18
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010
LAÊNG MOÄ HOAØNG GIA THÔØI NGUYEÃN TAÏI HUEÁ
Phan Thanh Hải*
Lôøi daãn
Laêng moä hoaøng gia trieàu Nguyeãn laø moät trong nhöõng boä phaän quan
troïng trong toång theå kieán truùc kinh ñoâ Hueá - Di saûn vaên hoùa theá giôùi ñöôïc
UNESCO toân vinh töø naêm 1993. Noùi ñeán Hueá, ngöôøi ta khoâng chæ nghó ñeán
thaønh trì, cung ñieän, ñaøn mieáu, chuøa quaùn maø coøn nghó ngay ñeán caùc khu
laêng taåm roäng lôùn cuûa caùc vua Nguyeãn, nhöõng coâng trình kieán truùc ñaït ñeán
ñænh cao cuûa ngheä thuaät truyeàn thoáng vaø söï haøi hoøa vôùi töï nhieân.
Laø moät ñoái töôïng quan troïng nhö vaäy neân laêng taåm trieàu Nguyeãn ñaõ
ñöôïc khoâng ít nhaø nghieân cöùu töø xöa ñeán nay quan taâm, tìm hieåu. Tuy nhieân,
vaãn coøn thieáu moät coâng trình nghieân cöùu toång theå, nhìn nhaän ñaùnh giaù moät
caùch toaøn dieän veà heä thoáng kieán truùc ñoäc ñaùo naøy. Khaûo cöùu döôùi ñaây seõ coá
gaéng khaéc phuïc khieám khuyeát treân, tuy vaäy, trong khuoân khoå moät baøi vieát,
taùc giaû chæ coá gaéng ñeà caäp nhöõng vaán ñeà cô baûn vaø chung nhaát maø thoâi.
Baøi vieát goàm coù caùc phaàn: 1. Lòch söû xaây döïng; 2. Quy thöùc laêng taåm
vaø vaät lieäu xaây döïng; 3. Nghi thöùc tang leã vaø thôø cuùng; 4. Töông ñoàng vaø dò
bieät; 5. Keát luaän.
I. Lòch söû xaây döïng
Do chòu aûnh höôûng töø laâu ñôøi cuûa vaên hoùa Trung Hoa, ôû Vieät Nam,
kieán truùc laêng moä cuõng xuaát hieän sôùm. Khaûo saùt cuûa giaùo sö Chu Quang
Tröù cho thaáy, töø thôøi Ngoâ Quyeàn ñaõ chuù yù ñeán vieäc xaây caát laêng moä, coøn
laêng cuûa caùc vua Traàn ôû Thaùi Bình thì ñaõ ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ khaù
lôùn. ÔÛ caùc trieàu ñaïi tieáp theo, laêng taåm cuûa vua chuùa, haäu phi cuõng luoân ñöôïc
xaây döïng coâng phu, nhaát laø laêng taåm cuûa vua Leâ ôû vuøng Lam Kinh, Thanh
Hoùa.(1) Tuy nhieân, phaûi ñeán thôøi Nguyeãn (1802-1945), kieán truùc laêng moä môùi
trôû thaønh moät doøng rieâng vaø ñaït ñeán nhöõng thaønh töïu ñoäc ñaùo.
Thöïc ra töø tröôùc ñoù, thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558-1775), ñaëc bieät laø ôû
giai ñoaïn cuoái, cuøng vôùi vieäc kieán thieát Hueá trôû thaønh kinh ñoâ cuûa vöông
quoác Ñaøng Trong, vaán ñeà quy hoaïch vò trí laêng taåm cho caùc chuùa vaø phi ñaõ
ñöôïc giaûi quyeát khaù hoaøn chænh. Quan saùt kyõ khu vöïc Hueá treân Bình Nam
ñoà cuûa Buøi Theá Ñaït veõ naêm Giaùp Ngoï (1774), chuùng ta coù theå thaáy roõ ñieàu
naøy. Khi aáy, ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû bôø baéc soâng Höông (beân
trong Kinh thaønh hieän nay), xaây maët veà höôùng nam; caùc khu buoân baùn vaø
caûng thò Thanh Haø naèm ôû phía ñoâng, phía haï löu soâng Höông; coøn ñaøn mieáu
cuûa hoaøng trieàu cuøng laêng moä caùc chuùa vaø phi ñeàu ñöôïc boá trí ôû phía taây vaø
taây-nam, treân thöôïng nguoàn soâng Höông.(2) Nghóa laø quy hoaïch ñoâ thò Hueá
luùc aáy ñaõ gaàn töông töï nhö döôùi thôøi Nguyeãn. Tuy nhieân, veà maët quy moâ,
laêng moä cuûa caùc chuùa ôû thôøi kyø naøy chöa theå so saùnh vôùi laêng taåm caùc vua
Nguyeãn sau ñoù. Ñaùng tieác laø haàu heát caùc laêng moä chuùa Nguyeãn ñeàu bò taøn
* Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá.
