Báo cáo tổng kết: Sử dụng pheromone côn trùng để quản lý dịch hại bền vững ở Việt Nam

Chia sẻ: Lê Thương | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:86

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 23
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Báo cáo tổng kết trình bày kết quả thực hiện nhiệm vụ hợp tác khoa học công nghệ theo nghị định thư giữa Việt Nam và Mỹ nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật công nghệ pheromone phục vụ sản xuất nông sản an toàn cho tiêu dùng và xuất khẩu và áp dụng một cách có hiệu quả vào tình hình thực tiễn ở Việt Nam. mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết: Sử dụng pheromone côn trùng để quản lý dịch hại bền vững ở Việt Nam

Bé N«ng nghiÖp vµ pTNT ViÖn khoa häc n«ng nghiÖp ViÖt nam ViÖn b¶o vÖ thùc vËt §«ng Ng¹c, Tõ Liªm, Hµ Néi ----------------------------- B¸o c¸o tæng kÕt kÕt qu¶ thùc hiÖn nhiÖm vô hîp t¸c khCN theo nghÞ ®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ mü Tªn nhiÖm vô sö dông pheromone c«n trïng ®Ó qu¶n lý dÞch h¹i bÒn v÷ng ë ViÖt Nam Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. Lª V¨n TrÞnh 6653 12/11/2007 Hµ Néi, 2007
Më ®Çu 1. §Æt vÊn ®Ò Pheromone giíi tÝnh c«n trïng (gäi t¾t lµ Pheromone) ®−îc ph¸t hiÖn tõ n¨m 1950. C¸c nhµ khoa häc ®· x¸c ®Þnh pheromone nh− mét lo¹i ph−¬ng tiÖn quan träng trong giao tiÕp sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i ë mét kho¶ng c¸ch xa vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn sù tån vong cña mçi loµi. V× vËy, nÕu trªn mét ph¹m vi diÖn tÝch c©y trång nhÊt ®Þnh nÕu ®−îc bao phñ mét l−îng Pheromone ®ñ lín sÏ lµm con ®ùc mÊt ph−¬ng h−íng dß t×m ra con c¸i ®Ó giao phèi. NÕu sö dông Pheromone d−íi d¹ng bÉy víi sè l−îng ®ñ lín trªn diÖn tÝch c©y trång cÇn b¶o vÖ th× sÏ thu hót hÇu hÕt con ®ùc vµo bÉy ®Ó tiªu diÖt. KÕt qu¶, con c¸i kh«ng ®−îc giao phèi sÏ ®Î trøng kh«ng në, løa s©u tiÕp theo sÏ kh«ng ®¹t tíi mËt ®é ®ñ møc g©y h¹i cho c©y trång. Do −u thÕ chuyªn tÝnh cao víi tõng loµi vµ kh«ng lµm s©u h¹i ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng thuèc, kh«ng ®Ó l¹i d− l−îng thuèc ho¸ häc ®éc h¹i trong s¶n phÈm vµ rÊt an toµn ®èi víi thiªn ®Þch cña s©u h¹i vµ m«i tr−êng. V× vËy, pheromone ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong hÖ thèng b¶o vÖ thùc vËt (BVTV) ®Ó theo dâi vµ phßng trõ s©u h¹i trªn c¸c c©y trång n«ng, l©m nghiÖp ë nhiÒu n−íc, nhÊt lµ c¸c n−íc cã nÒn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao, nh−: Mü, khu vùc ch©u ¢u, NhËt B¶n vµ §µi Loan. C¸c lo¹i c©y trång n«ng nghiÖp chñ lùc mµ viÖc dïng thuèc trõ s©u ho¸ häc dÔ ®Ó l¹i d− l−îng ®éc h¹i trong s¶n phÈm ®Òu ph¶i sö dông pheromone. Nh÷ng lo¹i c©y trång cã thÓ sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn diÖn réng lµ rau, hoa, cµ chua, hµnh tái, ®Ëu t−¬ng, chÌ, b«ng, cam quýt vµ mÝa, v.v... HiÖn nay, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam ®ang trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång, nhiÒu vïng s¶n xuÊt tËp trung qui m« lín ®· h×nh thµnh vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn. V× vËy, vÊn ®Ò dÞch h¹i cã xu h−íng ngµy cµng gay g¾t h¬n, thiÖt h¹i do s©u g©y ra ngµy cµng lín, nh− s©u xanh trªn b«ng, nho vµ hµnh t©y, s©u ®ôc th©n cµ phª, v.v. §ång thêi, còng do sö dông thuèc trõ s©u ho¸ häc ngµy cµng nhiÒu ®· lµm nhiÒu ®èi t−îng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng thuèc rÊt nhanh, ®Æc biÖt lµ s©u t¬ h¹i rau thËp tù, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng h¹i hµnh t©y, b«ng vµ nho. MÆt kh¸c, cã kh¸ nhiÒu ®èi t−îng s©u h¹i nh− s©u ®ôc cuèng qu¶ v¶i, s©u xanh ®ôc qu¶ cµ chua, s©u ®ôc qu¶ b«ng, v.v.. n«ng d©n kh«ng thÓ theo dâi, ph¸t hiÖn sím b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p vÉn khuyÕn c¸o. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, ng−êi n«ng d©n v× thu nhËp vµ lîi nhuËn buéc ph¶i sö dông kh¸ nhiÒu thuèc trõ s©u ho¸ häc, lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm, søc khoÎ con ng−êi vµ m«i tr−êng. Tæng diÖn tÝch cã thÓ sö 1
dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i −íc tÝnh mçi n¨m kho¶ng 4,0 triÖu ha trªn ph¹m vi toµn quèc. Bao gåm: Rau thËp tù kho¶ng 600.000 ha (4 loµi s©u), Hµnh t©y: 20.000 ha (3 loµi); Cµ chua: 40.000 ha (3 loµi); L¹c: 200.000 ha (2 loµi); §Ëu t−¬ng: 350.000 ha (2 loµi); Cam quýt: 300.000 ha (3 loµi); Dõa: 500.000 ha (2 loµi), Nh·n v¶i: 300.000 ha (3 loµi); MÝa: 500.000 ha (2 loµi); Cµ phª: 600.000 ha (3 loµi) vµ B«ng: 600.000 ha (3 loµi). V× vËy, ph¸t triÓn sö dông pheromone ®Ó dù b¸o vµ phßng trõ s©u h¹i phôc vô qu¶n lý dÞch h¹i bÒn v÷ng trªn c¸c c©y trång n«ng nghiÖp, sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ trong viÖc ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm. NÕu n¾m v÷ng KTCN sö dông pheromone mét c¸ch chñ ®éng, cã thÓ phßng trõ ®−îc 18 lo¹i s©u h¹i quan träng trªn 11 lo¹i c©y trång. §ång thêi, tõng b−íc më réng sö dông pheromone dù b¸o s©u h¹i b»ng pheromone trong c¶ n−íc. ViÖc nghiªn cøu øng dông pheromone ë ViÖt Nam míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2002 t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c khoa häc vµ c«ng nghÖ theo NghÞ ®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ Trung Quèc. Tuy kÕt qu¶ thùc hiÖn tËp trung chñ yÕu vµo viÖc ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng dïng pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i víi s¶n phÈm do phÝa b¹n cung cÊp, nh−ng kÕt qu¶ thö nghiÖm sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn 8 lo¹i c©y trång t¹i 9 tØnh trong 3 n¨m (2002- 2004) ®· kh¼ng ®Þnh tiÒm n¨ng to lín cña KTCN nµy trong qu¶n lý dÞch h¹i ë ViÖt Nam. §Æc biÖt, nã cã ý nghÜa to lín trong s¶n xuÊt s¶n phÈm an toµn, chÊt l−îng cao cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, b¶o vÖ m«i tr−êng, phôc vô môc tiªu ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp s¹ch vµ bÒn v÷ng. NhËn thøc ®−îc ý nghÜa cña viÖc øng dông kü thuËt c«ng nghÖ (KTCN) pheromone phôc vô s¶n xuÊt n«ng s¶n an toµn cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, chóng t«i ®· cè g¾ng tiÕp cËn vµ hîp t¸c víi Phßng nghiªn cøu pheromone c«n trïng cña Tr−êng ®¹i häc Cornell - lµ mét trong sè c¸c trung t©m nghiªn cøu pheromone c«n trïng ®øng hµng ®Çu trªn thÕ giíi ®Ó nghiªn cøu øng dông KTCN nµy vµo c«ng t¸c BVTV mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cao vµ phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. 2. Môc tiªu cña nhiÖm vô hîp t¸c 2.1. Môc tiªu chung dµi h¹n Nh»m thiÕt lËp mét ch−¬ng tr×nh hîp t¸c dµi h¹n trong nghiªn cøu vµ øng dông c¸c KTCN thÝch hîp trong n«ng nghiÖp. Tr−íc hÕt, nh»m t¨ng c−êng n¨ng lùc nghiªn cøu vµ øng dông pheromone c«n trïng phôc vô qu¶n lý s©u h¹i theo h−íng bÒn v÷ng, nh− nªu ®· 2
