Báo cáo nghiên cứu khoa học " LĂNG MỘ HOÀNG GIA THỜI NGUYỄN TẠI HUẾ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

139
lượt xem 35
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lăng mộ hoàng gia triều Nguyễn là một trong những bộ phận quan trọng trong tổng thể kiến trúc kinh đô Huế - Di sản văn hóa thế giới được UNESCO tôn vinh từ năm 1993. Nói đến Huế, người ta không chỉ nghĩ đến thành trì, cung điện, đàn miếu, chùa quán mà còn nghĩ ngay đến các khu lăng tẩm rộng lớn của các vua Nguyễn, những công trình kiến trúc đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật truyền thống và sự hài hòa với tự nhiên. Là một đối tượng quan trọng như vậy nên lăng...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " LĂNG MỘ HOÀNG GIA THỜI NGUYỄN TẠI HUẾ "

18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 LAÊNG MOÄ HOAØNG GIA THÔØI NGUYEÃN TAÏI HUEÁ Phan Thanh Hải* Lôøi daãn Laêng moä hoaøng gia trieàu Nguyeãn laø moät trong nhöõng boä phaän quan troïng trong toång theå kieán truùc kinh ñoâ Hueá - Di saûn vaên hoùa theá giôùi ñöôïc UNESCO toân vinh töø naêm 1993. Noùi ñeán Hueá, ngöôøi ta khoâng chæ nghó ñeán thaønh trì, cung ñieän, ñaøn mieáu, chuøa quaùn maø coøn nghó ngay ñeán caùc khu laêng taåm roäng lôùn cuûa caùc vua Nguyeãn, nhöõng coâng trình kieán truùc ñaït ñeán ñænh cao cuûa ngheä thuaät truyeàn thoáng vaø söï haøi hoøa vôùi töï nhieân. Laø moät ñoái töôïng quan troïng nhö vaäy neân laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ ñöôïc khoâng ít nhaø nghieân cöùu töø xöa ñeán nay quan taâm, tìm hieåu. Tuy nhieân, vaãn coøn thieáu moät coâng trình nghieân cöùu toång theå, nhìn nhaän ñaùnh giaù moät caùch toaøn dieän veà heä thoáng kieán truùc ñoäc ñaùo naøy. Khaûo cöùu döôùi ñaây seõ coá gaéng khaéc phuïc khieám khuyeát treân, tuy vaäy, trong khuoân khoå moät baøi vieát, taùc giaû chæ coá gaéng ñeà caäp nhöõng vaán ñeà cô baûn vaø chung nhaát maø thoâi. Baøi vieát goàm coù caùc phaàn: 1. Lòch söû xaây döïng; 2. Quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng; 3. Nghi thöùc tang leã vaø thôø cuùng; 4. Töông ñoàng vaø dò bieät; 5. Keát luaän. I. Lòch söû xaây döïng Do chòu aûnh höôûng töø laâu ñôøi cuûa vaên hoùa Trung Hoa, ôû Vieät Nam, kieán truùc laêng moä cuõng xuaát hieän sôùm. Khaûo saùt cuûa giaùo sö Chu Quang Tröù cho thaáy, töø thôøi Ngoâ Quyeàn ñaõ chuù yù ñeán vieäc xaây caát laêng moä, coøn laêng cuûa caùc vua Traàn ôû Thaùi Bình thì ñaõ ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ khaù lôùn. ÔÛ caùc trieàu ñaïi tieáp theo, laêng taåm cuûa vua chuùa, haäu phi cuõng luoân ñöôïc xaây döïng coâng phu, nhaát laø laêng taåm cuûa vua Leâ ôû vuøng Lam Kinh, Thanh Hoùa.(1) Tuy nhieân, phaûi ñeán thôøi Nguyeãn (1802-1945), kieán truùc laêng moä môùi trôû thaønh moät doøng rieâng vaø ñaït ñeán nhöõng thaønh töïu ñoäc ñaùo. Thöïc ra töø tröôùc ñoù, thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558-1775), ñaëc bieät laø ôû giai ñoaïn cuoái, cuøng vôùi vieäc kieán thieát Hueá trôû thaønh kinh ñoâ cuûa vöông quoác Ñaøng Trong, vaán ñeà quy hoaïch vò trí laêng taåm cho caùc chuùa vaø phi ñaõ ñöôïc giaûi quyeát khaù hoaøn chænh. Quan saùt kyõ khu vöïc Hueá treân Bình Nam ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït veõ naêm Giaùp Ngoï (1774), chuùng ta coù theå thaáy roõ ñieàu naøy. Khi aáy, ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû bôø baéc soâng Höông (beân trong Kinh thaønh hieän nay), xaây maët veà höôùng nam; caùc khu buoân baùn vaø caûng thò Thanh Haø naèm ôû phía ñoâng, phía haï löu soâng Höông; coøn ñaøn mieáu cuûa hoaøng trieàu cuøng laêng moä caùc chuùa vaø phi ñeàu ñöôïc boá trí ôû phía taây vaø taây-nam, treân thöôïng nguoàn soâng Höông.(2) Nghóa laø quy hoaïch ñoâ thò Hueá luùc aáy ñaõ gaàn töông töï nhö döôùi thôøi Nguyeãn. Tuy nhieân, veà maët quy moâ, laêng moä cuûa caùc chuùa ôû thôøi kyø naøy chöa theå so saùnh vôùi laêng taåm caùc vua Nguyeãn sau ñoù. Ñaùng tieác laø haàu heát caùc laêng moä chuùa Nguyeãn ñeàu bò taøn * Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 phaù döôùi thôøi Taây Sôn vaø ñöôïc taùi caáu truùc laïi döôùi thôøi vua Nguyeãn neân raát khoù coù theå ñöa ra caùc nhaän xeùt cuï theå hôn. Nhöng keát quaû khaûo saùt caùc laêng moä naøy vaãn ñuû ñeå chuùng toâi khaúng ñònh raèng, töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn, öùng duïng phong thuûy trong vieäc xaây döïng laêng moä ñaõ raát ñöôïc chuù yù. Toång theå khu vöïc Kinh thaønh vaø caùc laêng taåm Sau khi saùng laäp ra trieàu Nguyeãn, chính treân cô ñoà maø toå tieân ñaõ daøy coâng xaây ñaép, vua Gia Long (1802-1820) ñaõ cho xaây döïng kinh ñoâ Hueá vôùi quy hoaïch gaàn töông töï nhö thôøi kyø ñoâ thaønh Phuù Xuaân cuûa caùc chuùa, nhöng quy moâ lôùn hôn raát nhieàu. Ñoái vôùi vieäc kieán truùc laêng moä, sau khi cho xaây döïng laïi heä thoáng laêng caùc chuùa vaø phi bò taøn phaù trong thôøi Taây Sôn,(3) vua Gia Long ñaõ töï choïn
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 ñaát ñeå xaây döïng cho mình moät “ngoâi nhaø vónh cöûu” ôû trong khu vöïc maø toå tieân oâng ñaõ choïn laøm nôi yeân nghæ cho hoï Nguyeãn, goïi laø Thieân Thoï Laêng, baét ñaàu töø naêm 1814 vaø hoaøn thaønh naêm 1820. Khu laêng naøy veà sau phaùt trieån roäng ra, trôû thaønh moät quaàn theå vôùi 7 khu laêng moä khaùc nhau,(4) roäng ñeán 2.875ha, chuû yeáu thuoäc ñaát laøng Ñònh Moân, huyeän Höông Traø, caùch trung taâm Kinh thaønh gaàn 16km. Ñaây cuõng laø vò trí xa nhaát, vò trí taän cuøng ôû phía taây nam Kinh thaønh. Caùc vua Nguyeãn veà sau ñeàu choïn caùc ñòa ñieåm gaàn Kinh thaønh hôn vaø ñeàu naèm hai beân bôø soâng Höông. Coù theå noùi raèng, vua Gia Long laø ngöôøi saùng laäp ra trieàu Nguyeãn, laø ngöôøi cho xaây döïng Kinh thaønh Hueá vaø ñaët moät soá cô sôû ñaàu tieân cho caùc quy thöùc veà kieán truùc laêng moä. Tuy nhieân, nhöõng quy thöùc, ñònh cheá aáy veà cô baûn laø do vua Minh Maïng ñaët ra vaø chuùng tieáp tuïc