19
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010
phaù döôùi thôøi Taây Sôn vaø ñöôïc taùi caáu truùc laïi döôùi thôøi vua Nguyeãn neân raát
khoù coù theå ñöa ra caùc nhaän xeùt cuï theå hôn. Nhöng keát quaû khaûo saùt caùc laêng
moä naøy vaãn ñuû ñeå chuùng toâi khaúng ñònh raèng, töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn, öùng
duïng phong thuûy trong vieäc xaây döïng laêng moä ñaõ raát ñöôïc chuù yù.
Sau khi saùng laäp ra trieàu Nguyeãn, chính treân cô ñoà maø toå tieân ñaõ daøy
coâng xaây ñaép, vua Gia Long (1802-1820) ñaõ cho xaây döïng kinh ñoâ Hueá vôùi
quy hoaïch gaàn töông töï nhö thôøi kyø ñoâ thaønh Phuù Xuaân cuûa caùc chuùa, nhöng
quy moâ lôùn hôn raát nhieàu.
Ñoái vôùi vieäc kieán truùc laêng moä, sau khi cho xaây döïng laïi heä thoáng laêng
caùc chuùa vaø phi bò taøn phaù trong thôøi Taây Sôn,(3) vua Gia Long ñaõ töï choïn
Toång theå khu vöïc Kinh thaønh vaø caùc laêng taåm
20
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010
ñaát ñeå xaây döïng cho mình moät “ngoâi nhaø vónh cöûu” ôû trong khu vöïc maø toå
tieân oâng ñaõ choïn laøm nôi yeân nghæ cho hoï Nguyeãn, goïi laø Thieân Thoï Laêng,
baét ñaàu töø naêm 1814 vaø hoaøn thaønh naêm 1820. Khu laêng naøy veà sau phaùt
trieån roäng ra, trôû thaønh moät quaàn theå vôùi 7 khu laêng moä khaùc nhau,(4) roäng
ñeán 2.875ha, chuû yeáu thuoäc ñaát laøng Ñònh Moân, huyeän Höông Traø, caùch
trung taâm Kinh thaønh gaàn 16km. Ñaây cuõng laø vò trí xa nhaát, vò trí taän cuøng
ôû phía taây nam Kinh thaønh. Caùc vua Nguyeãn veà sau ñeàu choïn caùc ñòa ñieåm
gaàn Kinh thaønh hôn vaø ñeàu naèm hai beân bôø soâng Höông.
Coù theå noùi raèng, vua Gia Long laø ngöôøi saùng laäp ra trieàu Nguyeãn, laø
ngöôøi cho xaây döïng Kinh thaønh Hueá vaø ñaët moät soá cô sôû ñaàu tieân cho caùc
quy thöùc veà kieán truùc laêng moä. Tuy nhieân, nhöõng quy thöùc, ñònh cheá aáy veà
cô baûn laø do vua Minh Maïng ñaët ra vaø chuùng tieáp tuïc ñöôïc boå sung bôûi caùc
vua Nguyeãn ñôøi sau.
Naêm 1840, vua Minh Maïng baét ñaàu khôûi coâng xaây döïng Hieáu Laêng
cho chính mình sau 14 naêm ñi tìm kieám vuøng ñaát toát, taïi nuùi Caåm Keâ caïnh
ngaõ ba Baèng Laõng. Tuy nhieân, vieäc xaây caát vöøa môùi baét ñaàu thì nhaø vua
ñoät ngoät baêng haø. Vua Thieäu Trò (1841-1847) tieáp tuïc xaây döïng khu laêng
taåm naøy. Hieáu Laêng ñöôïc xaây döïng chuû yeáu töø naêm 1840-1843, sau coøn ñöôïc
hoaøn chænh theâm. Toång theå Hieáu Laêng theo quy hoaïch, roäng gaàn 500ha.
Naêm 1847, vua Thieäu Trò baêng haø sau 7 naêm trò vì, vò hoaøng ñeá keá vò
laø vua Töï Ñöùc ñaõ choïn vuøng ñaát ôû xaõ Cö Chaùnh, huyeän Höông Thuûy ñeå xaây
döïng Xöông Laêng cho cha mình. Coâng vieäc xaây laêng chuû yeáu thöïc hieän trong
naêm 1848, sau ñöôïc toân taïo theâm. Toång theå laêng vua Thieäu Trò, bao goàm caû
Hieáu Ñoâng Laêng (laêng cuûa baø Hoà Thò Hoa, thaân maãu nhaø vua, ñöôïc xaây döïng
töø tröôùc, toân taïo theâm trong caùc naêm 1841-1843) coù quy moâ 475ha.
