chìm của tảng băng trôi.
Nguyên lý “tảng băng trôi” như vậy liên quan đến một loạt vấn đề: quan sát,
kiến thức, kinh nghiệm, loại bỏ, tính dân chủ của sáng tác, lỗ hổng của tác phẩm…
đặc biệt mối quan hệ giữa phần nổi với phần chìm. Thật ra tất cả những vấn đề ấy có
mối quan hệ mật thiết trên cơ sở loại bỏ. Ít nhất, trong lần phỏng vấn này, Hemingway
trước đó đã nói đến thao tác này trong mối quan hệ với kiến thức, lỗ hổng của tác
phẩm, phần chìm, phần nổi: “Cái gì anh có thể bỏ được là anh biết rõ anh vẫn đưa
được vào tác phẩm và chất của nó sẽ lộ ra. Khi nhà văn bỏ qua những thứ mà mình
không biết thì chúng sẽ bài ra những lỗ hổng trogn tác phẩm”. Và sau đó: “Thứ gì anh
biết anh có thể bỏ đi và điều đó chỉ làm tảng băng trôi của anh thêm mạnh mẽ. Đó là
phần không lộ ra. Nếu nhà văn bỏ đi một vài thứ bởi vì anh ta không biết chúng thế là
có một lỗ hổng trong câu chuyện”.
Cơ sở của “loại bỏ” là kiến thức, kiến thức viên mãn về một vấn đề nào đó
trong kho dự trữ lớn lao mà nhà văn có được. Nếu không, sẽ không phải là phần chìm
