Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÉP LẠI TRANG SỬ CƯ DÂN VẠN ĐÒ HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

80
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong nhiều thế kỷ liên tiếp, Huế được chọn làm thủ phủ Xứ Đàng Trong của Việt Nam thời các chúa Nguyễn (1636-1785), là kinh đô của Việt Nam dưới hai vương triều Tây Sơn và Nguyễn (1786-1945), nên mạng lưới sông ngòi ở khu vực này hết sức đặc biệt, bao gồm cả sông tự nhiên và sông đào được kết nối với nhau, tạo nên “Hộ Thành Hà” để bảo vệ Kinh Thành Huế. Hệ thống sông ngòi ở Huế lấy Kinh Thành làm trung tâm, mặt phía nam có dòng sông Hương che chở, ba phía...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÉP LẠI TRANG SỬ CƯ DÂN VẠN ĐÒ HUẾ "

37 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 KHEÙP LAÏI TRANG SÖÛ CÖ DAÂN VAÏN ÑOØ HUEÁ Nguyeãn Quang Trung Tieán* Trong nhieàu theá kyû lieân tieáp, Hueá ñöôïc choïn laøm thuû phuû Xöù Ñaøng Trong cuûa Vieät Nam thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1636-1785), laø kinh ñoâ cuûa Vieät Nam döôùi hai vöông trieàu Taây Sôn vaø Nguyeãn (1786-1945), neân maïng löôùi soâng ngoøi ôû khu vöïc naøy heát söùc ñaëc bieät, bao goàm caû soâng töï nhieân vaø soâng ñaøo ñöôïc keát noái vôùi nhau, taïo neân “Hoä Thaønh Haø” ñeå baûo veä Kinh Thaønh Hueá. Heä thoáng soâng ngoøi ôû Hueá laáy Kinh Thaønh laøm trung taâm, maët phía nam coù doøng soâng Höông che chôû, ba phía coøn laïi goàm soâng ñaøo Keû Vaïn ôû phía taây noái vôùi soâng Höông, soâng ñaøo An Hoøa ôû phía baéc noái vôùi soâng Keû Vaïn, soâng ñaøo Ñoâng Ba ôû maët phía ñoâng noái vôùi soâng An Hoøa laãn soâng Höông. Boán con soâng giao nhau theo hình vuoâng, oâm laáy boán phía Kinh Thaønh Hueá, cuøng vôùi caùc con soâng nhoû ôû quanh khu vöïc Hueá laø soâng Baïch Yeán, soâng Lôïi Noâng,(1) soâng Bình Luïc, soâng Boà taát caû ñeàu ñoå veà heä ñaàm phaù Tam Giang-Caàu Hai roài chaûy ra bieån. Do ñaëc ñieåm vöøa laø trung taâm cuûa caû nöôùc, vöøa coù laém soâng ngoøi; neân trong quaù trình hình thaønh coäng ñoàng daân cö taïi Hueá, caùc vaïn ñoø leânh ñeânh treân nhöõng doøng soâng chaûy quanh Hueá laø moät taäp hôïp daân cö coù nhieàu nguoàn goác xuaát thaân vaø thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc nhau, thôøi ñieåm nhaäp cö khaùc nhau. Hoï hôïp thaønh moät coäng ñoàng xaõ hoäi coù neáp soáng ñaëc tröng cuûa cö daân soâng nöôùc vuøng ñoâ thò, ñoàng thôøi coù nhöõng neùt khaùc bieät trong sinh hoaït vaên hoùa-xaõ hoäi so vôùi cö daân treân ñaát lieàn. 1. Lòch söû hình thaønh vaø khoâng gian phaân boá caùc vaïn ñoø ôû Hueá 1.1. Lòch söû hình thaønh cö daân vaïn ñoø ôû Hueá Töø ñaàu theá kyû XIV, maëc daàu coøn laø mieàn bieân vieãn xa xoâi cuûa nöôùc Ñaïi Vieät, nhöng ôû Hoùa Chaâu ñaõ dieãn ra quaù trình tuï cö laäp nghieäp cuûa nhieàu nhoùm cö daân. Cho ñeán giöõa theá kyû XVI, sau haøng loaït caùc cuoäc di daân töø phía baéc vaøo hoaëc ñöôïc boå sung taïi choã töø nhieàu nguoàn khaùc nhau, ôû löu vöïc caùc doøng soâng quanh Hueá ñaõ coù con ngöôøi tuï cö khaù ñoâng ñaûo caû treân boä laãn treân maët nöôùc (cö daân thuûy dieän). Daân cö vuøng naøy ña phaàn coù nguoàn goác töø Thanh Hoùa, Ngheä An, Haø Tónh, nhö Döông Vaên An trong OÂ Chaâu caän luïc vieát naêm 1553 moâ taû laø “tieáng noùi hôi gioáng mieàn Hoan-AÙi”. Hoï coù theå laø daân chaøi löôùi phía baéc di cö vaøo theo ñöôøng bieån vaø caû ñöôøng boä; laø cö daân treân boä do ngheøo ñoùi xuoáng nöôùc laøm aên; laø lính maõn haïn hay tuø phaïm heát haïn löu ñaøy tìm keá möu sinh treân soâng nöôùc.(2) Do cuoäc soáng leânh ñeânh raøy ñaây mai ñoù, thöôøng xuyeân “theo ñuoâi con caù”, ít coù chöõ nghóa, laïi leân boä xuoáng nöôùc baát chöøng; neân cö daân soâng nöôùc ít nhôù roõ nôi choân nhau caét roán cuûa toå tieân xa xöa cuûa mình, vaø raát khoù giöõ ñöôïc söï oån ñònh laâu beàn cuûa coäng ñoàng. Ñeán cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû * Khoa Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.