trong v¨n b¶n ghi nhí gi÷a ViÖn B¶o vÖ thùc vËt (ViÖt Nam) vµ Tr−êng §H Cornell (Mü) ®· ký n¨m 2002. 2.2. Môc tiªu trùc tiÕp cña phÝa ViÖt Nam 1/ Gióp c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö dông pheromone c«n trïng phôc vô môc tiªu qu¶n lý s©u h¹i cã hiÖu qu¶. 2/ Sö dông KTCN pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ 3 - 4 loµi s©u h¹i quan träng trªn mét sè c©y trång chän läc cã ý nghÜa kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 3. C¸c néi dung thùc hiÖn cña nhiÖm vô hîp t¸c 3.1. TiÕp cËn vµ øng dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, KTCN nhËn biÕt vµ sö dông pheromone c«n trïng trong phßng chèng s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp. 3.2. Nghiªn cøu ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone s©u h¹i 3.3. Nghiªn cøu sö dông bÉy pheromone ®Ó theo dâi dù b¸o t×nh h×nh ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ cña mét sè loµi s©u h¹i quan träng trªn c©y trång n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam. 3.4. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n sö dông pheromone trong qu¶n lý tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp 3.5. Trao ®æi th«ng tin vµ chuyÓn giao KTCN gi÷a c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ Mü vÒ nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone phôc vô qu¶n lý s©u h¹i bÒn v÷ng. 4. KÕt qu¶ cÇn ®¹t cña phÝa ViÖt Nam trong thùc hiÖn nhiÖm vô hîp t¸c 1. X¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®èi t−îng s©u h¹i quan träng trªn rau cã thÓ sö dông pheromone tæng hîp ®Ó theo dâi vµ phßng trõ chóng. 2. Ph¸t triÓn ®−îc 1- 2 d¹ng sö dông pheromone thÝch hîp. 3. X¸c ®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng vµ ®Ò xuÊt qui tr×nh kü thuËt h−íng dÉn sö dông pheromone ®Ó theo dâi dù b¸o s©u khoang vµ s©u xanh h¹i c©y trång (rau, hµnh, cµ chua, v.v...) 4. X©y dùng m« h×nh sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn rau qu¶ víi diÖn tÝch t¹i c¸c ®iÓm lµ 60 ha, gãp phÇn lµm gi¶m sö dông thuèc ho¸ häc trõ s©u h¹i. 5. In Ên 2000 tê b−ím h−íng dÉn sö dông pheromone phßng trõ s©u h¹i trªn rau mµu. 6. HuÊn luyÖn chuyÓn giao kü thuËt cho 200 c¸n bé n«ng d©n c¸c ®Þa ph−¬ng. 7. Mçi n¨m tæ chøc ®−îc 2 c¸n bé ®i häc tËp vÒ KTCN pheromone t¹i Mü trong 1 tuÇn. 8. Cã 2- 3 bµi b¸o phæ biÕn kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· ®¹t ®−îc cña ®Ò tµi nghiªn cøu 3
Ch−¬ng 1 Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu øng dông pheromone ®Ó qu¶n lý dÞch h¹i 1.1. N−íc ngoµi 1.1.1. Nghiªn cøu nhËn biÕt vµ tæng hîp pheromone c«n trïng Pheromone giíi tÝnh c«n trïng (gäi t¾t lµ Pheromone) ®−îc ph¸t hiÖn trªn t»m tõ n¨m 1950, nh−ng ph¶i tíi n¨m 1959 míi x¸c ®Þnh ®−îc thµnh phÇn ho¸ häc cña chóng. Tõ ®ã, pheromone c«n trïng ®−îc c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi quan t©m nghiªn cøu vµ ý t−ëng sö dông vµo c«ng t¸c qu¶n lý s©u h¹i c©y trång n«ng, l©m nghiÖp míi chÝnh thøc ®Æt ra. Tuy nhiªn, ý t−ëng ®ã míi chØ thËt sù thµnh hiÖn thùc trong hÖ thèng b¶o vÖ thùc vËt trªn thÕ giíi tõ n¨m 1967 víi thµnh c«ng øng dông ®Ó phßng trõ s©u h¹i c©y trång l©m nghiÖp vµ n«ng nghiÖp trªn diÖn réng. TiÕn tr×nh nhËn biÕt vµ tæng hîp ®−îc pheromone cña 1 loµi s©u h¹i lµ kÕt qu¶ ®−îc thùc hiÖn qua hµng lo¹t c¸c b−íc nghiªn cøu phøc t¹p kh¸c nhau víi c¸c ®iÒu kiÖn trang thiÕt bÞ thÝ nghiÖm vµ kinh phÝ ®Çu t− ®ñ m¹nh. Qu¸ tr×nh ®ã b¾t ®Çu tõ nghiªn cøu tËp tÝnh giao tiÕp sinh s¶n cña ®èi t−îng nghiªn cøu, x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng s¶n sinh vµ møc ®é nh¹y c¶m pheromone cña c¸c c¸ thÓ trong loµi (Baker T.C, 1997). Theo Tristram D. W. (1997) ®Õn nay c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ®· nghiªn cøu x¸c ®Þnh, tæng hîp ®−îc nhiÒu lo¹i pheromone s©u h¹i kh¸c nhau vµ ®· ®−îc th−¬ng m¹i ho¸. C¸c n−íc kh¸c cã thÓ rót ng¾n qu¸ tr×nh nghiªn cøu b»ng c¸ch mua b¶n quyÒn hoÆc tiÕp nhËn c«ng nghÖ tæng hîp, sö dông pheromone s©u h¹i ®· ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua con ®−êng hîp t¸c vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ. Phßng