Töø naêm 1864-1867, sau khi choïn ñöôïc vuøng ñaát “vaïn nieân caùt ñòa” ôû
laøng Döông Xuaân, caùch Kinh thaønh khoaûng 7km, vua Töï Ñöùc cho xaây döïng
Khieâm Cung, chuaån bò ngoâi nhaø vónh haèng cho chính mình. Khieâm Cung
toàn taïi nhö moät ly cung töø naêm 1867-1883, roài môùi trôû thaønh Khieâm Laêng
sau khi nhaø vua baêng haø vaø ñöôïc an taùng taïi ñaây. Naêm 1884, trieàu Nguyeãn
xaây theâm Boài Laêng trong phaïm vi Khieâm Laêng ñeå an taùng vua Kieán Phuùc
(vò vua naøy voán laø con nuoâi cuûa vua Töï Ñöùc vaø chæ taïi vò trong 4 thaùng); naêm
1902, laïi xaây theâm Khieâm Thoï Laêng ñeå an taùng baø Leä Thieân Anh Hoaøng
Haäu Voõ Thò Duyeân (chính thaát cuûa vua Töï Ñöùc). Nhö vaäy, trong laêng Töï Ñöùc
coù ñeán 3 khu laêng taåm khaùc nhau. Neáu tính chung caû khu vöïc laêng vua Ñoàng
Khaùnh thì toång dieän tích toaøn khu vöïc naøy cuõng gaàn 500ha.
Laêng vua Duïc Ñöùc, teân chöõ laø An Laêng, ñöôïc vua Thaønh Thaùi (con trai
nhaø vua) cho xaây döïng vaøo naêm 1890 döôùi chaân nuùi Ngöï Bình; sau ñoù boå
sung moät soá coâng trình vaøo naêm 1899. Ñaây laø laêng moä ñöôïc xaây döïng ñôn
giaûn nhaát, quy moâ chæ coù 3.445m2. Veà sau, ngöôøi ta an taùng theâm vua Thaønh
Thaùi (vaøo naêm 1954) vaø vua Duy Taân (caûi taùng naêm 1987). Khu laêng moä
naøy khoâng chæ an taùng 3 vò vua (cuõng laø ba theá heä tieáp noái oâng-cha-con) maø
coøn coù nhieàu thaønh vieân trong gia ñình. Khu laêng naøy chæ caùch Kinh thaønh
3km veà phía nam.
21
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010
Laêng vua Ñoàng Khaùnh, teân chöõ laø Tö Laêng, ñöôïc xaây döïng töø naêm
1889, sau khi vò vua naøy baêng haø, tuy nhieân ñieän thôø chính thì söû duïng luoân
ñieän Truy Tö voán laø ñieän thôø thaân phuï nhaø vua - Kieân Thaùi Vöông Nguyeãn
Phuùc Hoàng Cai-laøm taåm ñieän (ñoåi teân laø ñieän Ngöng Hy). Thôøi vua Khaûi
Ñònh (1916-1925), trieàu ñình cho xaây döïng laïi phaàn laêng moä baèng caùc vaät
lieäu môùi, chuû yeáu trong caùc naêm 1916-1917. Ñaây laø khu laêng moä naèm keá beân
laêng vua Töï Ñöùc vaø vaãn ñöôïc xem laø cuøng khu vöïc baûo veä cuûa khu laêng naøy.
Laêng vua Khaûi Ñònh, teân chöõ laø ÖÙng Laêng, ôû vuøng Chaâu EÂ, ñöôïc chính
nhaø vua choïn ñaát vaø cho khôûi coâng xaây döïng töø naêm 1920. Sau khi vua
baêng haø vaø ñöôïc an taùng vaøo naêm 1925, coâng trình ñöôïc tieáp tuïc xaây döïng
ñeán naêm 1931 môùi hoaøn thaønh. Ñaây laø khu laêng ñöôïc xaây döïng muoän nhaát
nhöng cuõng coù thôøi gian laâu nhaát cuûa trieàu Nguyeãn.
Veà quy trình xaây döïng caùc laêng taåm, do thieáu tö lieäu neân chöa roõ thôøi
chuùa Nguyeãn ñöôïc tieán haønh ra sao, coøn quy trình xaây döïng laêng taåm thôøi
Nguyeãn thì khaù ñoàng nhaát, bao goàm caùc coâng ñoaïn sau.