38 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 XIX, khi Hueá trôû thaønh kinh ñoâ, nhaø nöôùc phong kieán ñaõ bieân cheá cö daân thuûy dieän thaønh töøng “vaïn” ñeå deã quaûn lyù, vaø caùc vaïn ñoø treân soâng nöôùc ôû khu vöïc Hueá cuõng ñöôïc thaønh laäp.(3) Vaøo giöõa theá kyû XIX, döôùi trieàu vua Töï Ñöùc (1848-1883), toång Voõng Nhi thuoäc huyeän Höông Thuûy, phuû Thöøa Thieân ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû 13 laøng cö daân thuûy dieän, khoâng coù ñòa phaän treân ñaát lieàn.(4) Naêm 1886, döôùi trieàu vua Ñoàng Khaùnh, caùc ñôn vò cö daân thuûy dieän thuoäc toång Voõng Nhi ñaõ taêng leân 16 thoân, aáp, giaùp,(5) bao goàm caùc vaïn ñoø treân ñaàm phaù vaø caû ôû nhöõng con soâng quanh Hueá. Thôøi Phaùp thuoäc, khi thò xaõ Hueá ra ñôøi (1899), vaø keå caû khi ñöôïc naâng caáp leân thaønh phoá Hueá (1929), cö daân thuûy dieän vaãn thuoäc quyeàn quaûn lyù cuûa huyeän Höông Thuûy. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñaàu naêm 1946, döôùi söï quaûn lyù cuûa chính quyeàn caùch maïng, thaønh phoá Hueá ñöôïc môû roäng hôn tröôùc. Vuøng ñaát Kinh Thaønh Hueá cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn vaø moät phaàn ñaát thuoäc caùc huyeän Phuù Vang, Höông Thuûy cuûa tænh Thöøa Thieân baét ñaàu ñöôïc saùp nhaäp vaøo thaønh phoá Hueá. Luùc naøy thaønh phoá Hueá ñöôïc chia laøm 8 khu phoá tröïc thuoäc, goïi teân theo soá thöù töï töø 1 ñeán 8; trong ñoù khu phoá 8 goàm vuøng vaïn ñoø thuûy dieän treân soâng Höông vaø caùc soâng laân caän thuoäc phaïm vi quaûn lyù cuûa thaønh phoá, traûi töø caàu Daõ Vieân veà caàu Bao Vinh, ñeán chôï Vó Daï vaø bao quanh coàn Heán.(6) Ñaây laø laàn ñaàu tieân daân vaïn ñoø khu vöïc Hueá naèm trong söï quaûn lyù haønh chính tröïc tieáp cuûa thaønh phoá Hueá. Keå töø thaùng 2/1947, khi ngöôøi Phaùp quay trôû laïi chieám ñoùng Hueá, luùc ñaàu Phaùp ñaët hai Nha Bang taù ôû Gia Hoäi vaø An Cöïu ñeå phuï traùch vaán ñeà an ninh ôû Hueá, nhöng ñeán 29/4/1949 thì baõi boû. Ngaøy 11/10/1950 Phuû Thuû hieán Trung Vieät laïi ra nghò ñònh taùi laäp hai Nha Bang taù Gia Hoäi vaø An Cöïu, ñoàng thôøi laäp theâm moät nha ôû khu vöïc Thaønh Noäi. Ngaøy 13/11/1951, Phuû Thuû hieán Trung Vieät ra nghò ñònh baõi boû caùc Nha Bang taù, thaønh laäp taïi Hueá hai Quaän caûnh saùt ôû taû ngaïn vaø höõu ngaïn soâng Höông, phaïm vi kieåm soaùt cuûa Quaän caûnh saùt Taû Ngaïn goàm 17 phöôøng vaø 10 vaïn ñoø (An Hoäi, Taân Böûu, Lôïi Thaønh, Taân Laäp, Tröôøng Ñoä, Phuû Cam, Phuù Tieàn, Ngö Hoä, Lanh Canh, Lôïi Noâng).(7) Vaïn Lanh Canh ñang ñaùnh caù treân Vaïn Phuû Cam treân soâng Höông (AÛnh tö lieäu ñaàu theá kyû XX) soâng Ñoâng Ba (1920) (AÛnh tö lieäu)
39 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Sau Hieäp ñònh Geneøve (21/7/1954), Vieät Nam taïm thôøi chia laøm hai mieàn Nam-Baéc. Theo tinh thaàn tôø Duï soá 57A ngaøy 24/10/1956 cuûa Chính phuû Vieät Nam Coäng Hoøa, thò xaõ Hueá laø ñôn vò haønh chính ngang caáp vôùi tænh Thöøa Thieân, tuy tænh lî Thöøa Thieân ñaët ôû Hueá. Thò xaõ Hueá ñöôïc toå chöùc laïi, vôùi caùc ñôn vò haønh chính caáp cô sôû laø phöôøng vaø vaïn, goàm 22 phöôøng vaø 11 vaïn ñoø.(8) Ñeán luùc naøy, khu vöïc soâng nöôùc bao goàm soâng Höông vaø caùc soâng ñaøo trong thò xaõ Hueá coù 11 vaïn ñoø, goàm: Phuù Tieàn, Taân Laäp, Lanh Canh, Tröôøng Ñoä, Troïng Ñöùc, An Hoäi, Taân Böûu, Ngö Hoä, Lôïi Thaønh, Phuû Cam, Lôïi Noâng.(9) Caên cöù vaøo Nghò ñònh 357-DUHC/NC/ND ngaøy 15/6/1967 aán ñònh quy cheá toå chöùc ñôn vò haønh chính khu phoá taïi thò xaõ, chieåu theo nghò ñònh thaønh laäp 3 quaän taïi thò xaõ Hueá, caên cöù vaøo bieân baûn cuûa Hoäi ñoàng thò xaõ Hueá soá 398-TX/HCTQ ngaøy 18/02/1966 vaø ñeà nghò cuûa Thò tröôûng thò xaõ Hueá; ngaøy 04/5/1968, Toång tröôûng Boä Noäi vuï Saøi Goøn ra Nghò ñònh soá 319- BNV/NC/19 chuyeån ñôn vò haønh chính caáp cô sôû ôû thò xaõ Hueá töø 33 phöôøng- vaïn trôû thaønh 10 khu phoá. Caùc phöôøng-vaïn ñöôïc bieân cheá thaønh 31 khoùm tröïc thuoäc caùc khu phoá. Ñeán ñaây, haønh chính ñoâ thò Hueá ñöôïc toå chöùc thaønh 3 caáp laø thò xaõ, quaän, khu phoá; goàm 3 quaän, vôùi 10 khu phoá cai quaûn 31 khoùm. Vì vaäy, 11 vaïn ñoø ôû Hueá ñöôïc ñoåi teân thaønh 11 khoùm laø Phuù Tieàn, Taân Laäp, Lanh Canh, Tröôøng Ñoä, Troïng Ñöùc, An Hoäi, Taân Böûu, Ngö Hoä, Lôïi Thaønh, Lôïi Noâng, Phuû Cam; laäp thaønh khu phoá Phuù An thuoäc Quaän Nhì.(10) Ngaøy 22/8/1972, Boä Noäi vuï cuûa Chính phuû Vieät Nam Coäng Hoøa ra Nghò ñònh 553/BNV/HCDP/26-X caûi danh caùc khu phoá thaønh phöôøng, neân khu phoá Phuù An goàm 11 vaïn ñoø ñöôïc goïi laø phöôøng Phuù An. Daân soá vaïn ñoø phöôøng Phuù An ôû Hueá sinh soáng trong gaàn 2.000 chieác ñoø vaøo naêm 1972 laø 18.921 ngöôøi, chieám 9,58% trong toång soá daân toaøn thò xaõ Hueá laø 197.530 ngöôøi.