ñöôïc boå sung bôûi caùc vua Nguyeãn ñôøi sau. Naêm 1840, vua Minh Maïng baét ñaàu khôûi coâng xaây döïng Hieáu Laêng cho chính mình sau 14 naêm ñi tìm kieám vuøng ñaát toát, taïi nuùi Caåm Keâ caïnh ngaõ ba Baèng Laõng. Tuy nhieân, vieäc xaây caát vöøa môùi baét ñaàu thì nhaø vua ñoät ngoät baêng haø. Vua Thieäu Trò (1841-1847) tieáp tuïc xaây döïng khu laêng taåm naøy. Hieáu Laêng ñöôïc xaây döïng chuû yeáu töø naêm 1840-1843, sau coøn ñöôïc hoaøn chænh theâm. Toång theå Hieáu Laêng theo quy hoaïch, roäng gaàn 500ha. Naêm 1847, vua Thieäu Trò baêng haø sau 7 naêm trò vì, vò hoaøng ñeá keá vò laø vua Töï Ñöùc ñaõ choïn vuøng ñaát ôû xaõ Cö Chaùnh, huyeän Höông Thuûy ñeå xaây döïng Xöông Laêng cho cha mình. Coâng vieäc xaây laêng chuû yeáu thöïc hieän trong naêm 1848, sau ñöôïc toân taïo theâm. Toång theå laêng vua Thieäu Trò, bao goàm caû Hieáu Ñoâng Laêng (laêng cuûa baø Hoà Thò Hoa, thaân maãu nhaø vua, ñöôïc xaây döïng töø tröôùc, toân taïo theâm trong caùc naêm 1841-1843) coù quy moâ 475ha. Töø naêm 1864-1867, sau khi choïn ñöôïc vuøng ñaát “vaïn nieân caùt ñòa” ôû laøng Döông Xuaân, caùch Kinh thaønh khoaûng 7km, vua Töï Ñöùc cho xaây döïng Khieâm Cung, chuaån bò ngoâi nhaø vónh haèng cho chính mình. Khieâm Cung toàn taïi nhö moät ly cung töø naêm 1867-1883, roài môùi trôû thaønh Khieâm Laêng sau khi nhaø vua baêng haø vaø ñöôïc an taùng taïi ñaây. Naêm 1884, trieàu Nguyeãn xaây theâm Boài Laêng trong phaïm vi Khieâm Laêng ñeå an taùng vua Kieán Phuùc (vò vua naøy voán laø con nuoâi cuûa vua Töï Ñöùc vaø chæ taïi vò trong 4 thaùng); naêm 1902, laïi xaây theâm Khieâm Thoï Laêng ñeå an taùng baø Leä Thieân Anh Hoaøng Haäu Voõ Thò Duyeân (chính thaát cuûa vua Töï Ñöùc). Nhö vaäy, trong laêng Töï Ñöùc coù ñeán 3 khu laêng taåm khaùc nhau. Neáu tính chung caû khu vöïc laêng vua Ñoàng Khaùnh thì toång dieän tích toaøn khu vöïc naøy cuõng gaàn 500ha. Laêng vua Duïc Ñöùc, teân chöõ laø An Laêng, ñöôïc vua Thaønh Thaùi (con trai nhaø vua) cho xaây döïng vaøo naêm 1890 döôùi chaân nuùi Ngöï Bình; sau ñoù boå sung moät soá coâng trình vaøo naêm 1899. Ñaây laø laêng moä ñöôïc xaây döïng ñôn giaûn nhaát, quy moâ chæ coù 3.445m2. Veà sau, ngöôøi ta an taùng theâm vua Thaønh Thaùi (vaøo naêm 1954) vaø vua Duy Taân (caûi taùng naêm 1987). Khu laêng moä naøy khoâng chæ an taùng 3 vò vua (cuõng laø ba theá heä tieáp noái oâng-cha-con) maø coøn coù nhieàu thaønh vieân trong gia ñình. Khu laêng naøy chæ caùch Kinh thaønh 3km veà phía nam.
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Laêng vua Ñoàng Khaùnh, teân chöõ laø Tö Laêng, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1889, sau khi vò vua naøy baêng haø, tuy nhieân ñieän thôø chính thì söû duïng luoân ñieän Truy Tö voán laø ñieän thôø thaân phuï nhaø vua - Kieân Thaùi Vöông Nguyeãn Phuùc Hoàng Cai-laøm taåm ñieän (ñoåi teân laø ñieän Ngöng Hy). Thôøi vua Khaûi Ñònh (1916-1925), trieàu ñình cho xaây döïng laïi phaàn laêng moä baèng caùc vaät lieäu môùi, chuû yeáu trong caùc naêm 1916-1917. Ñaây laø khu laêng moä naèm keá beân laêng vua Töï Ñöùc vaø vaãn ñöôïc xem laø cuøng khu vöïc baûo veä cuûa khu laêng naøy. Laêng vua Khaûi Ñònh, teân chöõ laø ÖÙng Laêng, ôû vuøng Chaâu EÂ, ñöôïc chính nhaø vua choïn ñaát vaø cho khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1920. Sau khi vua baêng haø vaø ñöôïc an taùng vaøo naêm 1925, coâng trình ñöôïc tieáp tuïc xaây döïng ñeán naêm 1931 môùi hoaøn thaønh. Ñaây laø khu laêng ñöôïc xaây döïng muoän nhaát nhöng cuõng coù thôøi gian laâu nhaát cuûa trieàu Nguyeãn. Veà quy trình xaây döïng caùc laêng taåm, do thieáu tö lieäu neân chöa roõ thôøi chuùa Nguyeãn ñöôïc tieán haønh ra sao, coøn quy trình xaây döïng laêng taåm thôøi Nguyeãn thì khaù ñoàng nhaát, bao goàm caùc coâng ñoaïn sau. - Tìm ñaát: Ñaây laø coâng vieäc heát söùc heä troïng, tö lieäu cho thaáy haàu heát caùc laêng ñeàu ñöôïc choïn löïa vò trí raát coâng phu. Trieàu Nguyeãn goïi ñaây laø cuoäc ñaát vaïn nieân caùt ñòa, neân doác raát nhieàu söùc löïc ñeå kieám tìm. Caùc thaày ñòa lyù, quan laïi ñaïi thaàn gioûi veà phong thuûy ñeàu ñöôïc huy ñoäng tham gia coâng vieäc naøy. Laêng vua Gia Long do Leâ Duy Thanh, con trai cuûa Leâ Quyù Ñoân tìm ra; laêng vua Minh Maïng thì do ñaïi thaàn Leâ Vaên Ñöùc tìm ra sau 14 naêm tìm kieám! Quaù trình tìm kieám khu ñaát vaïn nieân caùt ñòa ñeàu ñöôïc töôøng thuaät roõ trong vaên bia Thaùnh ñöùc thaàn coâng döïng taïi caùc laêng. Sau khi choïn ñöôïc ñaát quyù, ñích thaân hoaøng ñeá seõ xem xeùt, quyeát ñònh pheâ duyeät, ñoåi teân ñaát, teân nuùi cho phuø hôïp.(5) - Veõ baûn ñoà ñòa cuoäc, xaùc ñònh vò trí ñaët huyeät, quy hoaïch caùc khu vöïc. Coâng vieäc naøy phaàn lôùn do ñích thaân hoaøng ñeá quyeát ñònh vaø Boä Coâng laø cô quan trieån khai (tröø laêng vua Thieäu Trò, Duïc Ñöùc vaø Ñoàng Khaùnh do hoï ñoät ngoät baêng haø). - Tieán haønh xaây döïng, bao goàm caû khaâu chuaån bò vaø chuyeân chôû vaät lieäu xaây caát, chuû yeáu vaän chuyeån theo ñöôøng soâng Höông ñeå leân caùc khu laêng. Vieäc xaây laêng bao giôø cuõng huy ñoäng taøi löïc cuûa caû quoác gia, taäp trung caùc vaät lieäu toát, thôï kheùo töø caùc ñòa phöông (nhö ñaù Thanh Hoùa, gaïch Baùt Traøng, goã lim Thanh-Ngheä... Thôøi Khaûi Ñònh, trieàu ñình coøn nhaäp khaåu goám söù, ngoùi lôïp töø chaâu AÂu veà). Leã khôûi coâng ñöôïc xem laø thôøi ñieåm xaây döïng laêng. Ngöôøi ta thöôøng xaây khu taåm ñieän (phuïc vuï nghæ ngôi, thôø cuùng) tröôùc, sau khi nhaø vua baêng haø môùi xaây Huyeàn cung, an taùng vaø hoaøn chænh caùc coâng trình ôû khu vöïc laêng nhö nhaø bia, töôïng ngöôøi, voi, ngöïa. Tuy nhieân, cuõng coù tröôøng hôïp nhaø vua baêng haø ñoät ngoät thì trieàu ñình cho xaây phaàn Huyeàn cung tröôùc, sau ñoù môùi hoaøn chænh caùc phaàn khaùc. - Sau khi hoaøn thaønh, trieàu ñình toå chöùc leã taï Sôn thaàn/Thoå thaàn (moãi khu laêng ñeàu coù mieáu thôø Sôn thaàn, vò thaàn ñöôïc giao nhieäm vuï troâng giöõ khu vöïc laêng taåm).