- Tìm ñaát: Ñaây laø coâng vieäc heát söùc heä troïng, tö lieäu cho thaáy haàu heát
caùc laêng ñeàu ñöôïc choïn löïa vò trí raát coâng phu. Trieàu Nguyeãn goïi ñaây laø cuoäc
ñaát vaïn nieân caùt ñòa, neân doác raát nhieàu söùc löïc ñeå kieám tìm. Caùc thaày ñòa
lyù, quan laïi ñaïi thaàn gioûi veà phong thuûy ñeàu ñöôïc huy ñoäng tham gia coâng
vieäc naøy. Laêng vua Gia Long do Leâ Duy Thanh, con trai cuûa Leâ Quyù Ñoân tìm
ra; laêng vua Minh Maïng thì do ñaïi thaàn Leâ Vaên Ñöùc tìm ra sau 14 naêm tìm
kieám! Quaù trình tìm kieám khu ñaát vaïn nieân caùt ñòa ñeàu ñöôïc töôøng thuaät roõ
trong vaên bia Thaùnh ñöùc thaàn coâng döïng taïi caùc laêng. Sau khi choïn ñöôïc
ñaát quyù, ñích thaân hoaøng ñeá seõ xem xeùt, quyeát ñònh pheâ duyeät, ñoåi teân ñaát,
teân nuùi cho phuø hôïp.(5)
- Veõ baûn ñoà ñòa cuoäc, xaùc ñònh vò trí ñaët huyeät, quy hoaïch caùc khu vöïc.
Coâng vieäc naøy phaàn lôùn do ñích thaân hoaøng ñeá quyeát ñònh vaø Boä Coâng laø
cô quan trieån khai (tröø laêng vua Thieäu Trò, Duïc Ñöùc vaø Ñoàng Khaùnh do hoï
ñoät ngoät baêng haø).
- Tieán haønh xaây döïng, bao goàm caû khaâu chuaån bò vaø chuyeân chôû vaät
lieäu xaây caát, chuû yeáu vaän chuyeån theo ñöôøng soâng Höông ñeå leân caùc khu
laêng. Vieäc xaây laêng bao giôø cuõng huy ñoäng taøi löïc cuûa caû quoác gia, taäp
trung caùc vaät lieäu toát, thôï kheùo töø caùc ñòa phöông (nhö ñaù Thanh Hoùa,
gaïch Baùt Traøng, goã lim Thanh-Ngheä... Thôøi Khaûi Ñònh, trieàu ñình coøn
nhaäp khaåu goám söù, ngoùi lôïp töø chaâu AÂu veà). Leã khôûi coâng ñöôïc xem laø thôøi
ñieåm xaây döïng laêng.
Ngöôøi ta thöôøng xaây khu taåm ñieän (phuïc vuï nghæ ngôi, thôø cuùng) tröôùc,
sau khi nhaø vua baêng haø môùi xaây Huyeàn cung, an taùng vaø hoaøn chænh caùc
coâng trình ôû khu vöïc laêng nhö nhaø bia, töôïng ngöôøi, voi, ngöïa. Tuy nhieân,
cuõng coù tröôøng hôïp nhaø vua baêng haø ñoät ngoät thì trieàu ñình cho xaây phaàn
Huyeàn cung tröôùc, sau ñoù môùi hoaøn chænh caùc phaàn khaùc.
- Sau khi hoaøn thaønh, trieàu ñình toå chöùc leã taï Sôn thaàn/Thoå thaàn (moãi
khu laêng ñeàu coù mieáu thôø Sôn thaàn, vò thaàn ñöôïc giao nhieäm vuï troâng giöõ
khu vöïc laêng taåm).
22
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010
Nhìn chung caùc khu laêng taåm thôøi Nguyeãn ñeàu ñöôïc xaây döïng trong
thôøi gian khaù daøi, laêng Gia Long 6 naêm (1814-1820), laêng Minh Maïng 4
naêm (1840-1843), laêng Töï Ñöùc 4 naêm (1864-1867), laêng Khaûi Ñònh 11 naêm
(1920-1931)... vaø coøn ñöôïc boå sung, tu boå trong nhieàu giai ñoaïn khaùc nhau.