nghiªn cøu pheromone c«n trïng cña Tr−êng ®¹i häc Cornell, ®øng ®Çu lµ GS. Roelofs (Nhµ ho¸ häc pheromone) ®· cã c«ng lín t×m ra c¬ chÕ gen ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh h×nh thµnh pheromone trong c¬ thÓ c«n trïng vµ x¸c ®Þnh ®−îc vai trß cña nã ®èi víi qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña x· héi c«n trïng trong tù nhiªn. TS. Linn (Nhµ nghiªn cøu tËp tÝnh c«n trïng), TS. Agnello vµ TS. Shelton ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö dông pheromone nh− mét c«ng cô dù b¸o ®Ó theo dâi sù xuÊt hiÖn hoÆc qu¸ tr×nh bïng ph¸t quÇn thÓ cña s©u h¹i còng nh− phßng trõ s©u h¹i b»ng pheromone theo ph−¬ng thøc 4
quÊy rèi giao phèi. Trung t©m nghiªn cøu nµy ®· thùc hiÖn huÊn luyÖn chuyÓn giao c«ng nghÖ nhËn biÕt, tæng hîp vµ sö dông pheromone cho hµng chôc nhµ khoa häc trªn thÕ giíi. Th«ng qua dù ¸n nµy, sÏ gióp ®µo t¹o vµ chuyÓn giao cho c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm pheromone c«n trïng víi ®iÒu kiÖn hiÖn cã t¹i Cornell. §ång thêi, qua ho¹t ®éng hîp t¸c c¸c nhµ khoa häc Mü sÏ gióp ®ì ViÖt Nam x©y dùng ch−¬ng tr×nh dµi h¹n nghiªn cøu pheromone c«n trïng nh»m phôc vô c«ng t¸c qu¶n lý dÞch h¹n trong s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp. 1.1.2. Ph¸t triÓn kü thuËt c«ng nghÖ t¹o d¹ng sö dông pheromone + Nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone: Do liÒu l−îng sö dông pheromone rÊt nhá, chØ cã 1 - 2 mililit/ha. V× vËy, gi¸ thÓ cã ý nghÜa rÊt quan träng vµ ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng kh©u c«ng nghÖ ch×a kho¸ trong viÖc ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone. HiÖn nay, gi¸ thÓ b»ng cao su d¹ng qu¶ chu«ng (ruber septum) lµ d¹ng gi¸ thÓ phæ biÕn ë hÇu hÕt c¸c n−íc, nhÊt lµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh− Malaysia, Th¸i Lan, Trung Quèc, §µi Loan, v.v.., v× c«ng nghÖ ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone lo¹i nµy ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn vµ kh«ng ®ßi hái KTCN cao. Tuy nhiªn, hiÖu qu¶ cña pheromone l¹i phô thuéc rÊt nhiÒu vµo chÊt liÖu vµ KTCN lµm s¹ch ho¸ chÊt cã trong gi¸ thÓ. Tøc lµ ph¶i cã KTCN lo¹i bá t¹p chÊt ho¸ häc trong gi¸ thÓ, ®Ó sau khi t¹o d¹ng s¶n phÈm th× qu¸ tr×nh ph¶n øng h×nh thµnh pheromone míi diÔn ra triÖt ®Ó, cã hiÖu qu¶ ph¸t t¸n cao vµ tiÕt kiÖm ho¸ chÊt tham gia ph¶n øng (P. Witzgall, 2001) Cßn d¹ng vi èng (microtuype), b¶n xèp (soft plate) vµ d¹ng h¹t bäc (microcapsule) tõ chÊt liÖu cao su hoÆc nhùa plastic cho hiÖu qu¶ ph¸t t¸n pheromone cao trong thêi gian dµi, rÊt dÔ dµng cho ng−êi n«ng d©n khi sö dông. Nh−ng c¸c d¹ng gi¸ thÓ nµy chØ ph¸t triÓn phæ biÕn ë c¸c n−íc cã KTCN ph¸t triÓn cao, nh− Mü, NhËt b¶n vµ c¸c n−íc khu vùc ch©u ¢u (P. Witzgall, 2001) v× nã ®ßi hái c«ng nghÖ s¶n xuÊt kh¸ cao. Tr−êng ®¹i häc Cornell (Mü) tù hµo ®−îc coi lµ trung t©m khoa häc lín trªn thÕ giíi vÒ lÜnh vùc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn c¸c gi¶i ph¸p KTCN míi t¹o d¹ng sö dông pheromone s©u h¹i (T. Shelton, 2002). Th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c nµy sÏ lµ c¬ héi ®Ó ViÖt Nam sím tiÕp cËn vµ øng dông c«ng nghÖ míi trong t¹o d¹ng s¶n phÈm sö dông nh− ®· nªu. 5
+ Nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p sö dông pheromone: C¸c nhµ khoa häc ®· x¸c ®Þnh Pheromone nh− mét lo¹i ph−¬ng tiÖn quan träng trong giao tiÕp sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i ë mét kho¶ng c¸ch xa, ®ã lµ ph¶n øng m¹nh mÏ nhÊt vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn sù tån vong cña mçi loµi. V× vËy, nÕu trªn mét ph¹m vi diÖn tÝch c©y trång nhÊt ®Þnh nÕu ®−îc bao phñ mét l−îng Pheromone ®ñ lín sÏ lµm con ®ùc mÊt ph−¬ng h−íng dß t×m ra con c¸i ®Ó giao phèi. NÕu sö dông Pheromone d−íi d¹ng bÉy víi sè l−îng ®ñ lín trªn diÖn tÝch c©y trång cÇn b¶o vÖ th× sÏ thu hót hÇu hÕt con ®ùc vµo bÉy ®Ó tiªu diÖt. KÕt qu¶, con c¸i cßn l¹i kh«ng ®−îc giao phèi sÏ ®Î trøng kh«ng në, løa s©u tiÕp theo sÏ kh«ng ®¹t tíi mËt ®é ®ñ møc g©y h¹i cho c©y trång. Dïng bÉy pheromone lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc ¸p dông phæ biÕn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn v× chi phÝ mua pheromone chØ kho¶ng 40 - 60 USD/ha ®Ó phßng trõ mét loµi s©u, Ýt h¬n c¸ch dïng pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi tíi 60% (Alvarez P., Asscaraman V., et al., 1996). HiÖn nay, ë §µi Loan tÊt c¶ 100% diÖn tÝch sö dông pheromone ®Ó qu¶n lý s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ®Òu ¸p dông theo ph−¬ng thøc bÉy. Theo Cheng E. Y., et al., (1992) th× c¸ch lµm nµy dÔ ¸p dông, võa gióp n«ng d©n gi¸m s¸t ®−îc s©u h¹i ph¸t sinh trªn ruéng, võa dÔ t¹o lßng tin vµ gióp hä tù ®¸nh gi¸ ®−îc hiÖu qu¶ phßng trõ. Tr¸i l¹i, ë c¸c n−íc thuéc khu vùc ch©u ¢u, B¾c Mü vµ NhËt B¶n, v.v. l¹i sö dông pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi ®Ó phßng trõ s©u h¹i. Ph−¬ng ph¸p nµy cho hiÖu qu¶ phßng trõ s©u h¹i rÊt cao nh−ng tiªu tèn l−îng pheromone cao h¬n gÊp 8 -10 lÇn so víi ph−¬ng ph¸p dïng bÉy. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p phßng trõ s©u h¹i theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi l¹i ®ßi hái d¹ng sö dông pheromone thÝch hîp, nh−: d¹ng vi èng (microtuype), d¹ng sîi hoÆc d¹ng bét tõ (microcapsule) (T. Shelton, 2002). + Dù b¸o kh¶ n¨ng ph¸t triÓn vµ g©y h¹i kinh tÕ cña s©u h¹i trªn qui m« quèc gia: Trªn thùc tÕ ®ång ruéng, ng−êi n«ng d©n vµ c¸c c¸n bé kü thuËt gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc theo dâi qu¸ tr×nh ph¸t sinh g©y h¹i cña nhiÒu ®èi t−îng s©u h¹i, nhÊt lµ c¸c ®èi t−îng s©u ®ôc qu¶, b−ím chÝch qu¶, s©u ®ôc th©n, v.v... Trong khi ®ã, thêi ®iÓm phßng trõ chóng cÇn ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh chuÈn x¸c míi mong cã hiÖu qu¶ cao vµ ph¶i phun thuèc chØ trong thêi kú tr−íc khi s©u non ®ôc vµo qu¶. Dù b¸o b»ng pheromone ®Æc biÖt cã hiÖu qu¶ trong viÖc c¶nh b¸o sím kh¶ n¨ng ph¸t sinh cña ®èi t−îng s©u h¹i, gióp x¸c ®Þnh chÝnh x¸c thêi ®iÓm vµ ®Þnh h−íng gi¶i ph¸p cÇn thiÕt ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ dÞch h¹i. 6
§Ó theo dâi c¸c s©u h¹i quan träng, Vô N«ng nghiÖp Mü ®· triÓn khai 350.000 tr¹m dù b¸o b»ng bÉy Pheromone trong c¶ n−íc (P. Seem vµ L. McCandles, 1999). KÕt qu¶ dù b¸o ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc chØ ®¹o phun thuèc ®Ó phßng trõ ®−îc ¸p dông khi mËt ®é quÇn thÓ cßn thÊp ®· cho hiÖu qu¶ rÊt cao, lµm gi¶m ®¸ng kÓ thiÖt h¹i ë c¸c vïng s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. HiÖu qu¶ râ rÖt nhÊt lµ vïng Vancouver, bang Columbia, vïng vÞnh San Francisco vµ c¸c khu vùc kh¸c. Sö dông pheromone ®Ó dù b¸o ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho n«ng d©n phun thuèc ®ïng thêi ®iÓm, nªn ®· gi¶m l−îng thuèc trõ s©u tõ 40 ®Õn 90%. Trung Quèc lµ mét l·nh thæ réng lín víi rÊt nhiÒu kiÓu sinh th¸i kh¸c nhau, nh−ng chÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh sö dông pheromone trong m¹ng l−íi dù b¸o toµn quèc vµ kÕt qu¶ theo dâi dÞch h¹i b»ng pheromone ®−îc x¸c ®Þnh lµ d÷ liÖu c¬ b¶n ®Ó sö lý dù b¸o trong hÖ thèng qu¶n lý dÞch h¹i GIS (Z. N. Zhang, 2001). Cßn ë §µi Loan, ®Õn n¨m 1977 ®· thiÕt lËp ®−îc 36 tr¹m theo dâi dù b¸o s©u h¹i b»ng pheromone (Cheng E. Y., et