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Nhìn chung caùc khu laêng taåm thôøi Nguyeãn ñeàu ñöôïc xaây döïng trong thôøi gian khaù daøi, laêng Gia Long 6 naêm (1814-1820), laêng Minh Maïng 4 naêm (1840-1843), laêng Töï Ñöùc 4 naêm (1864-1867), laêng Khaûi Ñònh 11 naêm (1920-1931)... vaø coøn ñöôïc boå sung, tu boå trong nhieàu giai ñoaïn khaùc nhau. Nhö vaäy, caùc laêng taåm cuûa trieàu Nguyeãn taïi Hueá ñöôïc xaây döïng trong hôn 100 naêm, chuû yeáu töø ñaàu theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20 (chöa keå caùc laêng taåm cuûa chuùa Nguyeãn ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 18). Ñaây laø giai ñoaïn ñænh cao cuoái cuøng cuûa cheá ñoä quaân chuû Vieät Nam, cuõng laø giai ñoaïn tieáp thu maïnh meõ nhöõng yeáu toá vaên minh beân ngoaøi, nhaát laø vaên minh phöông Taây. Chính vì vaäy, quy thöùc laêng moä cuõng mang nhieàu ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo, vöøa keá thöøa nhöõng yeáu toá truyeàn thoáng, vöøa coù nhöõng ñieåm môùi laï do tieáp thu caùc yeáu toá vaên hoùa ngoaïi lai. II. Quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng II.1. Teân goïi - Danh xöng chung: Coù moät chi tieát lòch söû thôøi Nguyeãn maø moät soá nhaø nghieân cöùu thöôøng nhaéc tôùi, khi luaän toäi Leâ Vaên Duyeät, quaàn thaàn trieàu Minh Maïng ñaõ gaùn cho oâng toäi “khi quaân” vì ñaõ daùm “tieám goïi moä meï laø laêng”. Ñieàu ñoù chöùng toû quy cheá veà caùch duøng danh xöng chung chæ laêng moä thôøi kyø naøy ñaõ raát chaët cheõ. Chæ coù moä cuûa hoaøng ñeá, hoaøng haäu môùi ñöôïc goïi laø laêng 陵 hay sôn laêng 山陵. Moä cuûa thaân vöông, phi, taàn chæ ñöôïc goïi laø taåm 寢,(6) coøn cuûa thaàn daân, khoâng phaân bieät giaøu ngheøo ñeàu goïi laø moä 墓. Xem saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, coù theå thaáy roõ, toaøn boä phaàn vieát veà laêng moä caùc hoaøng ñeá, hoaøng haäu trieàu Nguyeãn ñeàu xeáp chung trong phaàn Sôn laêng. Coøn boä Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä thì daønh haún moät quyeån Laêng taåm (quyeån 216) vôùi 5 noäi dung: Quy cheá, Leänh caám, Xaây döïng, Quy thöùc vieân taåm vaø Caây troàng, ñeå baøn veà vaán ñeà naøy. Thôøi Töï Ñöùc trôû veà sau, boä Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä tuïc bieân, coù boå sung theâm caùc quy ñònh veà vieân taåm, sinh phaàn, moä cho caùc ñoái töôïng laø thaân vöông, quan laïi. Thöïc ra, quy cheá veà danh xöng laêng moä ñaõ coù töø raát laâu ñôøi vaø noù coù nguoàn goác tröïc tieáp töø Trung Hoa. Theo Töø nguyeân töø ñieån: “Thôøi Taàn goïi moä Thieân töû laø sôn 山, töø thôøi Haùn veà sau môùi goïi laø laêng 陵”, caùc chöõ sôn laêng 山陵, thoï laêng 壽陵, laêng vieân 陵園, laêng taåm 陵寢... cuõng coù nguoàn goác töø ñoù. Ñeán thôøi Minh-Thanh, caùc quy cheá veà laêng moä cuûa Trung Hoa ñaõ raát hoaøn chænh. Caùc quy cheá laêng moä cuûa trieàu Nguyeãn ñeàu tham khaûo töø heä thoáng quy cheá naøy, dó nhieân cuõng ñaõ coù nhöõng söï ñieàu chænh cho phuø hôïp vôùi ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh nöôùc ta. - Teân goïi rieâng: Ngaøy nay chuùng ta vaãn quen goïi laêng moä vua chuùa, haäu phi thôøi Nguyeãn keøm theo nieân hieäu, mieáu hieäu, thaäm chí caû theo teân huyù cuûa hoï, nhö laêng Gia Long, laêng Minh Maïng, laêng Töï Ñöùc, laêng Thuaän Thieân, laêng Töø Duõ, laêng Nguyeãn Hoaøng... Thöïc ra, haàu heát caùc laêng naøy ñeàu ñöôïc ñaët teân. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (baûn Duy Taân naêm thöù 9) keâ ra ñeán 30 laêng coù teân goïi rieâng. Thôøi chuùa Nguyeãn coù 19 laêng laø caùc laêng: Tröôøng Cô 長基, Vónh Cô 永基 cuûa chuùa Nguyeãn Hoaøng vaø hoaøng haäu;(7) Tröôøng Dieãn
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 長衍, Vónh Dieãn 永衍 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân vaø hoaøng haäu; Tröôøng Dieân 長延, Vónh Dieân 永延 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Lan vaø hoaøng haäu; Tröôøng Höng 長興, Vónh Höng 永興, Quang Höng 光興 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn vaø hai hoaøng haäu; Tröôøng Maäu 長茂, Vónh Maäu 永茂 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi vaø hoaøng haäu; Tröôøng Thanh 長清, Vónh Thanh 永清 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu vaø hoaøng haäu; Tröôøng Phong 長豐, Vónh Phong 永豐 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thuï (Truù) vaø hoaøng haäu; Tröôøng Thaùi 長泰, Vónh Thaùi 永泰 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt vaø hoaøng haäu; Tröôøng Thieäu 長紹 cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn vaø laêng Cô Thaùnh 基聖 cuûa thaân sinh vua Gia Long - oâng Nguyeãn Phuùc Luaân (Coân). Thôøi vua Nguyeãn coù 15 laêng coù teân goïi rieâng laø: laêng Thoaïi (Thuïy) Thaùnh 瑞聖陵 cuûa thaân maãu vua Gia Long; laêng Thieân Thoï (Thuï) 天授陵 cuûa vua Gia Long vaø baø Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu; laêng Thieân Thoï Höõu 天授右 cuûa baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu; Hieáu Laêng 孝陵 cuûa vua Minh Maïng; laêng Hieáu Ñoâng 孝東陵 cuûa baø Taù Thieân Nhaân Hoaøng Haäu; Xöông Laêng 昌陵 cuûa vua Thieäu Trò; laêng Xöông Thoï 昌壽陵 cuûa baø Nghi Thieân Chöông Hoaøng Haäu; Khieâm Laêng 謙陵 cuûa vua Töï Ñöùc; laêng Khieâm Thoï 謙壽陵 cuûa baø Leä Thieân Anh Hoaøng Haäu; An Laêng 安陵 cuûa vua Duïc Ñöùc; Boài Laêng 培陵 cuûa vua Kieán Phuùc; Tö Laêng 思陵 cuûa vua Ñoàng Khaùnh; laêng Tö Minh 思明陵 cuûa baø Phuï Thieân Thuaàn Hoaøng Haäu (töùc baø Thaùnh Cung Nguyeãn Thò Nhaøn); laêng Tö Thoâng 思聰陵 cuûa baø Höïu Thieân Thuaàn Hoaøng Haäu (töùc baø Tieân Cung Döông Thò Thuïc) vaø ÖÙng laêng 應陵 cuûa vua Khaûi Ñònh.