Nhö vaäy, caùc laêng taåm cuûa trieàu Nguyeãn taïi Hueá ñöôïc xaây döïng trong
hôn 100 naêm, chuû yeáu töø ñaàu theá kyû 19 ñeán ñaàu theá kyû 20 (chöa keå caùc laêng
taåm cuûa chuùa Nguyeãn ñöôïc xaây döïng töø theá kyû 18). Ñaây laø giai ñoaïn ñænh cao
cuoái cuøng cuûa cheá ñoä quaân chuû Vieät Nam, cuõng laø giai ñoaïn tieáp thu maïnh
meõ nhöõng yeáu toá vaên minh beân ngoaøi, nhaát laø vaên minh phöông Taây. Chính
vì vaäy, quy thöùc laêng moä cuõng mang nhieàu ñaëc ñieåm ñoäc ñaùo, vöøa keá thöøa
nhöõng yeáu toá truyeàn thoáng, vöøa coù nhöõng ñieåm môùi laï do tieáp thu caùc yeáu toá
vaên hoùa ngoaïi lai.
II. Quy thöùc laêng taåm vaø vaät lieäu xaây döïng
II.1. Teân goïi
- Danh xöng chung: Coù moät chi tieát lòch söû thôøi Nguyeãn maø moät soá
nhaø nghieân cöùu thöôøng nhaéc tôùi, khi luaän toäi Leâ Vaên Duyeät, quaàn thaàn
trieàu Minh Maïng ñaõ gaùn cho oâng toäi “khi quaân” vì ñaõ daùm “tieám goïi moä
meï laø laêng”. Ñieàu ñoù chöùng toû quy cheá veà caùch duøng danh xöng chung chæ
laêng moä thôøi kyø naøy ñaõ raát chaët cheõ. Chæ coù moä cuûa hoaøng ñeá, hoaøng haäu
môùi ñöôïc goïi laø laêng 陵 hay sôn laêng 山陵. Moä cuûa thaân vöông, phi, taàn
chæ ñöôïc goïi laø taåm 寢,(6) coøn cuûa thaàn daân, khoâng phaân bieät giaøu ngheøo
ñeàu goïi laø moä 墓. Xem saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, coù theå thaáy roõ, toaøn
boä phaàn vieát veà laêng moä caùc hoaøng ñeá, hoaøng haäu trieàu Nguyeãn ñeàu xeáp
chung trong phaàn Sôn laêng. Coøn boä Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä
thì daønh haún moät quyeån Laêng taåm (quyeån 216) vôùi 5 noäi dung: Quy cheá,
Leänh caám, Xaây döïng, Quy thöùc vieân taåm vaø Caây troàng, ñeå baøn veà vaán ñeà
naøy. Thôøi Töï Ñöùc trôû veà sau, boä Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä tuïc
bieân, coù boå sung theâm caùc quy ñònh veà vieân taåm, sinh phaàn, moä cho caùc
ñoái töôïng laø thaân vöông, quan laïi.
Thöïc ra, quy cheá veà danh xöng laêng moä ñaõ coù töø raát laâu ñôøi vaø noù coù
nguoàn goác tröïc tieáp töø Trung Hoa. Theo Töø nguyeân töø ñieån: “Thôøi Taàn goïi
moä Thieân töû laø sôn 山, töø thôøi Haùn veà sau môùi goïi laø laêng 陵”, caùc chöõ sôn
laêng 山陵, thoï laêng 壽陵, laêng vieân 陵園, laêng taåm 陵寢... cuõng coù nguoàn goác
töø ñoù. Ñeán thôøi Minh-Thanh, caùc quy cheá veà laêng moä cuûa Trung Hoa ñaõ raát
hoaøn chænh. Caùc quy cheá laêng moä cuûa trieàu Nguyeãn ñeàu tham khaûo töø heä
thoáng quy cheá naøy, dó nhieân cuõng ñaõ coù nhöõng söï ñieàu chænh cho phuø hôïp
vôùi ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh nöôùc ta.
- Teân goïi rieâng: Ngaøy nay chuùng ta vaãn quen goïi laêng moä vua chuùa, haäu
phi thôøi Nguyeãn keøm theo nieân hieäu, mieáu hieäu, thaäm chí caû theo teân huyù cuûa
hoï, nhö laêng Gia Long, laêng Minh Maïng, laêng Töï Ñöùc, laêng Thuaän Thieân,
laêng Töø Duõ, laêng Nguyeãn Hoaøng... Thöïc ra, haàu heát caùc laêng naøy ñeàu ñöôïc
ñaët teân. Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (baûn Duy Taân naêm thöù 9) keâ ra ñeán
30 laêng coù teân goïi rieâng. Thôøi chuùa Nguyeãn coù 19 laêng laø caùc laêng: Tröôøng Cô
長基, Vónh Cô 永基 cuûa chuùa Nguyeãn Hoaøng vaø hoaøng haäu;(7) Tröôøng Dieãn