(11) Sau thaùng 3/1975, ñoâ thò Hueá phaùt trieån vôùi tö caùch laø thaønh phoá tænh lî cuûa tænh Thöøa Thieân. Thöïc hieän chuû tröông ñieàu chænh caùc ñôn vò haønh chính phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh môùi, thaønh phoá Hueá tieán haønh xoùa boû ñôn vò caáp quaän, ñoåi teân phöôøng thaønh khu phoá, hình thaønh 11 khu phoá tröïc thuoäc thaønh phoá. Phöôøng Phuù An goàm 11 vaïn ñoø laïi ñöôïc goïi laø khu phoá Phuù An. Nhöng töø thaùng 9/1976, Nghò ñònh 164-CP ngaøy 18/9/1976 cuûa Hoäi ñoàng Chính phuû nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam ñaõ ñoåi teân caùc khu phoá ôû vuøng môùi giaûi phoùng thaønh phöôøng, neân 11 khu phoá cuûa thaønh phoá Hueá trôû thaønh 11 phöôøng. Khu phoá Phuù An goàm 11 vaïn ñoø trôû laïi teân goïi laø phöôøng Phuù An. Ñeán 11/3/1979, phöôøng Phuù An bò giaûi theå, 11 vaïn ñoø cuûa cö daân thuûy dieän nhaäp vaøo phöôøng Phuù Caùt cuûa thaønh phoá Hueá.(12) Töø ñoù, cö daân vaïn ñoø ôû Hueá chòu söï quaûn lyù tröïc tieáp cuûa ñôn vò haønh chính caáp phöôøng ôû treân ñaát lieàn. Naêm 1979, thöïc hieän chuû tröông di daân xaây döïng vuøng kinh teá môùi, moät soá daân vaïn ñoø ñöôïc chuyeån leân phía thöôïng nguoàn soâng Höông, sinh soáng ôû Löông Mieâu, Bình Ñieàn thuoäc huyeän Höông Traø. Trong nhöõng naêm 1983- 1995, chính saùch ñònh cö cuûa nhaø nöôùc cuõng ñaõ giuùp moät soá löôïng lôùn daân vaïn ñoø ôû Hueá rôøi thuyeàn leân boä, sinh soáng ôû caùc khu ñònh cö taïi caùc phöôøng Tröôøng An, Phöôùc Vónh, Kim Long, Phuù Haäu thuoäc thaønh phoá Hueá. Ñeán naêm 1995,
40 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 cö daân vaïn ñoø ôû Hueá vaãn coøn 887 hoä vôùi 6.278 ngöôøi soáng treân maët nöôùc.(13) Naêm 2004, thaønh phoá Hueá ñaõ coù döï aùn taùi ñònh cö vaø oån ñònh cuoäc soáng cho daân vaïn ñoø. Ngaøy 22/1/2008, Thuû töôùng Chính phuû ra vaên baûn soá 117/TTg/KTTH cho pheùp UÛy ban Nhaân daân tænh Thöøa Thieân Hueá ñöôïc taïm öùng töø voán ngaân saùch trung öông ñeå trieån khai döï aùn. Töø naêm 2008, thaønh phoá Hueá trieån khai thöïc hieän döï aùn ñöa toaøn boä daân vaïn ñoø soáng leânh ñeânh treân caùc doøng soâng ôû thaønh phoá leân ñònh cö treân boä, vôùi soá Vaïn Troïng Ñöùc vaø vaïn Ngö Hoä ôû ngaõ ba löôïng 1.069 hoä daân vaïn ñoø vaø khoaûng Coàn Heán treân soâng Höông. (Nguoàn: www.donghuongtth.com, 2009) 7.000 khaåu. Daân vaïn ñoø ôû Hueá laàn löôït (14) ñöôïc boá trí sinh soáng taïi caùc khu ñònh cö ôû xaõ Phuù Maäu thuoäc huyeän Phuù Vang, ôû caùc phöôøng Höông Sô vaø Phuù Haäu thuoäc thaønh phoá Hueá. Tính ñeán thaùng 12/2010, veà cô baûn chính quyeàn ñòa phöông ñaõ hoaøn thaønh ñònh cö cho daân vaïn ñoø ôû Hueá. Soá ít caùc hoä vaïn ñoø coøn laïi ñang ñöôïc boá trí tieáp tuïc ñònh cö trong thôøi gian tôùi. 1.2. Khoâng gian phaân boá caùc vaïn ñoø ôû Hueá Moãi vaïn ñoø ôû Hueá voán laø moät coäng ñoàng cö daân haønh ngheà chaøi löôùi hoaëc khai thaùc caùt saïn treân soâng, coù beán ñoø chính cuûa vaïn vaø cuøng coù caùc sinh hoaït gaén lieàn soâng nöôùc; moãi vaïn coù khoaûng 25-30 ñoø, hay coøn goïi laø “noâoác” (thuyeàn), töông ñöông vôùi moät thoân, xoùm treân boä. Teân goïi caùc vaïn hoaëc gaén lieàn vôùi ngheà nghieäp chính cuûa vaïn (nhö vaïn Lanh Canh xuaát phaùt töø vieäc ngö daân goõ vaøo caùc chieác “trooøng” ñaùnh caù nhoû luùc haønh ngheà ñeå luøa caù vaøo löôùi, taïo neân tieáng lanh canh), hoaëc laáy teân ñòa danh xuaát phaùt cuûa vaïn (nhö Phuû Cam, Lôïi Noâng), hoaëc laáy teân goác cuûa vaïn cuõ (nhö vaïn Troïng Ñöùc laáy teân goác vaïn Troïng Ñöùc ôû Ngaõ Ba Soøng ngoaøi Quaûng Trò). Coäng ñoàng cö daân vaïn ñoø ôû khu vöïc Hueá coù moät quaù trình hình thaønh laâu daøi vaø heát söùc phöùc taïp. Söï toàn taïi cuûa coäng ñoàng naøy laø heä quaû töø dieãn trình di daân vaø nhöõng thay ñoåi lieân tuïc cuûa boái caûnh kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi ôû Hueá suoát nhieàu theá kyû. Vì theá, khoâng gian phaân boá cuûa cö daân vaïn ñoø cuõng coù söï bieán ñoåi khoâng ngöøng. Tuøy theo ñaëc ñieåm ngheà nghieäp, toân giaùo tín ngöôõng, quan heä huyeát thoáng, quan heä hoân nhaân gia ñình cuûa töøng vaïn, maø ñoø cuûa caùc thaønh vieân trong vaïn coù khi quaây quaàn caém saøo ñaäu caïnh nhau, coù khi ôû caùch nhau chöøng vaøi caây soá. Ranh giôùi giöõa caùc vaïn cuõng khoâng coù söï phaân bieät roõ raøng nhö treân ñaát lieàn. Chæ töø sau naêm 1979, khi nhaø nöôùc ñaët cö daân vaïn ñoø döôùi söï quaûn lyù haønh chính cuûa caáp phöôøng xaõ treân boä, thì giôùi haïn giöõa caùc vaïn ñoø môùi theo ranh giôùi haønh chính cuï theå treân boä.