al., 1992). Tuy nhiªn, ®Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã víi qui m« quèc gia cÇn ph¶i nghiªn cøu m« h×nh ho¸ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ s©u h¹i theo ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm t−¬ng øng, trong ®ã pheromone lµ c«ng cô quan träng nhÊt ®Ó gi¸m s¸t dÞch h¹i (T. Shelton, 2001). §©y còng lµ mét trong sè c¸c néi dung quan träng mµ phÝa b¹n (Tr−êng ®¹i häc Cornell) hy väng th«ng qua dù ¸n hîp t¸c cã thÓ gióp ®ì ViÖt Nam thiÕt lËp ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm vµ hÖ thèng dù b¸o sím kh¶ n¨ng ph¸t sinh, g©y h¹i cña c¸c ®èi t−îng s©u h¹i quan träng. + §Ó phßng trõ s©u h¹i phôc vô s¶n xuÊt n«ng s¶n an toµn, chÊt l−îng cao: ThËt sù ngµy cµng cã nhiÒu loµi c«n trïng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng cao ®èi víi c¸c thuèc trõ s©u ho¸ häc truyÒn thèng, nhiÒu nhµ khoa häc kh«ng ngõng lo ng¹i vÒ t¸c ®éng bÊt lîi cña thuèc trõ s©u ho¸ häc ®èi víi chÊt l−îng s¶n phÈm vµ m«i tr−êng. Trong khi ®ã, n«ng d©n kh«ng thÓ kh«ng sö dông thuèc ®Ó phßng trõ c¸c s©u h¹i mïa mµng ®ang ®e do¹ cuéc sèng cña hä. May m¾n cña viÖc ph¸t triÓn biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp trªn c¬ së sö dông Pheromone ®· mang l¹i cho n«ng d©n mét c¸ch nh×n míi tr−íc ngâ côt phßng trõ dÞch h¹i (D. Schneider, 2000 ; P. Witzgall, 2001). Víi −u thÕ nhiÒu mÆt nªn pheromone ngµy cµng ®−îc sö dông réng r·i trong hÖ thèng b¶o vÖ thùc vËt (BVTV) ®Ó theo dâi vµ phßng trõ nhiÒu lo¹i s©u h¹i trªn diÖn réng cña hÇu hÕt c¸c c©y trång n«ng, l©m nghiÖp vµ n«ng s¶n b¶o qu¶n trong kho ë nhiÒu n−íc, nhÊt lµ c¸c n−íc cã nÒn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao thuéc khu vùc ch©u ¢u, B¾c Mü, NhËt B¶n vµ §µi Loan. HÇu hÕt c¸c lo¹i c©y trång n«ng nghiÖp chñ lùc mµ viÖc dïng thuèc trõ s©u ho¸ häc 7
dÔ g©y ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm ®Òu cã sö dông pheromone. Nh÷ng lo¹i c©y trång sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn diÖn réng lµ nho, t¸o, rau, hoa, cµ chua, hµnh tái, ®Ëu t−¬ng, chÌ, b«ng, hång, ®µo, cam quýt vµ mÝa, v.v.. (Sander C.J., 1997) T¹i Mü, chØ riªng viÖc dïng pheromone phßng trõ b−ím h¹i qu¶ t¸o ë vïng t©y b¾c n−íc Mü ®· t¨ng tõ 1.000 ha vµo n¨m 1991, lªn 9.000 ha n¨m 1996 vµ ®¹t tíi 45.000 ha n¨m 2000. Cßn ë bang Washington, h¬n 50% diÖn tÝch trång t¸o ¸p dông pheromone. Sö dông pheromone ®· gãp phÇn lµm gi¶m thuèc trõ s©u trªn t¸o tíi 80%, trªn hµnh vµ rau gi¶m tõ 40- 90% (P. Seem et al., 1999; P. Witzgall 2001). T¹i §µi Loan, viÖc sö dông pheromone míi chØ b¾t ®Çu tõ n¨m 1977 ®Ó phßng trõ s©u t¬ vµ s©u khoang. §Õn n¨m 1985 ®· ®¹t tíi 23.000 ha trªn c¸c lo¹i rau. §Õn 1996, diÖn tÝch ¸p dông lªn tíi 36.000 ha rau, hµnh c¸c lo¹i (t−¬ng ®−¬ng 10% tæng diÖn tÝch canh t¸c rau hµng n¨m), kho¶ng 15.000 ha l¹c, ®Ëu xanh (t−¬ng ®−¬ng 40% diÖn tÝch gieo trång) vµ vµo kho¶ng 16% diÖn tÝch khoai lang (Cheng E. et al., 1992). T¹i Mehico, ®· sö dông pheromone ®Ó phßng trõ bä hµ khoai lang trªn 100% diÖn tÝch, ®−a n¨ng suÊt thu ho¹ch t¨ng 1,14 tÊn/ha, gi¸ trÞ th−¬ng phÈm t¨ng 75USD/ha vµ gi¸ trÞ thu ho¹ch cña n«ng d©n t¨ng thªm trung b×nh 100 USD/ha. Mehico lµ n−íc cã tíi mét nöa s¶n l−îng cµ chua tiªu thô t¹i Mü nh−ng s©u xanh ®· tõng ph¸ h¹i lµm mÊt ®i tíi 3 phÇn 4 s¶n l−îng hµng n¨m mµ n«ng d©n kh«ng thÓ cã gi¶i ph¸p phßng chèng do s©u nµy cã kh¶ n¨ng kh¸ng thuèc rÊt cao. Cuèi cïng, víi sù ph¸t triÓn cña KTCN sö dông pheromone, n«ng d©n ®· sö dông Pheromone giíi tÝnh trªn toµn bé diÖn tÝch trång cµ chua. KÕt qu¶, chØ cã 4% sè b−ím c¸i ®−îc giao phèi trªn c¸nh ®ång ®Æt Pheromone. Tr¸i l¹i, trªn c¸nh ®ång kh«ng dïng pheromone cã tíi h¬n 50% sè b−ím c¸i ®−îc giao phèi. Nhê sö dông pheromone phèi hîp víi c¸c chÕ phÈm sinh häc nªn tû lÖ thiÖt h¹i chØ cßn h¬n 3% trong khi ruéng kh«ng ¸p dông pheromone th× tû lÖ thiÖt h¹i tíi trªn 80%. Víi kÕt qu¶ ®ã, hÇu hÕt n«ng d©n trång cµ chua ë Mehico ®· ¸p dông ch−¬ng tr×nh IPM cã sö dông Pheromone quÊy nhiÔu giao phèi ®Ó phßng trõ s©u xanh vµ coi ®ã nh− mét c«ng cô cøu v·n s¶n xuÊt cµ chua cña Mexico (L. McCandless, 1999). MÆt kh¸c, sö dông Pheromone gióp lµm gi¶m l−îng thuèc trõ s©u sö dông kh«ng chØ ë c¸c vïng ®· nhiÔm s©u mµ cßn b¶o vÖ nhiÒu loµi thiªn ®Þch cã Ých. Nhê b¶o vÖ c¸c loµi c«n trïng cã Ých, nªn ®· gióp khèng chÕ cã hiÖu qu¶ nhiÒu lo¹i s©u h¹i thø yÕu kh¸c, nh− c¸c lo¹i bä c¸nh cøng, s©u ¨n l¸ vµ rÖp (L. McCandless, 1999; P. Witzgall, 2001). 8
+ Ph¸t hiÖn c¸c ®èi t−îng kiÓm dÞch trong th−¬ng m¹i quèc tÕ vÒ hµng n«ng s¶n Trong qu¸ tr×nh tham gia héi nhËp kinh tÕ vµ ph¸t triÓn th−¬ng m¹i quèc tÕ, c¸c ho¹t ®éng xuÊt nhËp khÈu hµng n«ng s¶n ngµy cµng ph¸t triÓn víi qui m« réng lín. V× vËy, c«ng t¸c kiÓm dÞch hµng ho¸ cµng trë nªn cÊp thiÕt vµ coi ®ã nh− mét gi¶i ph¸p trong hÖ thèng an ninh quèc gia b¶o hé nÒn s¶n xuÊt cña mçi n−íc. Dïng bÉy pheromone ®Ó ph¸t hiÖn s©u h¹i kiÓm dÞch ®−îc x¸c ®Þnh lµ mét ph−¬ng ph¸p b¾t buéc vµ ®−îc ¸p dông kh¸ phæ biÕn ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, nh− Mü vµ c¸c n−íc ch©u ¢u, Australia, NhËt B¶n, v.v. Ph−¬ng ph¸p dïng pheromone trong kiÓm dÞch hµng ho¸ ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c cao, nhanh chãng víi chi phÝ lao ®éng thÊp h¬n nhiÒu so víi ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu th«ng th−êng. Qua c¸c tµi liÖu cã ®−îc cho thÊy viÖc nghiªn cøu vµ sö dông pheromone ®Ó dù b¸o vµ phßng trõ s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. §Æc biÖt, ph¸t triÓn m¹nh khi nhu cÇu b¶o vÖ m«i tr−êng, b¶o vÖ nguån tµi nguyªn thiªn ®Þch trªn ®ång ruéng vµ vÊn ®Ò an toµn thùc phÈm trë thµnh vÊn ®Ò nãng báng toµn cÇu. §H Cornell (Mü) ®−îc coi lµ mét trung t©m khoa häc lín vÒ nghiªn cøu pheromone c«n trïng víi ®Çy ®ñ tiÒm lùc thiÕt bÞ, c«ng nghÖ, tr×nh ®é KHCN vµ ®· cã nhiÒu ®ãng gãp to lín trong lÜnh vùc nghiªn cøu vµ øng dông pheromone trªn thÕ giíi. §ång thêi, trong dù ¸n hîp t¸c nµy ®Òu cã c¸c thµnh viªn chñ chèt cña Trung t©m tham gia. V× vËy, dù ¸n hîp t¸c chung dµi h¹n víi Tr−êng ®¹i häc Cornell lµ mét c¬ héi rÊt tèt gióp ViÖt Nam nhanh chãng x©y dùng ®éi ngò khoa häc cho l©u dµi vµ sím tiÕp cËn víi KTCN tiªn tiÕn cña Mü còng nh− cña thÕ giíi vÒ nghiªn cøu, øng dông pheromone c«n trïng phôc vô c«ng t¸c qu¶n lý dÞch h¹i c©y trång. 1.2. Trong n−íc Trong vµi n¨m qua, viÖc nghiªn cøu ph¸t triÓn chÕ phÈm pheromone c«n trïng ®Ó phôc vô phßng chèng s©u h¹i trong mÊy n¨m qua ®· ®−îc mét sè c¬ quan khoa häc quan t©m, nh− Ph©n viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn vµ Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh øng dông t¹i TP. Hå ChÝ Minh, Bé m«n B¶o vÖ thùc vËt thuéc Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬. T¹i Ph©n viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ó tæng hîp c¸c pheromone giíi tÝnh vµ ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh c«ng b−íc ®Çu trong tæng hîp thµnh phÇn chÝnh cña pheromone s©u t¬, s©u khoang, s©u xanh, s©u keo da l¸ng, s©u ®ôc vá tr¸i b−ëi, kiÕn v−¬ng vµ s©u ®u«ng h¹i dõa, còng nh− bä hµ h¹i khoai lang (NguyÔn C«ng Hµo, NguyÔn Cöu ThÞ H−¬ng Giang vµ CS, 2005). Cßn t¹i Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh 9
