Bài 3: Nhà nước xã hội chủ nghĩa
54 TGL101_Bai3_v1.0014103225
0
Nội dung
Đặc trưng của nhà nước XHCN.
Quy luật phát triển của nhà nước
XHCN – Vấn đề xây dựng nhà nước
pháp quyền.
Chức năng nhà nước XHCN.
Bộ máy nhà nước XHCN.
Hình thức nhà nước XHCN
Nhà nước Cộng hòa XHCN Việt Nam
Mục tiêu Hướng dẫn học
Sau khi học bài này, các bạn cần:
So sánh được bản chất của nhà nước
XHCN với các kiểu nhà nước khác.
Trình bày được chức năng, hình thức, bộ
máy của nhà nước XHCN.
Trình bày được đặc trưng, hình thức và
bộ máy của Nhà nước Cộng hòa XHCN
Việt Nam.
Thời lượng học
6 tiết
Nghe giảng và đọc tài liệu để nắm bắt
các nội dung chính.
Đặt câu hỏi ngay nếu có thắc mắc.
Trả lời các câu hỏi ôn tập.
Bài 3: NHÀ NƯỚC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA
Bài 3: Nhà nước xã hội chủ nghĩa
TGL101_Bai3_v1.0014103225 55
Chủ nghĩa Mác-Lênin khẳng định rằng, cách mạng vô sản và sự ra đời của nhà nước vô sản là
một tất yếu lịch sử. Tính tất yếu đó được quy định bởi mâu thuẫn nội tại giữa giai cấp vô sản và
giai cấp tư sản trong lòng chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa đế quốc đạt đến mức không thể điều hòa
được nữa thì cách mạng vô sản ra đời là một tất yếu lịch sử. Nguyên nhân dẫn đến cách mạng vô
sản và sự ra đời của nhà nước vô sản là các tiền đề kinh tế, chính trị và xã hội, tư tưởng nảy sinh
trong lòng tư bản chủ nghĩa.
Tiền đề kinh tế
Quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của lực lượng
sản xuất. Nhưng lực lượng sản xuất ngày càng phát triển đến một trình độ xã hội hóa cao
ngay trong lòng chủ nghĩa đế quốc thì những quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa dựa trên chế
độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất và bóc lột giá trị thặng dư đã trở nên mâu thuẫn, không
còn phù hợp nữa. Mâu thuẫn này ngày càng trở nên gay gắt, đòi hỏi phải có cách mạng quan
hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa và thiết lập nên một quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất. Đó là kiểu quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa.
Tiền đề chính trị – xã hội
Mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa biểu hiện về mặt
chính trị – xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. Tới giai đoạn chủ
nghĩa đế quốc, xuất hiện chủ nghĩa tư bản lũng đoạn nhà nước. Nhà nước tư sản đã tham
gia trực tiếp vào một số hoạt động kinh tế, trở thành công cụ trong tay giới tư bản độc
quyền, đã sử dụng nhiều phương pháp phản dân chủ được che đậy dưới các hình thức dân
chủ. Chính điều này dẫn tới bản chất của nhà nước tư sản ngày càng biến đổi, mâu thuẫn
giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản trở nên gay gắt.
Mặt khác, nền sản xuất tư bản chủ nghĩa tạo điều kiện cho giai cấp vô sản phát triển mạnh
về số lượng và tính tổ chức kỷ luật. Lúc này giai cấp vô sản trở thành tầng lớp tiến bộ
nhất của xã hội, có sứ mệnh dẫn dắt tầng lớp lao động làm cách mạng xóa bỏ nhà nước tư
sản. Phong trào đấu tranh diễn ra mạnh mẽ, nhiều nước đã dành được thắng lợi và lựa
chọn con đường đi lên xã hội chủ nghĩa. Nhà nước Xô Viết ra đời năm 1917 đã có sức lan
tỏa mạnh mẽ tới nhiều nước và có sức ảnh hưởng lớn tới quá trình phát triển của thế giới.
Tiền đề tư tưởng
Giai cấp vô sản có vũ khí tư tưởng và lý luận sắc bén là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ
nghĩa duy vật lịch sử để nhận thức đúng đắn các quy luật vận động và phát triển của xã hội.