(8) Veà caùch ñaët teân rieâng cho töøng laêng cuûa thôøi Nguyeãn cuõng theå hieän raát phöùc taïp. Caùc laêng thôøi chuùa Nguyeãn ñeàu baét ñaàu baèng chöõ Tröôøng 長 - daønh cho chuùa vaø chöõ Vónh 永 - daønh cho baø phi vôï chuùa. Ñaây laø caùch thöùc ñaët teân khaù phoå bieán cuûa laêng moä ñeá vöông Trung Hoa. Nhöng töø caùc hoaøng ñeá trieàu Nguyeãn thì döôøng nhö khoâng hoaøn toaøn theo moät quy taéc chung naøo caû, duø thöïc chaát teân caùc laêng thôøi chuùa ñeàu ñöôïc ñaët döôùi thôøi vua Nguyeãn (naêm Gia Long thöù 7, 1808). Caùch ñaët teân laêng thôøi caùc vua Nguyeãn coù leõ chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa caùch ñaët teân laêng thôøi Minh. Vua Gia Long choïn cho “ngoâi nhaø vónh cöûu” cuûa mình caùi teân Thieân Thoï, ñaët ngay treân ngoïn nuùi cuøng teân - ñaây cuõng laø teân cuïm nuùi chính cuûa quaàn theå Thaäp tam laêng thôøi Minh. Tuy nhieân, thôøi Minh laïi khôûi ñaàu baèng Hieáu Laêng cuûa ngöôøi saùng laäp ra trieàu ñaïi - Minh Thaùi Toå Chu Nguyeân Chöông - ôû phía nam thaønh Phuïng Döông, tænh An Huy (gaàn Nam Kinh); möôøi ba laêng coøn laïi, baét ñaàu baèng Tröôøng Laêng ñeàu quy taäp taïi Baéc Kinh trong cuïm Thaäp tam laêng. Theo chuùng toâi, raát coù theå vua Gia Long ñaõ coù yù ñoà quy hoaïch toaøn boä khu vöïc roäng lôùn quanh Thieân Thoï Sôn laøm nôi xaây döïng laêng taåm cho doøng hoï Nguyeãn, nhöng yù ñoà naøy ñaõ khoâng ñöôïc caùc vua Nguyeãn veà sau thöïc hieän. Trieàu Nguyeãn, sau Thieân Thoï Laêng môùi ñeán Hieáu Laêng, roài caùc laêng Xöông, Khieâm, Boài, Tö, An, ÖÙng. Töø teân goïi ñeán thöù töï caùch ñaët teân ñeàu khoâng raäp khuoân baát cöù trieàu ñaïi naøo cuûa Trung Hoa. Söï khaùc nhau noåi baät veà teân goïi caùc laêng hoaøng ñeá Nguyeãn töø thôøi Gia Long trôû veà tröôùc vaø töø thôøi Minh Maïng trôû veà sau laø teân keùp (Tröôøng Cô, Tröôøng Thanh, Thieân
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Thoï...) vaø teân ñôn (Hieáu, Xöông, Khieâm, Boài...), coøn veà teân laêng hoaøng haäu thì khoâng coù gì khaùc bieät, ñeàu duøng teân keùp (Vónh Cô, Vónh Thanh, Thieân Thoï Höõu, Hieáu Ñoâng...). Tuy nhieân veà caùch boá trí vaø ñaët teân laêng caùc hoaøng haäu trieàu Nguyeãn, töø Gia Long trôû veà sau cuõng coù söï thay ñoåi ñaùng chuù yù: Neáu laêng vua Gia Long goïi laø Thieân Thoï Laêng vaø laêng Hoaøng haäu Thuaän Thieân ñöôïc ñaët ôû beân höõu (phía taây) laêng naøy, goïi laø Thieân Thoï Höõu Laêng thì laêng hoaøng haäu cuûa vua Minh Maïng laïi ñöôïc ñaët ôû beân taû (phía ñoâng, duø ôû caùch khaù xa) cuûa Hieáu Laêng vaø ñöôïc goïi laø Hieáu Ñoâng Laêng. Vieäc thay ñoåi naøy laø söï ñieàu chænh theo quy cheá laêng thôøi Thanh. Veà thôøi gian ñaët teân, tröø tröôøng hôïp laêng caùc chuùa vaø phi maõi ñeán thôøi Gia Long môùi ñöôïc truy toân, coøn haàu heát caùc laêng hoaøng ñeá, hoaøng haäu trieàu Nguyeãn, ngay sau khi laêng ñöôïc xaây döïng, trieàu thaàn seõ hoïp baøn vaø daâng teân hieäu ñeå vua choïn. Tuy nhieân, cuõng coù tröôøng hôïp ñaëc bieät nhö Khieâm Laêng cuûa vua Töï Ñöùc, sau khi xaây döïng gaàn 16 naêm vaãn mang teân laø Khieâm Cung do chuû nhaân cuûa noù vaãn coøn taïi theá. II.2. Quy moâ, caáu truùc vaø vaät lieäu xaây döïng Trieàu Nguyeãn coù quy ñònh khaù cuï theå veà quy moâ, caáu truùc caùc loaïi hình laêng taåm cuûa hoaøng gia. Veà cô baûn, coù theå chia thaønh 3 loaïi: 1) Laêng caùc chuùa Nguyeãn vaø phi;(9) 2) Laêng caùc vua Nguyeãn vaø hoaøng haäu; 3) Taåm cuûa caùc thaønh vieân khaùc thuoäc hoaøng gia (hoaøng töû, coâng chuùa, thaân vöông, thaân coâng, phi, taàn, tieäp dö...). Döôùi ñaây seõ ñeà caäp cuï theå veà quy moâ, caáu truùc cuûa töøng loaïi hình. II.2.1. Laêng caùc chuùa Nguyeãn Do cuøng ñöôïc xaây döïng laïi thôøi ñaàu trieàu Nguyeãn neân quy moâ, caáu truùc laêng caùc chuùa Nguyeãn vaø phi veà cô baûn töông töï nhö nhau. Caùc laêng naøy ñeàu phaân boá ôû phía taây, taây nam Kinh thaønh, doïc hai bôø soâng Höông. Moãi laêng ñeàu coù 2 lôùp töôøng thaønh hình chöõ nhaät bao boïc, xaây baèng ñaù nuùi, gaïch voà; tröôùc maët vaø sau löng ñeàu coù bình phong xaây gaïch ñaù che chaén; bình phong sau bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi lôùp thaønh ngoaøi; bình phong tröôùc thì döïng ñoäc laäp. Naám moä (goïi laø Baûo phong) xaây hình khoái chöõ nhaät, giaät 2-3 caáp; tröôùc maët Baûo phong coù aùn baèng ñaù hoaëc xaây gaïch. Taïi caùc khu laêng thôøi chuùa Nguyeãn khoâng thaáy coù coâng trình kieán truùc goã. Kích thöôùc cuï theå cuûa caùc laêng chuùa Nguyeãn nhö sau. - Laêng Tröôøng Cô: töùc laêng Thaùi Toå Gia Duï Hoaøng Ñeá Nguyeãn Hoaøng (1525-1613). Laêng thuoäc ñòa phaän “xaõ La Kheâ, huyeän Höông Traø”,(10) nay laø laøng La Kheâ, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø. Nguyeân tröôùc “laêng ôû nuùi Thaïch Haøn, huyeän Vuõ Xöông”, tænh Quaûng Trò, veà sau môùi dôøi ñeán vò trí naøy. Laêng naèm beân taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng chöøng 300m, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 10km ñöôøng chim bay veà phía taây-nam. Laêng xoay maët veà höôùng chính baéc. Laêng coù hai voøng thaønh hình chöõ nhaät bao boïc. Voøng ngoaøi xaây baèng ñaù bazan, phaàn muõ töôøng xaây baèng gaïch voà. Chu vi: “36 tröôïng 9 thöôùc 2 taác”(11) (ño treân thöïc teá laø 156,5m-sau ñaây caùc soá lieäu trong ngoaëc ñeàu laø soá ño thöïc teá cuûa chuùng toâi-PTH), thaønh “cao 6