41 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Khoâng gian phaân boá caùc vaïn ñoø ôû Hueá trong khoaûng thôøi gian 1970-2008 veà cô baûn nhö sau (xeáp theo thöù töï töø thöôïng nguoàn xuoáng haï nguoàn). TT Teân vaïn Ñòa ñieåm quaàn tuï chính cuûa vaïn Ngheà nghieäp chính 1 Taân Laäp Treân soâng Höông, gaàn caàu Baïch Hoå; vaø Khai thaùc caùt saïn; ñaùnh baét caù; buoân treân soâng Keû Vaïn baùn, laøm thueâ 2 Phuù Tieàn Treân soâng Höông, döôùi vaïn Taân Laäp Ñaùnh baét caù; khai thaùc caùt saïn; buoân baùn, laøm thueâ 3 Lôïi Noâng Treân soâng Höông, döôùi vaïn Phuù Tieàn Ñaùnh baét caù; khai thaùc caùt saïn 4 Tröôøng Ñoä Treân soâng Höông, giöõa vaïn Phuù Tieàn Cho thueâ ñoø; ñaùnh baét caù vaø caàu Phuù Xuaân (caàu Môùi) 5 Lôïi Thaønh Treân soâng Höông, caïnh chôï Ñoâng Ba Ñaùnh baét caù; buoân baùn, boác vaùc thueâ 6 An Hoäi Treân soâng Ñoâng Ba, töø caàu Gia Hoäi ñeán Cho thueâ ñoø; vaän chuyeån tre, nöùa, goã; gaàn caàu Ñoâng Ba buoân baùn, laøm thueâ 7 Phuû Cam Treân soâng Ñoâng Ba, döôùi vaïn An Hoäi, Ñaùnh baét caù; vaän chuyeån tre, nöùa, goã; gaàn caàu Ñoâng Ba buoân baùn, laøm thueâ 8 Taân Böûu Treân soâng Ñoâng Ba, döôùi vaïn Phuû Cam; Ñaùnh baét caù; buoân baùn, laøm thueâ vaø ôû Beán Me treân soâng Höông 9 Lanh Canh Treân soâng Höông, döôùi vaïn Lôïi Thaønh, Ñaùnh baét caù gaàn Ñaäp Ñaù 10 Troïng Ñöùc Treân soâng Höông, caïnh vaïn Lanh Canh, Ñaùnh baét caù; buoân baùn, laøm thueâ ñaàu Coàn Heán, phía phöôøng Vyõ Daï 11 Ngö Hoä Treân soâng Höông, caïnh vaïn Troïng Ñöùc, Ñaùnh baét caù ñaàu Coàn Heán phía Baõi Daâu Baûn ñoà vò trí caùc vaïn ñoø ôû Hueá giai ñoaïn 1970-2008 1. Taân Laäp, 2. Phuù Tieàn, 3. Lôïi Noâng, 4. Tröôøng Ñoä, 5. Lôïi Thaønh, 6. An Hoäi, 7. Phuû Cam, 8. Taân Böûu, 9. Lanh Canh, 10. Troïng Ñöùc, 11. Ngö Hoä.
42 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 2. Ñôøi soáng vaø sinh hoaït vaên hoùa-tín ngöôõng cuûa cö daân vaïn ñoø ôû Hueá Ñoø vöøa laø phöông tieän di chuyeån, phöông tieän haønh ngheà treân soâng nöôùc; vöøa laø nôi cö truù cuûa daân vaïn. Moãi con ñoø laø moät hoä gia ñình, trung bình khoaûng 10-12 khaåu, nhöng raát nhieàu hoä vaïn ñoø coù treân 15 khaåu, do coù hai hoaëc ba theá heä, thaäm chí laø boán theá heä chung soáng treân moät con ñoø. Chæ vôùi nhöõng hoä khaù giaû thì caëp vôï choàng môùi cöôùi ñöôïc meï cha saém söûa cho moät con ñoø, moät chieác “trooøng” ñeå ra rieâng, soáng töï löïc caùnh sinh. Moãi chieác ñoø daøi trung bình 12 meùt, chieàu ngang roäng chöøng 2,5 meùt, ñöôïc ñoùng baèng caùc vaät lieäu chính laø tre, goã, hoaëc nhoâm, toân, saét. Phaàn ñaàu khoang ñoø laø nôi ñaët baøn thôø vaø caùc vaät coù giaù trò nhaát cuûa gia ñình; phaàn giöõa khoang ñoø laø nôi aên nguû vaø tieáp khaùch; phaàn sau khoang ñoø ñaët beáp naáu aên vaø laø nôi sinh hoaït cuûa phuï nöõ, treû con. Ña phaàn caùc con ñoø ñeàu ngheøo naøn, baån thæu, raùch naùt vaø maát veä sinh. Cö daân vaïn ñoø sinh soáng baèng nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau, chuû yeáu laø lao ñoäng chaân tay nhö ñaùnh baét caù, cheøo ñoø ñöa khaùch sang soâng, kinh doanh dòch vuï cho thueâ thuyeàn du lòch, vaän chuyeån tre nöùa, khai thaùc caùt saïn, laën thueâ tìm ñoà vaät döôùi nöôùc, laën vôùt xaùc ngöôøi cheát troâi, ñaïp xích loâ hoaëc chaïy xe thoà, boác vaùc hoaëc laøm thueâ trong caùc chôï, buoân baùn haøng Vaïn ñoø treân soâng Ñoâng Ba (2008) rong, ñi löôïm ve chai... Treû em vaïn ñoø thì coù caû ngheà baùn veù soá, baùn kem, baùn baùnh mì daïo, ñaùnh giaøy, ñi aên xin. Nhìn chung, cuoäc soáng cuûa daân vaïn ñoø heát söùc lam luõ, laøm khoâng ñuû soáng, con caùi thaát hoïc vaø bò neùm vaøo cuoäc möu sinh töø raát sôùm. Vì vaäy, caùc teä naïn xaõ hoäi nhö maïi daâm, troäm caép... moät thôøi laø noãi ñau nhöùc nhoái khoâng chæ cuûa cö daân vaïn ñoø maø coøn cuûa caû coäng ñoàng cö daân ñòa phöông. Khoâng nhöõng vaäy, vì soáng trong nhöõng con ñoø treân soâng nöôùc, neân vaøo muøa möa luït, nöôùc soâng Höông daâng cao, daân vaïn ñoø phaûi neo ñoø vaøo nhöõng goác caây, gaàm caàu hay nhöõng coâng trình lôùn nhö ñình, chuøa ñeå choáng choïi vôùi baõo luït, raát nguy hieåm ñeán tính maïng tröôùc thieân tai ngaøy caøng döõ doäi. Do nguoàn goác hình thaønh coäng ñoàng cö daân thuûy dieän ôû khu vöïc Hueá heát söùc phöùc taïp vaø lieân tuïc bieán ñoäng qua caùc thôøi kyø lòch söû, neân hoï coù ñôøi soáng gia ñình, coäng ñoàng xaõ hoäi, ngoân ngöõ, vaên hoùa, toân giaùo tín ngöôõng rieâng, mang ñaäm daáu aán soâng nöôùc so vôùi cö daân soáng treân boä. Tín ngöôõng cuûa daân vaïn ñoø ôû Hueá veà cô baûn vaãn döïa treân neàn taûng tín ngöôõng cö daân noâng nghieäp vuøng Hueá, keát hôïp vôùi ñaïo thôø cuùng toå tieân hoaëc caùc toân giaùo lôùn nhö Phaät giaùo. Ñaïi ña soá daân vaïn ñoø ôû Hueá theo