Đó là chủ nghĩa Mác-Lênin. Đây là cơ sở nhận thức lý luận để giai cấp vô sản và tầng lớp lao
động đề ra những chủ trương biện pháp tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa và xây dựng
nhà nước kiểu mới.
Trong tiến trình cách mạng, giai cấp vô sản và nhân dân lao động sử dụng bạo lực cách mạng
để đập tan bộ máy nhà nước cũ và xây dựng bộ máy nhà nước kiểu mới. Bộ máy nhà nước ấy
là công cụ sắc bén để giai cấp vô sản và tầng lớp lao động giữ vững thành quả cách mạng và
xây dựng xã hội mới. Như vậy, nhà nước xã hội chủ nghĩa ra đời là kết quả của cách mạng do
giai cấp vô sản và nhân dân lao động tiến hành dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản.
Bài 3: Nhà nước xã hội chủ nghĩa
56 TGL101_Bai3_v1.0014103225
3.1. Đặc trưng của nhà nước XHCN
Nhà nước XHCN được xây dựng trên cơ sở của chế độ kinh tế xã hội chủ nghĩa, là
công cụ để thực hiện quyền lực chính trị của nhân dân lao động dưới sự lãnh đạo của
giai cấp vô sản.
Khác với các kiểu nhà nước trước đây, nhà nước xã hội chủ nghĩa vừa có bản chất
giai cấp công nhân, vừa có tính nhân dân rộng rãi và tính dân tộc sâu sắc (giống như
bản chất của nền dân chủ xã hội chủ nghĩa). Theo chủ nghĩa Mác-Lênin, bản chất của
bất kỳ nhà nước nào trong xã hội có giai cấp bao giờ cũng mang bản chất của giai
cấp thống trị xã hội (ví dụ: nhà nước dân chủ chủ nô, nhà nước quân chủ phong kiến,
nhà nước dân chủ tư sản...). Bản chất của nhà nước xã hội chủ nghĩa (nhà nước
chuyên chính vô sản) do đó trước hết nó mang bản chất giai cấp công nhân. Nhưng
giai cấp công nhân lại là giai cấp thuộc nhân dân lao động mà ra, đại biểu phương thức
sản xuất mới, hiện đại, gắn với lợi ích của toàn thể nhân dân lao động và dân tộc.
Dựa vào cơ sở lý luận khoa học của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin và
thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội, chúng ta có thể đưa ra những đặc trưng cơ bản
của nhà nước XHCN như sau:
o Có nền sản xuất công nghiệp hiện đại:
Chỉ có nền sản xuất công nghiệp hiện đại mới đưa năng suất lao động lên cao,
tạo ra ngày càng nhiều của cải vật chất cho xã hội, đảm bảo đáp ứng những
nhu cầu về vật chất và văn hóa của nhân dân, không ngừng nâng cao phúc lợi
xã hội cho toàn dân. Nền công nghiệp hiện đại đó được phát triển dựa trên lực
lượng sản xuất đã phát triển cao.
Ở những nước thực hiện sự quá độ “bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa lên chủ
nghĩa xã hội”, trong đó có Việt Nam thì đương nhiên phải có quá trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa để từng bước xây dựng cơ sở vật chất – kỹ thuật hiện
đại cho Nhà nước XHCN.
o Thiết lập chế độ công hữu về những tư liệu sản xuất chủ yếu:
Thủ tiêu chế độ tư hữu là cách nói vắn tắt nhất, tổng quát nhất về thực chất
của công cuộc cải tạo xã hội theo lập trường của giai cấp công nhân. Tuy
nhiên, không phải xóa bỏ chế độ tư hữu nói chung mà là xóa bỏ chế độ tư hữu
tư bản chủ nghĩa.
Chủ nghĩa xã hội được hình thành dựa trên cơ sở từng bước thiết lập chế độ
sở hữu về tư liệu sản xuất, bao gồm sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể. Chế độ
sở hữu này được củng cố, hoàn thiện, bảo đảm thích ứng với tính chất và trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất, mở đường cho lực lượng sản xuất phát
triển, xóa bỏ dần những mâu thuẫn đối kháng trong xã hội, làm cho mọi thành
viên trong xã hội ngày càng gắn bó với nhau vì những lợi ích căn bản.
o Tạo ra cách tổ chức lao động và kỷ luật lao động mới:
Quá trình xây dựng Nhà nước XHCN và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa là
một quá trình hoạt động tự giác của đại đa số nhân dân lao động, vì lợi ích của
đa số nhân dân. Chính bản chất và mục đích đó, cần phải tổ chức lao động và
kỷ luật lao động mới phù hợp với địa vị làm chủ của người lao động, đồng thời
khắc phục những tàn dư của tình trạng lao động bị tha hóa trong xã hội cũ.