25 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 thöôùc 3 taác” (260cm). Voøng trong xaây hoaøn toaøn baèng gaïch voà, chu vi “16 tröôïng 4 thöôùc 2 taác”(69,5m), thaønh “cao 5 thöôùc” (205cm). Moä ñöôïc xaây baèng gaïch voà vaø voâi vöõa. Moä thaáp, phaúng, xaây laøm 2 taàng, hình khoái chöõ nhaät. Töø döôùi leân: Taàng 1: roäng 222cm, daøi 303cm, cao 30cm. Taàng 2: roäng 172cm, daøi 248cm, cao 25cm. Tröôùc moä xaây moät höông aùn chaân quyø, cao 90cm, roäng 110cm, daøi 214cm. Laêng troå moät cöûa phía tröôùc, sau cöûa xaây Laêng Tröôøng Cô moät bình phong, maët tröôùc bình phong trang trí long maõ gheùp saønh söù. Sau löng moä cuõng coù bình phong trang trí roàng. - Laêng Tröôøng Dieãn: töùc laêng cuûa Hy Toân Hieáu Vaên Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1563-1635). ÔÛ ñòa phaän “nuùi xaõ Haûi Caùt, huyeän Höông Traø”, nay laø thoân Haûi Caùt, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø. Tröôùc kia laêng ôû Sôn Phaän, huyeän Quaûng Ñieàn, sau môùi dôøi veà ñaây. Laêng naèm ôû phía taû ngaïn soâng Höông, caùch bôø soâng khoaûng 350m, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá 6km ñöôøng chim bay veà phía taây nam. Laêng xoay veà phía nam. Laêng cuõng goàm hai voøng töôøng thaønh, moâ thöùc vaø vaät lieäu xaây döïng töông töï nhö laêng Tröôøng Cô, nhöng voøng thaønh trong cuõng xaây baèng ñaù bazan, phaàn muõ xaây gaïch voà. Voøng ngoaøi “chu vi 28 tröôïng 4 thöôùc 2 taác” (120,5m), “cao 6 thöôùc 3 taác” (250cm). Voøng trong “chu vi 15 tröôïng 7 thöôùc 6 taác” (66,9m), thaønh “cao 5 thöôùc” (202cm). Moä cuõng ñöôïc xaây 2 baäc, kieåu thöùc töïa nhö moä laêng Tröôøng Cô. Taàng 1: roäng 259cm, daøi 372cm, cao 23cm. Taàng 2: roäng 210cm, daøi 322cm, cao 17cm. Höông aùn tröôùc moä xaây thaáp. Bình phong hieän khoâng coøn thaáy trang trí. - Laêng Tröôøng Dieân: töùc laêng cuûa Thaàn Toân Hieáu Chieâu Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Lan (1601-1648). ÔÛ ñòa phaän “nuùi An Baèng, phuû Thöøa Thieân”, nay thuoäc thoân Kim Ngoïc, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø. Laêng naèm beân taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng gaàn 2km, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 11km ñöôøng chim bay veà phía taây nam. Laêng xoay maët veà höôùng baéc. Kieåu thöùc xaây döïng laêng moä töông töï nhö hai laêng treân. Voøng ngoaøi “chu vi 29 tröôïng 3 thöôùc 4 taác” (124,5m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (251cm). Voøng trong “chu vi 16 tröôïng 1 thöôùc” (68,3m). Thaønh “cao 5 thöôùc” (198cm). Moä 2 taàng: Taàng 1: roäng 187cm, daøi 310cm, cao 23cm. Taàng 2: roäng 170cm, daøi 214cm, cao 27cm. - Laêng Tröôøng Höng: töùc laêng cuûa Thaùi Toân Hieáu Trieát Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Taàn (1620-1687), daân gian quen goïi laø laêng Chín Chaäu. Laêng thuoäc ñòa phaän “nuùi xaõ Haûi Caùt, phuû Thöøa Thieân”, nay laø thoân Haûi Caùt, xaõ
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Höông Thoï, huyeän Höông Traø, naèm ôû taû ngaïn soâng Höông, caùch bôø soâng khoaûng 800m, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 7km veà phía taây nam. Laêng xoay maët veà höôùng ñoâng baéc. Laêng Tröôøng Höng môùi ñöôïc Nguyeãn Phuùc toäc truøng tu naêm 1996. Trong ñôït truøng tu naøy coù döïng theâm bia moä baèng ñaù. Maët tröôùc bia ñeà doøng chöõ Haùn: “Thaùi Toâng Hieáu Trieát Tröôøng Höng Laêng 太宗孝哲長興陵”. Maët sau coù khaéc tieåu söû vaø coâng traïng cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn baèng tieáng Vieät. Moä goàm 2 taàng, kieåu thöùc töông töï caùc laêng treân, nhöng trong ñôït truøng tu vöøa qua coù laøm 1 taàng döôùi khaù roäng. Taàng treân cuøng: roäng 193cm, daøi 271cm, cao 22cm. Taàng 2: roäng 241cm, daøi 326cm, cao 18cm. Taàng döôùi cuøng: roäng 345cm, daøi 433cm, cao 7cm. Hai voøng thaønh bao quanh moä coù kieåu thöùc xaây döïng töông töï caùc laêng vöøa moâ taû. Voøng ngoaøi “chu vi 25 tröôïng 9 thöôùc 6 taác” (210m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (257cm). Voøng trong “chu vi 12 tröôïng 4 thöôùc 3 taác” (52,8m), thaønh “cao 5 thöôùc” (197cm). Phía tröôùc laêng, beân ngoaøi hai voøng thaønh coù moät khoaûng saân nhoû. Treân saân coù xaây 10 chieác chaäu ñeå troàng hoa vaø caây caûnh (voán xöa chæ coù 9 chieác neân daân gian môùi goïi laø laêng Chín Chaäu). Phía tröôùc coøn coù heä thoáng baäc caáp ñi leân saân goàm 7 baäc. Baäc caáp naøy môùi ñöôïc tu söûa laïi. - Laêng Tröôøng