43 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Phaät giaùo,(15) nhöng ñeàu coù söï pha troän vôùi Thieân Tieân thaùnh giaùo. Chaát soâng nöôùc theå hieän roõ nhaát trong tín ngöôõng cuûa cö daân vaïn ñoø laø thôø Maãu Thuûy (coøn goïi laø Maãu Thoaûi,(16) hay Baø Thuûy), töùc laø thôø Meï Nöôùc. Vò trí baøn thôø gia ñình cuûa cö daân vaïn ñoø thöôøng ôû ñaàu khoang ñoø, phoå bieán laø baøn thôø Phaät ôû phía tröôùc vaø caùc Vaïn Lanh Canh treân soâng Höông (2008) (AÛnh tö lieäu) vò Thuûy thaàn ôû phía sau, treân coù leã vaät nhö baùnh vaø hoa quaû. Moãi vaïn ñeàu coù nhöõng am, mieáu thôø cuûa vaïn treân nhöõng coàn nhoû treân soâng hoaëc ven bôø ñeå thôø Maãu Thuûy, Haø Baù vaø caùc loaïi Thuûy thaàn khaùc. Tín ngöôõng thôø Maãu phoå bieán ôû nhieàu coäng ñoàng daân cö taïi Vieät Nam. Trong Töù phuû Coâng ñoàng, Maãu Thuûy laø Maãu thöù ba, ñöôïc quan nieäm laø hoùa thaân cuûa vò thaàn aâm tính vaø caùc daïng nöõ nhaân ñöôïc toân vinh laø thaàn nöôùc.(17) Maãu Thuûy ñöôïc coäng ñoàng cö daân vaïn ñoø coi laø nöõ thaàn chính baûo trôï cho cuoäc möu sinh treân soâng nöôùc cuûa mình. Daân vaïn ñoø thôø Maãu Thuûy thöôøng xuyeân trong ñôøi soáng tín ngöôõng cuûa gia ñình vaø toå chöùc cuùng Maãu Thuûy vaøo caùc dòp leã hoäi chung cuûa coäng ñoàng nhö cuùng naêm môùi, cuùng môû cöûa nöôùc… Vieäc thôø Maãu treân ñaát lieàn vaø treân soâng nöôùc coù ñieåm khaùc nhau. Cö daân treân ñaát lieàn quan nieäm “Ñaát coù Thoå Coâng, soâng coù Haø Baù”; coøn cö daân soâng nöôùc ngoaøi vieäc thôø Haø Baù coøn thôø Maãu Thuûy vaø keát hôïp vôùi moät soá caùc vò thaàn khaùc. Ñaëc bieät, vieäc thôø Maãu Thuûy cuûa daân vaïn ñoø ôû khu vöïc Hueá coøn chòu aûnh höôûng cuûa tuïc thôø nöõ thaàn Thieân Y A Na cuûa daân toäc Chaêm.(18) Thôø Maãu laø tín ngöôõng thôø thaàn, gaén lieàn caùc thaàn tích, thaàn ñieän. Tuy nhieân, trong quaù trình phaùt trieån, cuøng vôùi söï giao thoa, töông taùc vaên hoùa, tín ngöôõng thôø Maãu ñaõ dung naïp, ñieàu hoøa vôùi caùc hieän töôïng vaên hoùa cuûa ñòa phöông hay daân toäc. Vì theá, trong caùc ngaøy leã vía cuûa Thieân Tieân thaùnh giaùo ôû Hueá dieãn ra haøng naêm vaøo thaùng 3 vaø thaùng 7 aâm lòch, thì nghi leã chính ñöôïc toå chöùc taïi ñieän Hoøn Cheùn beân doøng soâng Höông thöôøng taäp trung ñoâng ñaûo caùc tín ñoà taïi Vieät Nam, khoâng phaân bieät Am thôø Maãu Thuûy vaø caùc Thuûy thaàn cuûa vaïn ñoø giaøu ngheøo, sinh soáng treân ñaát beân bôø soâng Ñoâng Ba naêm 2010. lieàn hay treân soâng nöôùc. (Nguoàn: webcache.googleusercontent.com)
44 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Leã cuùng Maãu dieãn ra trong hai ngaøy, vôùi nhöõng chieác ñoø/thuyeàn ñöôïc keát laïi thaønh nhöõng chieác “baèng” lôùn, moãi vaïn ñoø coù töø 1 ñeán 2 chieác “baèng”, treân ñoù ngöôøi ta duøng ñoà haøng maõ döïng leân nhöõng laàu caùc, cung ñieän, mieáu maïo ñöôïc trang hoaøng saëc sôõ baèng nhieàu maøu noùng (ñoû, vaøng, hoàng), muïc ñích vöøa ñeå theå hieän loøng thaønh cuûa tín ñoà vôùi Maãu, vöøa taïo söï chuù yù cho nhöõng ñaùm röôùc xung quanh. Moãi “baèng” coù moät ñoäi haàu vaên ñeå phuïc vuï vieäc nghi leã. Ngoaøi thôø cuùng Maãu Thuûy, cö daân vaïn ñoø coøn thöïc hieän nhieàu nghi leã tín ngöôõng trong naêm, nhö: - Leã cuùng ñaàu naêm môùi, laø leã cuùng trong nhöõng ngaøy ñaàu naêm aâm lòch, caên cöù vaøo tuoåi taùc, caên maïng ñeå choïn ngaøy giôø vaø höôùng xuaát haønh cho Maãu Thuûy (Tranh thôø cuûa töøng hoä, töøng chieác ñoø (vôùi leã vaät ñôn giaûn nhö cau laøng Sình ôû Hueá) traàu, ñoà haøng maõ). - Leã cuùng ñaàu naêm cuûa chu kyø ñaùnh baét, laø leã caàu ngö ñaàu naêm vôùi muïc ñích caàu thaàn linh phuø hoä ñöôïc may maén, phaùt taøi, phaùt loäc khi haønh ngheà, bình an trong cuoäc soáng (leã vaät khaù haäu goàm gaø troáng, traùi caây, baùnh keïo, hai maâm caù thòt, cau traàu, röôïu, höông hoa, ñoà haøng maõ). - Leã teá Thaønh Hoaøng, cuõng laø leã caàu an vaø caàu sieâu trong vaïn, toå chöùc taïi ñình vaïn vaøo ngaøy Raèm, keùo daøi sang ñeán ngaøy 16, vaøo thaùng Hai aâm lòch haøng naêm. Leã vaät cuùng teá goàm caû heo, boø cuøng nhieàu vaät phaåm. Leã teá coøn coù caû hoäi ñua ghe (ñua traûi) ñeå tranh taøi giöõa caùc vaïn ñoø vôùi nhau. - Leã cuùng oâng toå ngheà ñaùnh baét caù (ñoái vôùi cö daân laøm ngheà caù, ñöôïc toå chöùc töø 2 ñeán 4 naêm moät laàn). - Leã cuùng Tam phuû, laø leã lôùn nhaát cuûa cö daân vaïn ñoø, mang tính coäng