Bài 3: Nhà nước xã hội chủ nghĩa
TGL101_Bai3_v1.0014103225 57
o Thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động:
Nhà nước XHCN bảo đảm cho mọi người có quyền bình đẳng trong lao động
sáng tạo và hưởng thụ. Mọi người có sức lao động đều có việc làm và được
hưởng thù lao theo nguyên tắc “làm theo năng lực, hưởng theo lao động”. Đó là
một trong những cơ sở của công bằng xã hội ở giai đoạn này.
o Nhà nước mang bản chất giai cấp công nhân, tính nhân dân rộng rãi và tính dân
tộc sâu sắc:
Nhà nước xã hội chủ nghĩa do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Thông qua nhà nước,
Đảng lãnh đạo toàn xã hội về mọi mặt và nhân dân lao động thực hiện quyền lực
và lợi ích của mình trên mọi mặt của xã hội. Nhân dân lao động tham gia nhiều
vào công việc nhà nước. Đây là một “nhà nước nửa nhà nước”, với tính tự giác,
tự quản của nhân dân rất cao, thể hiện các quyền dân chủ, làm chủ và lợi ích của
chính mình ngày càng rõ hơn.
o Giải phóng con người thoát khỏi áp bức bóc lột, thực hiện công bằng, bình đẳng,
tiến bộ xã hội:
Mục tiêu cao nhất của Nhà nước XHCN là giải phóng con người khỏi mọi ách áp
bức về kinh tế và nô dịch về tinh thần, bảo đảm sự phát triển toàn diện cá nhân,
hình thành và phát triển lối sống xã hội chủ nghĩa, làm cho mọi người phát huy
tính tích cực của mình trong công cuộc xây dựng Nhà nước XHCN. Nhờ xóa bỏ
chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa mà xóa bỏ sự đối kháng giai cấp, xóa
bỏ tình trạng người bóc lột người, tình trạng nô dịch và áp bức dân tộc, thực hiện
được sự công bằng, bình đẳng xã hội.
Những đặc trưng trên phản ánh bản chất của Nhà nước XHCN, do đó, Nhà nước
XHCN là một xã hội tốt đẹp, lý tưởng, ước mơ của toàn thể nhân loại. Những đặc
trưng đó có mối quan hệ mật thiết với nhau. Vì vậy, trong quá trình xây dựng Nhà
nước XHCN cần phải quan tâm đầy đủ tất cả các đặc trưng này.
3.2. Quy luật phát triển của nhà nước XHCN – Vấn đề xây dựng nhà nước
pháp quyền
3.2.1. Khái niệm
Xét về phương diện lịch sử, nhà nước pháp quyền xuất hiện sớm nhất ở Trung Quốc
cổ đại, vào cuối thời Xuân Thu, đầu thời Chiến Quốc với tư tưởng pháp gia. Tư
tưởng chung là dùng pháp luật để trị nước, như theo Hàn Phi Tử, trong pháp luật có
ba đối tượng (chủ thể pháp luật) tham gia: Vua là người đặt ra pháp luật, bề tôi (hệ
thống quan lại) là những người triển khai và giám sát pháp luật, dân cư là những
người tuân thủ pháp luật. Tư tưởng pháp gia đã có ảnh hưởng sâu rộng về phương
diện thực tiễn trong xã hội Trung Quốc đương thời, tuy còn những hạn chế nhất định,
song tư tưởng pháp trị của pháp gia đã tạo tiền đề lý luận cho việc hình thành tư
tưởng về nhà nước pháp quyền của nhân loại về sau.