Maäu: töùc laêng cuûa Anh Toân Hieáu Nghóa Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Thaùi (1650-1691). Laêng thuoäc ñòa phaän “nuùi Kim Ngoïc, huyeän Höông Traø”, nay thuoäc thoân Kim Ngoïc, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø, naèm ôû phía taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng chöøng 1,5km, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 11km ñöôøng chim bay veà phía taây nam. Laêng naèm treân moät quaû ñoài cao, xoay maët veà höôùng baéc, tröôùc maët laêng coù hoà roäng. Caû laêng vaø moä ñeàu coù kieåu thöùc xaây döïng töông töï caùc laêng moä treân. Nghóa laêng coù 2 voøng thaønh bao boïc, moä phaúng, thaáp, chia laøm 2 taàng. Voøng ngoaøi “chu vi 28 tröôïng 7 thöôùc 2 taác” (121,7m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (250cm). Voøng trong “chu vi 15 tröôïng 8 thöôùc 6 taác” (67m), thaønh “cao 5 thöôùc” (198cm). Moä 2 taàng hình chöõ nhaät: Taàng 1: roäng 534cm, daøi 650cm, cao 18cm. Taàng 2: roäng 275cm, daøi 350cm, cao 23cm. Phía tröôùc moä coù xaây höông aùn, sau coång coù bình phong long maõ töông töï nhö caùc laêng treân. - Laêng Tröôøng Thanh: töùc laêng cuûa Hieån Toân Hieáu Minh Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Chu (1675-1725). Laêng thuoäc ñòa phaän “nuùi Kim Ngoïc, huyeän Höông Traø”, nay thuoäc thoân Kim Ngoïc, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø, naèm ôû taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng 800m, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 10,5km ñöôøng chim bay veà höôùng taây nam. Laêng naèm treân ñoài cao, xoay maët veà höôùng ñoâng nam, tröôùc maët laø ñoàng ruoäng. Kieåu thöùc laêng moä töông töï caùc laêng moä treân. Voøng thaønh ngoaøi cuûa laêng “chu vi 28 tröôïng 4 thöôùc 2 taác” (120,5m), thaønh “cao 5 thöôùc” (196cm). Voøng thaønh trong “chu vi 16 tröôïng 6 taác” (70,3m), thaønh “cao 5 thöôùc” (205cm). Moä: Taàng 1: roäng 193cm, daøi 258cm, cao 27cm. Taàng 2: roäng 136cm, daøi 212cm, cao 22cm. Bình phong vaø höông aùn cuûa laêng vaãn coøn khaù nguyeân veïn vaø raát ñeïp. - Laêng Tröôøng Phong: töùc laêng cuûa Tuùc Toân Hieáu Ninh Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Chuù (Thuï) (1697-1738). Laêng ôû “nuùi Ñònh Moân, huyeän Höông Traø”, nay thuoäc laøng Ñònh Moân, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø, ôû taû ngaïn doøng Taû Traïch, beân caïnh khe Tröôøng Phong, caùch bôø soâng gaàn 2km,
27 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 12km veà phía nam. Laêng xoay maët veà höôùng chính baéc. Moâ thöùc xaây döïng laêng töông töï caùc laêng chuùa khaùc. Voøng ngoaøi “chu vi 28 tröôïng 2 thöôùc” (121m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (253cm). Voøng thaønh trong “chu vi 15 tröôïng 3 thöôùc 2 taác” (66,5m), thaønh “cao 5 thöôùc” (202cm). Moä: Taàng 1: roäng 210cm, daøi 271cm, cao 22cm. Taàng 2: roäng 145cm, daøi 251cm, cao 20cm. Tröôùc maët laêng coù moät chieác saân hình chöõ nhaät (7,5m x 28m) vaø coù heä thoáng 18 baäc caáp ñeå leân saân. - Laêng Tröôøng Thaùi: töùc laêng cuûa Theá Toân Hieáu Vuõ Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1714-1765). Laêng ôû “nuùi La Kheâ, huyeän Höông Traø”, nay laø laøng La Kheâ, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø, naèm ôû taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng khoaûng 500m, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá khoaûng 10,5km ñöôøng chim bay veà höôùng taây nam. Laêng cuõng naèm treân moät quaû ñoài cao, xoay veà höôùng chính baéc, tröôùc maët laø ñoàng ruoäng. Moâ thöùc xaây döïng laêng khoâng khaùc gì caùc laêng treân. Voøng thaønh bao boïc beân ngoaøi “chu vi 29 tröôïng 9 thöôùc 2 taác” (126,8m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (253cm). Voøng trong “chu vi 14 tröôïng 4 thöôùc 2 taác” (61,2m), thaønh “cao 5 thöôùc” (thöïc teá ño ñöôïc chæ 145cm). Hai taàng moä: Taàng 1: roäng 510cm, daøi 610cm, cao 20cm. Taàng 2: roäng 250cm, daøi 325cm, cao 28cm. Bình phong tröôùc moä trang trí hai maët, phía tröôùc laø con long maõ, phía sau trang trí roàng, hieän coøn khaù nguyeân veïn vaø raát ñeïp. Toång theå laêng Tröôøng Thaùi Coång vaø bình phong laêng Tröôøng Thaùi - Laêng Tröôøng Thieäu: töùc laêng cuûa Dueä Toân Hieáu Ñònh Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1754-1777). Laêng thuoäc ñòa phaän “nuùi La Kheâ, huyeän Höông Traø”, nay thuoäc laøng La Kheâ, xaõ Höông Thoï, huyeän Höông Traø. Tröôùc kia laêng ôû “ñòa phaän huyeän Bình Döông ñaát Gia Ñònh, naêm Gia Long thöù 8, röôùc veà ñeå ôû ñaáy”. Laêng naèm ôû taû ngaïn doøng Taû Traïch, caùch bôø soâng chöøng 400m, raát gaàn laêng Tröôøng Cô. Laêng xoay veà höôùng taây baéc. Kieåu thöùc xaây döïng laêng moä cuõng töông töï nhö caùc laêng chuùa khaùc. Voøng thaønh bao boïc beân ngoaøi laêng “chu vi 29 tröôïng 6 thöôùc 6 taác” (117,2m), thaønh “cao 6 thöôùc 3 taác” (251cm). Voøng thaønh trong “chu vi 15 tröôïng 2 taác” (64,4m), thaønh “cao 5 thöôùc” (choã cao nhaát ño ñöôïc chæ 190cm). Moä laêng Tröôøng Thieäu cuøng goàm 2 taàng. Taàng 1: roäng 250cm, daøi 305cm, cao 35cm. Taàng 2: roäng 190cm, daøi 233cm, cao 28cm.