ñoàng raát cao, do vaïn hoaëc trong töøng doøng hoï cuùng, khoaûng 3 ñeán 4 naêm toå chöùc moät laàn, (leã vaät coù heo, gaø, giaáy haøng maõ). - Leã cuùng nöôùc, ñeå taï ôn Thuûy thaàn vaø mong ñöôïc bình yeân, töông töï leã cuùng ñaát treân boä. - Leã cuùng Raèm thaùng Baûy aâm lòch (laäp baøn thôø Phaät ôû tröôùc, caùc vò Thuûy thaàn ôû phía sau, baøn thôø baøy hoa quaû, baùnh ngoït). - Leã cuùng thuyeàn vaø ngö cuï vaøo dòp cuoái naêm aâm lòch (tuøy theo ñieàu kieän kinh teá cuûa hoä gia ñình maø leã cuùng coù quy moâ lôùn hay nhoû, leã vaät coù cau traàu, röôïu, höông hoa). - Leã laøm chay caàu an trong hoï, ñöôïc toå chöùc 12 naêm moät laàn, nhaèm caàu mong nhöõng ngöôøi trong hoï ñaõ cheát oan hay cheát vaøo nhöõng ngaøy truøng ñöôïc sieâu thoaùt, vaø caàu an trong hoï. Baøn thôø goàm coù Haø Baù, Thoå thaàn vaø chö thaàn khaùc cuøng nhöõng hình noäm theá maïng cho ngöôøi cheát.(19) Cuøng vôùi nhöõng leã cuùng keå treân, cö daân vaïn ñoø ôû Hueá coøn thöïc hieän nhöõng kieâng kî lieân quan ñeán sinh hoaït vaø ngheà nghieäp cuûa mình, nhö:
45 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 - Khoâng ñoùng ñoø/thuyeàn baèng goã lim (vì lim laø goã linh, thöôøng ñöôïc duøng laøm ñình, mieáu thôø, neân khoâng theå laøm ñoø ñeå ôû vì traùnh söï dô daùy). - Khi haønh ngheà, khoâng ñöôïc ñeå ngöôøi laï leân ñoø. - Khi ñaùnh baét caù, khoâng ñöôïc goïi thaúng teân Haø Baù, teân con raùi caù ôû döôùi nöôùc vaø caùc con hoå, meøo, khæ ôû treân caïn (maø phaûi goïi moät caùch cung kính, nhö con raùi caù thì goïi laø OÂng Raùi).(20) - Ngöôøi treân ñoø khoâng ñöôïc böôùc qua daây dôï giaêng treân ñoø, qua caùc ñoà haønh ngheà ñaùnh baét caù hay khai thaùc caùt saïn. - Treû em cuûa daân vaïn ñoø neáu rôi xuoáng nöôùc cheát ñuoái, hoaëc ngöôøi laï bò cheát ñuoái, thì khoâng ñöôïc cöùu ngay maø chæ caém caây saøo laøm daáu ñeå khi naïn nhaân ñaõ cheát thöïc söï môùi laën xuoáng vôùt xaùc (kieâng kî naøy laø do daân vaïn ñoø sôï bò thaàn Haø Baù traû thuø; bôûi cöùu moät maïng thì baûn thaân phaûi ñeàn moät maïng, hoaëc seõ bò quyû thaàn gaây xui xeûo luùc haønh ngheà). 3. Quan heä xaõ hoäi giöõa cö daân vaïn ñoø vôùi ñaát lieàn Trong quan nieäm cuûa ngöôøi Hueá treân ñaát lieàn tröôùc ñaây, cö daân vaïn ñoø laø taàng lôùp daân cö ngheøo khoå, ít hoïc vaø phöùc taïp, ñaùng khinh. Daân vaïn ñoø vì söï khinh mieät ñoù neân cuõng thöôøng soáng kheùp kín vaø thieáu côûi môû trong tieáp xuùc ñoái vôùi daân treân boä. Vì vaäy, ngöôøi treân boä thöôøng goïi cö daân vaïn ñoø baèng moät töø mieät thò laø “noâoát” (noâoát cuõng laø ñoø). Thaäm chí, töø “noâoát” daàn daàn trôû thaønh moät danh töø duøng ñeå mieät thò ngöôøi queâ muøa, doát naùt hay khoâng bieát caùch aên maëc töû teá, khoâng bieát choïn maøu saéc trang phuïc phuø hôïp... Caùch aên noùi cuûa cö daân vaïn ñoø cuõng thöôøng khaùc ngöôøi Hueá soáng treân ñaát lieàn, vôùi moät gioïng noùi coù aâm naëng hôn, nhieàu ngoân töø mang tính noâng thoân hôn, ngoân ngöõ thöôøng cuïc mòch, ít trau chuoát hôn. Ñaëc bieät, daân vaïn ñoø thöôøng noùi ngoïng nhieàu phuï aâm, nhö “tr” thaønh “t”, “nh” thaønh “dz”, “d” thaønh “ñ” (ví duï “caây tre” thì noùi laø “caây te”; “caùi nhaø” thì noùi laø “caùi dzaø”; “döôùi” thaønh “ñöôùi”). Do ñoù, cö daân vaïn ñoø cuõng thöôøng bò ngöôøi treân boä coi khinh, xem hoï laø haïng ngöôøi aên noùi kieåu “queâ muøa”, “noâoát”. Ñoái vôùi phuï nöõ vaïn ñoø ôû Hueá, ngoaøi ngheà ñaùnh caù, laøm thueâ, baùn haøng rong hay löôïm ve chai, nhieàu chò em do thaát nghieäp hoaëc cuøng ñöôøng neân kieâm theâm caû ngheà maïi daâm. Hoï duøng chính con ñoø cuûa mình, hoaëc cuûa chuû chöùa laø ngöôøi trong vaïn ñoø ñeå haønh ngheà. Trong quan heä hoân nhaân gia ñình, söï phaân bieät ñaúng caáp xaõ hoäi giöõa treân boä vaø döôùi ñoø vaãn toàn taïi khaù naëng neà. Daân vaïn ñoø phaàn lôùn chæ yeâu nhau vaø cöôùi nhau; raát ít tröôøng hôïp dieãn ra hoân nhaân giöõa ngöôøi treân boä vaø ngöôøi döôùi nöôùc, vì taâm lyù phoå bieán vaãn raát ngaïi laáy ngöôøi döôùi “noâoát” laøm vôï hoaëc laøm choàng. Nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi treân boä laáy ngöôøi döôùi vaïn ñoø ñaõ bò chính gia ñình, doøng hoï ngaên caûn hoaëc choøm xoùm xì xaøo, coi khinh. Khoâng chæ vaäy, ngay caû treû em daân vaïn ñoø ñi hoïc trong caùc tröôøng hoïc thuoäc coäng ñoàng cö daân treân boä cuõng phaûi gaùnh chòu söï khinh mieät laø “troø döôùi noâoát”. Hoaëc khi daân vaïn ñoø chuyeån leân soáng ôû khu ñònh cö treân boä, thì ngöôøi treân boä thöôøng khoâng muoán ôû chung khu vöïc vôùi cö daân coù nguoàn goác döôùi vaïn ñoø.