Tiếp đó là tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong thời kỳ cổ đại, điển hình có
Platon, Aristote, Democrite, Xocrat…
o Theo Platon, trong tác phẩm “nền cộng hòa” xác định rằng, người cầm quyền
phải gạt ý chí, quyền lợi cá nhân sang một bên để tuân thủ ý chí, mục đích của
Bài 3: Nhà nước xã hội chủ nghĩa
58 TGL101_Bai3_v1.0014103225
pháp luật. Ông cho rằng nhìn thấy sự sụp đổ mau chóng của nhà nước ở nơi nào
mà pháp luật không có hiệu lực và nằm dưới quyền lực của một ai đó. Còn ở đâu
luật pháp đứng trên nhà cầm quyền, còn họ chỉ là nô lệ của luật pháp thì có sự
cứu thoát của nhà nước”.
o Sự sụp đổ của nền dân chủ Athens vào giữa thế kỷ thứ IV trước Công Nguyên đã
tạo cơ sở thực tiễn cho Aristote đi đến những kết luận mới về nhà nước. Ông nêu
lên tư tưởng chia hoạt động nhà nước thành ba thành tố: nghị luận, chấp hành và
xét xử. Ông cho rằng nhà nước là một tổ chức phức tạp, tập hợp những cá thể
khác nhau về chức phận, về tình trạng tài sản, về phẩm chất đạo đức, trình độ học
vấn; khả năng tham gia của công chúng vào công việc nhà nước quy định thể chế
chính trị của nó.
Trong thời kỳ phục hưng, thì điển hình có hai nhà tư tưởng John Locker và Montesqiue.
o Nhà tư tưởng của John Locker (1632 – 1704) căn cứ vào tính chất, cách thức lập
pháp để xác định các kiểu và các hình thức chính quyền nhà nước. Nét đặc trưng
của học thuyết này là việc khởi tạo học thuyết về sự phân chia quyền lực. John
Locker cho rằng khi một cộng đồng quốc gia mới thành lập, hành động đầu tiên
nó cần làm là thiết lập cơ quan quyền lực lập pháp. Cơ quan lập pháp này không
những là quyền lực tối cao của cộng đồng quốc gia mà còn là quyền lực thiêng
liêng và không thể hoán đổi một khi cộng đồng đã đặt nó vào cương vị đó. Để
luật pháp được xã hội giám sát và thực thi một cách hiệu quả, theo Locker cần
thiết phải thành lập một cơ quan nhà nước khác, gọi là hành pháp. Có thể nói,
Locker đã đặt nền móng xây dựng lý thuyết nhà nước pháp quyền, ông đã phác
họa ra những đặc điểm chung của nhà nước pháp quyền.
o Tiếp nối học thuyết của Locker, Montesqiue (1689 – 1755) đã nghiên cứu và đưa
ra lý thuyết phân chia quyền lực. Theo ông, biện pháp hữu hiệu nhằm chống lại
sự lạm dụng quyền lực là phân chia quyền lực nhà nước thành ba quyền riêng
biệt: quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Quyền lập pháp giao cho nghị viện,
quyền hành pháp giao cho chính phủ và quyền tư pháp giao cho tòa án. Có thể
nhận thấy rằng tư tưởng của Montesqiue đã trở thành một trong những nội dung
cơ bản của thuyết tam quyền phân lập trong nhà nước pháp quyền tư sản truyền
thống và hiện đại.
Người kế thừa Montesquieu là Rousseau (1712 – 1788). Ông đã bổ sung học thuyết
về nhà nước pháp quyền tư sản những quan điểm lý luận mới và sâu sắc hơn. Theo
ông, để cho xã hội tồn tại và phát triển, mọi công dân thực hiện một bản cam kết hay
khế ước ủy quyền cho các đại biểu trong bộ máy nhà nước. Và khi nhà nước không
thực hiện hành vi “khế ước xã hội” như đã thỏa thuận thì nhân dân có quyền thay thế
bằng nhà nước mới.
Kế thừa những tư tưởng tiến bộ của Rousseau, Immanuel Kant (1724 – 1804) cho
rằng, nhà nước là sự liên kết mọi người trong khuôn khổ của pháp luật nhằm giám
sát và đảm bảo quyền bình đẳng cho mọi công dân. Nhà nước ra đời nhằm giải quyết
những đối kháng xã hội, điều hòa sự phát triển của xã hội theo hướng ngày càng
hoàn thiện vì lợi ích con người. Kant khẳng định rằng trong nhà nước pháp quyền,
mỗi cá nhân là một giá trị tuyệt đối, cá nhân này không thể lấy cá nhân khác làm mục