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 - Laêng Cô Thaùnh: töùc laêng cuûa Höng Toå Hieáu Khang Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Luaân (Coân) thaân phuï cuûa vua Gia Long. Laêng thuoäc ñòa phaän nuùi Höng Nghieäp, thoân Cö Chaùnh, huyeän Höông Thuûy, gaàn bôø soâng Höông. Laêng naøy nguyeân ñaõ bò nhaø Taây Sôn cho ñaøo phaù naêm 1790, ñöôïc xaây döïng laïi ñaàu thôøi Gia Long. Veà cô baûn, caáu truùc laêng cuõng nhö laêng caùc chuùa Nguyeãn, nhöng tröôùc maët coù bình phong lôùn, sau ñoù laø 3 taàng saân baùi ñình laùt gaïch Baùt Traøng. Baûo thaønh chæ coù moät lôùp, hình chöõ nhaät (23,6m x 18,7m, cao 3,15m). Baûo phong hình khoái chöõ nhaät, giaät caáp 3 lôùp (Taàng thöù nhaát: daøi 3,45m, roäng 3,1m, cao 0,12m; taàng thöù hai: daøi 2,86m, roäng 2,5m, cao 0,28m; taàng treân cuøng: daøi 2,20m, roäng 1,96m, cao 0,34m). Tröôùc sau Baûo thaønh coù bình phong, trang trí roàng, laân raát sinh ñoäng. Nguyeân xöa hai beân ñoâng taây laêng coøn coù ñieän Canh Y vaø Thaàn Khoá, ñeàu 3 gian, nay khoâng coøn. Nhaän xeùt - Nhìn chung veà maët quy moâ vaø kieåu thöùc xaây döïng, heä thoáng laêng moä caùc chuùa Nguyeãn ñeàu töông töï nhö nhau. Moãi laêng moä ñeàu coù hai voøng thaønh hình chöõ nhaät bao boïc, voøng ngoaøi xaây baèng ñaù bazan nhöng phaàn muõ thaønh xaây baèng gaïch voà, voøng trong xaây hoaøn toaøn baèng gaïch (tröø laêng Tröôøng Dieãn). Chieàu cao cuûa caùc voøng thaønh töông öùng ñeàu nhö nhau (duø hieän taïi treân thöïc teá khoâng haún nhö vaäy). Phaàn moä ñeàu xaây thaáp, phaúng vôùi 2 taàng, xaây theo loái giaät caáp. Tröôùc moä coù höông aùn, sau coång coù bình phong trang trí long maõ vaø roàng. Sau löng moä cuõng coù bình phong trang trí roàng cuøng kieåu, gheùp noåi maûnh saønh söù hoaëc ñaép noåi voâi vöõa. Söï gioáng nhau naøy cuõng raát deã hieåu vì taát caû caùc laêng treân ñeàu ñöôïc taùi xaây döïng vaø tu boå trong caùc thôøi ñieåm gaàn töông töï nhö nhau (Truøng kieán ñaàu thôøi Gia Long [trong 2 naêm 1808-1809], tu söûa naêm Minh Maïng 21 [1840] vaø ñaàu thôøi Thieäu Trò [1841]). - Tuy quy moâ nhoû hôn, caùch thöùc xaây döïng cuõng ñôn giaûn hôn nhieàu so vôùi laêng caùc vua Nguyeãn veà sau, nhöng laêng moä caùc chuùa ñeàu coù vò trí raát lyù töôûng vaø hoaøn toaøn tuaân thuû caùc quy taéc veà phong thuûy ñòa lyù. Chuùng ta coù theå thaáy roõ ñieàu naøy qua nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa chuùng döôùi ñaây: + Caùc laêng moä ñeàu toïa laïc treân ñoài cao, coù nuùi döïa löng, tröôùc maët ñeàu coù hoà nöôùc, khe suoái hoaëc ñoàng ruoäng laøm “tuï thuûy”. “Minh ñöôøng” cuûa laêng thoaùng roäng vaø coù bình phong laø nuùi töï nhieân che chaén. Hai beân ñeàu coù nuùi chaàu veà laøm theá “tay ngai” (Taû Long, Höõu Hoå)… + Caùc laêng chuùa ôû vò trí töông ñoái xa nhau vaø ñeàu caùch trung taâm Hueá khaù xa. Ñieàu naøy chöùng toû ngöôøi xöa ñaõ boû raát nhieàu coâng söùc cho vieäc tìm kieám maûnh ñaát laøm “Sinh phaàn” cho caùc chuùa Nguyeãn. + Höôùng cuûa caùc laêng raát phong phuù chöù khoâng chæ tuaân theo nguyeân taéc “Nam dieän” (xoay maët veà höôùng nam) cuûa ñaïi ña soá caùc coâng trình kieán truùc (caû kieán truùc nhaø cöûa laãn kieán truùc laêng moä) thôøi vua Nguyeãn veà sau. Ñaây laø ñieàu heát söùc lyù thuù ñoái vôùi nhöõng ai muoán tìm hieåu phong thuûy thôøi Nguyeãn. (Coøn nöõa) PTH
29 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 CHUÙ THÍCH Nguyeãn Tieán Caûnh (chuû bieân), Traàn Laâm Bieàn, Chu Quang Tröù. Myõ thuaät Hueá, Vieän Myõ (1) thuaät-Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá xuaát baûn, Hueá,1992. (2) Noåi baät taïi khu vöïc thöôïng nguoàn soâng Höông laø caùc ñòa danh Ñoan Coâng Moä 端公墓 (töùc moä cuûa Ñoan Quaän coâng Nguyeãn Hoaøng), Thuïy Quaän Moä 瑞君墓 (töùc moä cuûa Thuïy Quaän coâng Nguyeãn Phuùc Nguyeân). (3) Trong naêm 1808, vua Gia Long ñaõ cho xaây döïng laïi 17 laêng moä cuûa caùc chuùa vaø phi. Naêm 1812, laïi cho xaây döïng laêng Thoaïi Thaùnh vaø laêng Vónh Dieân ñoàng thôøi cho söûa laïi laêng Cô Thaùnh (laêng moä cha ruoät vua Gia Long). Thôøi vua Minh Maïng vaø Thieäu Trò, laïi cho söûa sang theâm vaøo caùc naêm 1840 vaø 1841. Xem Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, Boä Coâng, quyeån 216. (4) Quaàn theå 7 khu laêng naøy goàm: - Laêng Quang Höng cuûa baø Thaùi Toâng Hieáu Trieát Hoaøng Haäu Toáng Thò Ñoâi, vôï thöù hai cuûa chuùa Hieàn Vöông Nguyeãn Phuùc Taàn (1620-1687), thaân maãu cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Thaùi (Traên). Laêng ñöôïc xaây khoaûng naêm 1680. - Laêng Vónh Maäu cuûa baø Anh Toâng Hieáu Nghóa Hoaøng Haäu Toáng Thò Laõnh, vôï chuùa Nghóa Vöông Nguyeãn Phuùc Thaùi (Traên) (1650-1725). Laêng ñöôïc xaây naêm 1696, sau khi baø maát. - Laêng Tröôøng Phong cuûa Tuùc Toâng Hieáu Ninh Hoaøng Ñeá Nguyeãn Phuùc Thuï (Truù) (1697-1738). Laêng ñöôïc xaây cuõng trong naêm 1738. - Laêng Thoaïi Thaùnh cuûa baø Höng Toå Hieáu Khöông Hoaøng Haäu (1738-1811), vôï thöù hai cuûa Nguyeãn Phuùc Coân (Luaân) vaø laø thaân maãu cuûa vua Gia Long. Laêng ñöôïc xaây naêm 1812. - Laêng Hoaøng Coâ cuûa Thaùi tröôûng Coâng chuùa Long Thaønh, chò ruoät vua Gia Long. Laêng ñöôïc xaây khoaûng naêm 1825, sau khi baø maát. - Laêng Thieân Thoï cuûa vua Gia Long vaø vôï oâng, xaây laàn ñaàu naêm 1814, sau xaây boå sung naêm 1820. - Laêng Thieân Thoï Höõu cuûa baø Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu, vôï thöù hai cuûa vua Gia Long, meï vua Minh Maïng. Laêng ñöôïc xaây naêm 1847. (5) Chaúng haïn sau khi tìm ñöôïc khu ñaát xaây laêng ôû nuùi Ñònh Moân, vua Gia Long cho ñoåi teân thaønh Thieân Thoï Sôn; khi tìm ñöôïc ñaát ôû nuùi Caåm Keâ, vua Minh Maïng ñoåi teân thaønh Hieáu Sôn; vua Töï Ñöùc thì ñoåi teân nuùi Cö Chaùnh thaønh Thuaän Ñaïo Sôn sau khi choïn ñöôïc ñaát ñeå xaây Xöông Laêng cho cha mình; nuùi Döông Xuaân thì ñöôïc ñoåi teân thaønh Khieâm Sôn... (6) Moä caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc phi cuõng ñöôïc toân xöng laø laêng, vì hoï ñeàu ñöôïc trieàu Nguyeãn truy toân laø Hoaøng ñeá, Hoaøng haäu. Coù moät tröôøng hôïp tuy khoâng phaûi laø laêng Hoaøng ñeá, Hoaøng haäu nhöng vaãn ñöôïc saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí lieät keâ trong phaàn Sôn laêng laø “Sôn phaàn Tueä Tónh Thaùnh Maãu Nguyeân Suùy taïi vuøng nuùi xaõ An Cöïu huyeän Höông Traø”, nhöng baø naøy voán laø moät coâng chuùa. (7) Khi cheùp veà laêng taåm caùc chuùa, saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ñeàu ñaõ goïi caùc chuùa vaø phu nhaân theo mieáu hieäu cuûa hoï sau khi ñaõ ñöôïc trieàu Nguyeãn truy toân, nhö Thaùi Toå Gia Duï Hoaøng Ñeá (Nguyeãn Hoaøng)... Saùch Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, quyeån 96, phaàn Boä Leã cuõng coù phaàn cheùp teân goïi caùc laêng taåm töông töï. (8) ÖÙng Laêng chöa ñöôïc lieät keâ trong saùch naøy. (9) Do laêng caùc chuùa (vaø phi) ñeàu ñöôïc taùi xaây döïng laïi ñaàu trieàu Nguyeãn neân chuùng ta khoâng bieát ñích xaùc quy moâ nguyeân thuûy laêng taåm cuûa caùc chuùa, caùc quy ñònh cuï theå veà quy moâ, caáu truùc laêng moä ñeàu thöïc hieän döôùi trieàu Nguyeãn. (10) Nhöõng trích daãn trong ngoaëc keùp trong phaàn naøy ñeàu laáy töø saùch Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä, phaàn Boä Coâng, quyeån 216. (11) Trong thôøi Nguyeãn, tröôùc naêm 1898, moät tröôïng töông ñöông 4,24m, moät thöôùc laø 0,424m. Töø naêm 1898 trôû ñi, theo quy ñònh môùi, moãi thöôùc coâng baèng 0,400m, moãi tröôïng laø 4m. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Amadou Mahtar M’Bow. Vì coâng cuoäc baûo veä, giöõ gìn, tu söûa vaø toân taïo di saûn vaên hoùa cuûa 1. Thaønh phoá Hueá, UNESCO Press, 1981.
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Phan Thuaän An (1992). Kieán truùc Coá ñoâ Hueá, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoùa, Hueá. 2. Phan Thanh Haûi (2009). “Quy hoaïch vaø kieán truùc Kinh thaønh Hueá”, Taïp chí Khaûo coå hoïc, soá 3. 4/2009. Thaùi Vaên Kieåm (1960). Coá ñoâ Hueá, Nha Vaên hoùa-Boä Quoác Gia giaùo duïc, Saøi Goøn. 4. Noäi Caùc trieàu Nguyeãn. Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä. 5. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (2004). Ñaïi Nam thöïc luïc, Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nhaø xuaát 6. baûn Giaùo duïc, 10 taäp. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1909). Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, baûn Duy Taân naêm thöù 3, baûn 7. chöõ Haùn cuûa Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. 8. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (2003). Baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoùa, Hueá. 9. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (1917). Baûn in naêm Khaûi Ñònh thöù 2, baûn chöõ Haùn cuûa Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. Mai Khaéc ÖÙng (1993). Laêng cuûa hoaøng ñeá Minh Maïng, Hoäi Söû hoïc Vieät Nam xuaát baûn. 10. Mai Khaéc ÖÙng (2004). Khieâm laêng vaø vua Töï Ñöùc, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 11. Bulletin des Amis du Vieux Hueù (Taäp san cuûa nhöõng ngöôøi baïn Coá ñoâ Hueá), baûn tieáng Phaùp, 12. 1914-1944. Döông Ñaïo Minh (1988). “Trung Hoa laêng moä khaùi luaän”, in trong Trung Quoác myõ thuaät toaøn 13. taäp, Baûn chöõ Haùn, Trung Quoác Myõ thuaät xuaát baûn xaõ xuaát baûn. TOÙM TAÉT Laêng moä hoaøng gia trieàu Nguyeãn laø moät trong nhöõng boä phaän quan troïng trong toång theå kieán truùc kinh ñoâ Hueá - Di saûn vaên hoùa theá giôùi ñöôïc UNESCO toân vinh töø naêm 1993. Noùi ñeán Hueá, ngöôøi ta khoâng chæ nghó ñeán thaønh trì, cung ñieän, ñaøn mieáu, chuøa quaùn maø coøn nghó ngay ñeán caùc khu laêng taåm roäng lôùn cuûa caùc vua Nguyeãn, nhöõng coâng trình kieán truùc ñaït ñeán ñænh cao cuûa ngheä thuaät truyeàn thoáng vaø söï haøi hoøa vôùi töï nhieân. Laø moät ñoái töôïng quan troïng nhö vaäy neân laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ ñöôïc khoâng ít nhaø nghieân cöùu töø xöa ñeán nay quan taâm, tìm hieåu. Hôn theá, vieäc nghieân cöùu veà laêng taåm hoaøng gia taïi Hueá coøn cung caáp nhöõng gôïi yù quan troïng cho vieäc tìm hieåu nghieân cöùu veà laêng taåm hoaøng gia cuûa caùc trieàu ñaïi tröôùc vaø moái quan heä giöõa caùc vuøng ñaát coù laêng taåm hoaøng gia vôùi caùc kinh ñoâ, nhaát laø kinh ñoâ Thaêng Long ngaøn naêm gaén lieàn vôùi caùc trieàu ñaïi Lyù, Traàn, Leâ... Baøi vieát naøy ñöa ra moät caùi nhìn toång quan veà laêng taåm hoaøng gia thôøi Nguyeãn, bao goàm töø thôøi caùc chuùa (1558-1775) ñeán thôøi caùc vua (1802-1945). Noäi dung baøi vieát goàm caùc phaàn: Lòch söû xaây döïng; Quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng; Nghi thöùc tang leã vaø thôø cuùng; Töông ñoàng vaø dò bieät; Keát luaän. ABSTRACT ROYAL TOMBS OF THE NGUYEÃN DYNASTY IN HUEÁ Royal tombs of the Nguyeãn dynasty are an important part of Hueá’s architectural complex, a World Cultural Heritage recognized by UNESCO in 1993. Hueá is mentioned not only with the Royal Citadel, temples and pagodas, but also immense sites of the royal tombs, the architectural monuments reaching the peak of traditional art and the harmony with nature. Researchers have studied on the Royal Tombs during the Nguyeãn dynasty for their important architectural role. Moreover, the research of them provides important suggestions for doing research into royal tombs of previous dynasties and the relation between their location and the capital cities, especially Thaêng Long (the capital city of Flying Dragon) which connected closely with the dynasties of Lyù, Traàn and Leâ. This article presents an overview of the royal tombs during the Nguyeãn dynasty, including the periods of Nguyeãn lords (1558-1775) and Nguyeãn kings (1802-1945). The contents consist of six sub-titles: Construction history; Model and construction materials; Funeral and Worship Ceremonies; Similarities and Differences; Conclusion.