46 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 Do trình ñoä thaáp keùm vaø ñieàu kieän laøm aên sinh soáng thieáu thoán, voán lieáng cuûa naû khoâng bao laêm; vì theá daân vaïn ñoø thöôøng phaûi laøm caùc coâng vieäc vaát vaû nhö ôû ñôï, boác vaùc, buoân thuùng baùn meït vaø laøm caùc dòch vuï reû tieàn ngoaøi xaõ hoäi, lang thang thu nhaët pheá lieäu ve chai, vaø laém luùc trôû thaønh troäm caép. Raát ít ngöôøi xuaát thaân laø daân vaïn ñoø thaønh ñaït veà hoïc thöùc hay trôû thaønh nhaø kinh doanh lôùn, ñöôïc xaõ hoäi neå troïng. Ngay caû khi cheát, daân vaïn ñoø cuõng khoâng coù ñaát ñeå mai taùng, khoâng coù nghóa ñòa cuûa doøng hoï hay cuûa vaïn ñoø; vì cö daân treân boä khoâng cho pheùp daân vaïn ñoø choân caát ngöôøi thaân treân ñòa phaän cuûa hoï. Chính vì theá, daân vaïn ñoø thöôøng phaûi chaïy tieàn mua Xoùm vaïn ôû Bao Vinh (2009) ñaát ôû nghóa trang ñeå choân caát. Coøn trong tröôøng hôïp quaù ngheøo tuùng khoâng coù tieàn mua ñaát, thì daân vaïn ñoø thöôøng tìm moät khoaûnh ñaát hoang vaéng beân bôø soâng, nhaát laø nhöõng goø baõi phía thöôïng nguoàn, ñeå choân caát troäm. Ñoù cuõng laø lyù do khieán daân vaïn ñoø ít nhôù goác gaùc queâ höông cuûa mình, queân luoân moà maû cuûa oâng baø toå tieân xa xöa. 4. Lôøi keát Cö daân vaïn ñoø khu vöïc Hueá coù moät lòch söû hình thaønh laâu ñôøi vaø nguoàn goác xuaát thaân heát söùc phöùc taïp. Coäng ñoàng xaõ hoäi naøy coù hoaøn caûnh soáng ñaëc thuø cuûa cö daân soâng nöôùc vuøng ñoâ thò, toàn taïi vaø gaén boù vôùi ñoâ thò Hueá trong suoát tieán trình lòch söû cuûa vuøng ñaát. Taäp quaùn vaø sinh hoaït vaên hoùa-tín ngöôõng cuûa cö daân vaïn ñoø khu vöïc Hueá coù nhöõng neùt raát rieâng, ñoäc ñaùo. Vì theá, caùc vaïn ñoø ñaõ goùp theâm nhöõng maûng maøu ña saéc treân soâng nöôùc, taïo thaønh neùt ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát xöù Hueá yeân bình vaø thô moäng, vôùi nhòp chaûy tónh laëng cuûa doøng Höông vaø nhöõng con ñoø treân soâng nhö böùc tranh thieân nhieân höõu tình cuûa vuøng ñaát coá ñoâ. Trong quan heä vôùi ngöôøi treân boä, töø xöa ñeán nay cö daân vaïn ñoø khu vöïc Hueá vaãn luoân coù moät khoaûng caùch chöa theå vöôït qua ñeå tieán tôùi hoøa nhaäp thöïc söï thaønh moät khoái thoáng nhaát vôùi cö daân ñaát lieàn. Muoán ruùt ngaén vaø khoûa laáp ñöôïc khoaûng caùch ñoù, coù leõ vieäc boá trí ñònh cö treân boä vaø söï quan taâm naâng cao trình ñoä daân trí, caûi thieän coâng aên vieäc laøm cho cö daân vaïn ñoø môùi chính laø giaûi phaùp höõu hieäu giuùp coäng ñoàng naøy hoøa nhaäp xaõ hoäi moät caùch beàn vöõng. Dó nhieân, vôùi nguoàn goác hình thaønh phöùc taïp vaø coù beà daøy toàn taïi maáy traêm naêm trong lòch söû, khoâng deã moät sôùm moät chieàu ñaõ coù theå nhanh choùng taïo ra söï hoøa nhaäp töï nhieân cho cö daân vaïn ñoø ôû khu vöïc Hueá. Nhöng vôùi caùch laøm ñuùng höôùng hieän nay cuûa chính quyeàn ôû ñòa phöông, söï haäu thuaãn cuûa caùc toå chöùc nhaân ñaïo phi chính phuû vaø xu theá chung cuûa xaõ hoäi,
47 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 chaéc chaén khoaûng caùch veà taâm lyù vaø neáp sinh hoaït giöõa daân vaïn ñoø vôùi cö daân treân boä ôû Hueá seõ daàn ñöôïc xoùa nhoøa theo böôùc thôøi gian vaø nhòp soáng cuûa thôøi hieän ñaïi. Cuoäc ñònh cö treân boä cho cö daân vaïn ñoø ôû Hueá ñang daàn ñi ñeán hoài keát. Tuy phía tröôùc vaãn coøn laém gian nan traéc trôû, nhö söï boá trí nhaân khaåu trong töøng caên hoä theo ñaàu hoä khaåu ñaõ gaây ra nhöõng ñieàu baát caäp veà choã ôû vaø thieáu tính nhaân vaên, vieäc giaûi quyeát coâng aên vieäc laøm cho daân ñònh cö chöa thaáu ñaùo, cuõng nhö chaát löôïng caùc khu ñònh cö vaãn chöa baét kòp söï mong ñôïi cuûa xaõ hoäi; nhöng trang söû veà cö daân vaïn ñoø ôû Hueá xem nhö ñaõ ñöôïc kheùp laïi, vaø hình aûnh cuûa nhöõng vaïn ñoø treân soâng Höông ñaõ daàn khoûa laáp trong kyù öùc cuûa ngöôøi daân ñòa phöông cuõng nhö nhöõng ai ñaõ töøng ñeán Hueá. Hueá, thaùng 2 naêm 2011 NQTT CHUÙ THÍCH (1) Soâng Lôïi Noâng coøn coù caùc teân goïi khaùc laø Beán Ngöï, Phuû Cam, An Cöïu. (2) Nguyeãn Quang Trung Tieán (2005). “Quaù trình tuï cö khai phaù maët nöôùc cuûa cö daân ñaàm phaù Hoùa Chaâu-Thöøa Thieân Hueá”, Coá ñoâ Hueá xöa vaø nay, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 85-86. (3) Nguyeãn Quang Trung Tieán (2005), Sñd, tr. 89-90. Nguyeãn Quang Trung Tieán (1995). Ngö nghieäp Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XX, Nxb Thuaän (4) Hoùa, Hueá, tr. 118-119. Theo Ñòa chí Thöøa Thieân Hueá, Phaàn Daân cö-Haønh chính, Baûn baùo caùo nghieäm thu chính thöùc, (5) thì döôùi trieàu vua Ñoàng Khaùnh toång Voõng Nhi ñaõ taêng leân 16 ñôn vò daân cö thuûy dieän, goàm caùc thoân Quaûng Teá, Trung An, Phuï Quaûng, Chaùnh Quaûng, Nghóa Quaùn, Hoøa Xuaân, Troïng Ñöùc, An Thoân, An Thoân Thöôïng, Kinh Daân, Giang Hoà; aáp Taân Thuûy; caùc giaùp Mieâu Nha Thöôïng, Mieâu Nha Haï, Mieâu Nha Trung, Mieâu Nha Ñoâng. Thaønh uûy Hueá (1995). Sô thaûo lòch söû Ñaûng boä thaønh phoá Hueá 1945-1975, taäp II, Nxb Thuaän (6) Hoùa, Hueá, tr. 26. (7) Thaønh uûy Hueá (1995), Sñd, tr. 26. (8) Nguyeãn Quang Trung Tieán (2001). “Töø caùc cuoäc caûi toå ñôn vò haønh chính ôû Hueá, nghó veà söï phaùt trieån beàn vöõng ñoâ thò Hueá”, Taïp chí Hueá Xöa vaø Nay, soá 46, tr. 61. Nguyeãn Quang Trung Tieán (2009). “Bieán ñoåi ñòa giôùi haønh chính ñoâ thò Hueá trong hai theá kyû (9) XIX-XX”, Thay ñoåi cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng ôû Thöøa Thieân Hueá - Tieáp caän töø Nhaân loaïi hoïc vaø Söû hoïc töø trong vaø ngoaøi nöôùc (Song ngöõ Nhaät-Vieät), Vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa chaâu AÙ, Ñaïi hoïc Tokyo xuaát baûn, Tokyo, Nhaät Baûn, tr. 410-411. (10) Nguyeãn Quang Trung Tieán (1999). “Veà cuoäc caûi toå haønh chính ñoâ thò Hueá thôøi kyø 1965- 1968”, Taïp chí Thoâng tin Khoa hoïc vaø Coâng ngheä, Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá, soá 2, tr. 135-136. (11) Daãn theo taøi lieäu thoáng keâ cuûa Phan Hoaøng Quyù (1992) “Nhöõng con ñoø treân soâng Höông”, Taïp chí Thoâng tin Khoa hoïc vaø Coâng ngheä, Ban Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät tænh Thöøa Thieân Hueá, soá 1, tr. 62, 63 vaø 69. (12) Nguyeãn Quang Trung Tieán (2009), Sñd, tr. 416. (13) Soá lieäu laáy theo baùo caùo cuûa UÛy ban Nhaân daân thaønh phoá Hueá naêm 1995. Nguoàn: www.tintuc.xalo.vn. (14) (15) Theo Phan Hoaøng Quyù (1999), “Sinh hoaït nhöõng vaïn ñoø treân soâng Höông tröôùc 1975”, Nghieân cöùu Hueá, taäp Moät, Trung taâm Nghieân cöùu Hueá, Hueá, tr. 138, thì vaøo naêm 1970, 11 vaïn ñoø thuoäc khu vöïc Hueá coù 1.709 hoä gia ñình, nhöng chæ coù 5 hoä theo Thieân chuùa giaùo, coøn laïi theo Phaät giaùo. (16) Maãu Thuûy goïi theo tieáng Quaûng Ñoâng ôû Trung Quoác laø Maãu Thoaûi.
48 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 (17) Töù phuû Coâng ñoàng thôø Maãu Thöôïng Thieân, Maãu Thöôïng Ngaøn, Maãu Thuûy vaø Maãu Ñòa. Trong toøa Thaùnh Maãu treân ñieän thôø, Maãu Thuûy laø pho töôïng maëc aùo choaøng maøu traéng. (18) Theå hieän roõ neùt nhaát laø tín ngöôõng thôø Maãu cuûa cö daân Hueá taïi ñieän Hoøn Cheùn. (19) Phan Hoaøng Quyù (1999), Sñd, tr. 141. (20) Trong ñaïo thôø Maãu coøn thôø Nguõ Hoå vaø OÂng Loát (Raén) ôû haï ban phía döôùi ñieän thôø Maãu. Trong quan nieäm daân gian, Hoå laø vò chuùa cai quaûn vuøng röøng nuùi, coøn Raén laø vò thaàn ôû soâng nöôùc, neân kieâng goïi thaúng teân. TOÙM TAÉT Cö daân vaïn ñoø ôû Hueá coù lòch söû hình thaønh laâu ñôøi vaø nguoàn goác xuaát thaân raát phöùc taïp. Coäng ñoàng xaõ hoäi naøy coù hoaøn caûnh soáng ñaëc thuø cuûa cö daân soâng nöôùc vuøng ñoâ thò, toàn taïi vaø gaén boù vôùi ñoâ thò Hueá trong suoát tieán trình lòch söû cuûa vuøng ñaát. Tuy vaäy, cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân vaïn ñoø gaëp raát nhieàu khoù khaên, töø vaät chaát ñeán tinh thaàn, laøm phaùt sinh nhieàu teä naïn xaõ hoäi, gaây oâ nhieãm moâi tröôøng cho caùc doøng soâng, laøm maát veû myõ quan cuûa moät vuøng ñaát thô moäng. Chính vì vaäy, töø nhieàu naêm qua, chính quyeàn caùc caáp vaø nhieàu toå chöùc nhaân ñaïo ñaõ raát noã löïc ñöa ngöôøi daân vaïn ñoø leân ñònh cö treân ñaát lieàn. Cho ñeán nay, vieäc ñònh cö treân boä cho ngöôøi daân vaïn ñoø ñang daàn ñi ñeán hoài keát. Daãu phía tröôùc coøn nhieàu vaán ñeà gian nan, traéc trôû, nhöng vôùi söï noã löïc cuûa toaøn xaõ hoäi, hy voïng ngöôøi daân vaïn ñoø seõ sôùm san laáp ñöôïc moïi khoaûng caùch ñeå baét kòp nhòp phaùt trieån chung cuûa ñaát nöôùc. ABSTRACT CLOSING A HISTORICAL PAGE OF VAÏN ÑOØ (FLOATING BOAT VILLAGE) IN HUEÁ Vaïn Ñoø (floating boat village) in Hueá has existed for a long time. That community has the characteristic of the river dwellers in urban areas, which co-existed and closely connected with the city of Hueá during the historical course of this area. However, the life in the floating boat village has met with difficulties which caused social evils, river pollution and decrease of the beautiful view of Hueá. Consequently, local authorities and humanitarian organizations have tried to help the villagers to settle down. And now, the settlement of the floating boat villagers is coming to a close. Although there are a lot of problems ahead, with the help of the whole society, they are expected to level out obstacles to keep pace with national development.