øng dông còng ®· vµ ®ang tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu tæng hîp mét sè thµnh phÇn ho¸ häc c¸c pheromone cña mät h¹i kho, s©u ®ôc th©n mÝa, s©u x¸m h¹i rau mµu vµ mét sè s©u kh¸c (TrÇn Kim Qui, 2005). Tuy nhiªn, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ nµy míi tËp trung vµo viÖc nghiªn cøu tæng hîp c¸c thµnh phÇn chÝnh cña c¸c pheromone, cßn viÖc nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone vµ x¸c ®Þnh kiÓu bÉy, kü thuËt sö dông thÝch hîp víi tõng loµi s©u th× ch−a ®−îc tiÕn hµnh hoÆc míi chØ b−íc ®Çu. Ngoµi ra, c¸c c¸n bé thuéc Bé m«n BVTV (Tr−êng §H CÇn Th¬) còng ®· tiÕn hµnh mét sè thÝ nghiÖm vÒ tÝnh hÊp dÉn s©u h¹i cña c¸c pheromone tiÕp nhËn ®−îc cña Tr−êng §H N«ng nghiÖp Tokyo (NhËt B¶n) trªn c©y ¨n qña ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long (TrÇn V¨n Hai, Lª V¨n Vµng vµ CS, 2005). Nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm còng høa hÑn tiÒm n¨ng to lín cña viÖc sö dông pheromone trong hÖ thèng phßng trõ tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng, l©m nghiÖp ë n−íc ta. Nh÷ng nghiªn cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ pheromone, nhÊt lµ nghiªn cøu øng dông trªn diÖn réng ë ViÖt Nam míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2001 t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt, th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c khoa häc vµ c«ng nghÖ theo NghÞ ®Þnh th− gi÷a ViÖt Nam vµ Trung Quèc. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu thu ®−îc b−íc ®Çu ®· cho thÊy triÓn väng to lín cña viÖc sö dông pheromone trong dù b¸o, phßng trõ s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp ë n−íc ta. §Æc biÖt cã ý nghÜa ®èi víi c¸c s©u h¹i cã tÝnh kh¸ng thuèc cao nh− s©u t¬, s©u xanh, s©u xanh da l¸ng hoÆc nh÷ng s©u h¹i kh«ng thÓ ®iÒu tra theo dâi b»ng ph−¬ng ph¸p vÉn th−êng dïng nh− s©u ®ôc qu¶ v¶i, s©u khoang, v.v. 1.2.1. Thö nghiÖm s¶n xuÊt måi pheromone Tõ n¨m 2002, ViÖn B¶o vÖ thùc vËt ®· s¶n xuÊt thö nghiÖm thµnh c«ng lo¹i bÉy vµ måi bÉy pheromone s©u t¬ ®Ó phôc vô nhu cÇu s¶n xuÊt rau an toµn cña c¸c tØnh víi sè l−îng ®¸ng kÓ. Theo h−íng dÉn kü thuËt vµ trî gióp vËt liÖu thÝ nghiÖm s¶n xuÊt pheromone cña phÝa b¹n, tæng l−îng måi ®· s¶n xuÊt trong c¸c n¨m tõ 2002 – 2004 lµ: 72.300 måi pheromone, phôc vô triÓn khai phßng trõ s©u h¹i víi tæng diÖn tÝch 752 ha trªn 8 lo¹i c©y trång lµ rau, l¹c, hµnh, v¶i thiÒu vµ nho, v.v.. t¹i 9 tØnh c¶ n−íc. HiÖn nay, c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vÉn ®−îc tiÕp tôc t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt. 1.2.2. KÕt qu¶ øng dông pheromone ®Ó theo dâi, phßng trõ s©u h¹i KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh trung b×nh mét bÉy pheromone trong 1 ngµy ®ªm cã thÓ thu hót ®−îc 125,8 tr−ëng thµnh s©u t¬, tíi 137,4 tr−ëng thµnh s©u khoang, 139,2 tr−ëng thµnh s©u xanh vµ 127,6 tr−ëng thµnh s©u keo da l¸ng khi sö dông trªn rau thËp tù, trªn 10
hµnh t©y vµ trªn l¹c. Dïng pheromone theo ph−¬ng ph¸p quÊy rèi giao phèi ®èi víi s©u t¬ cã thÓ lµm gi¶m tíi 45 - 51,9% sè l−îng trøng ®Î so víi kh«ng dïng pheromone. Thêi gian tån t¹i hiÖu lùc hÊp dÉn cã ý nghÜa cña c¸c lo¹i pheromone cã thÓ kÐo dµi trung b×nh tõ 21,6 - 23,2 ngµy, thËm chÝ tíi 30 ngµy (Lª V¨n TrÞnh vµ CS., 2002, 2003). KÕt qu¶ b−íc ®Çu x¸c ®Þnh kiÓu bÉy b¸t ®ùng n−íc xµ phßng lµ thÝch hîp nhÊt ®èi víi s©u t¬ vµ s©u ®ôc cuèng qu¶ v¶i, cßn kiÓu bÉy lä nhùa dung tÝch 2 lÝt cho hiÖu qu¶ cao ®èi víi s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng. Dïng bÉy pheromone víi mËt ®é 100 bÉy/ha liªn tôc suèt vô th× cã thÓ h¹n chÕ mËt ®é s©u t¬ ®−îc 45 ngµy ®Çu sau khi trång trªn rau b¾p c¶i trång vô ®«ng vµ ®−îc 30 ngµy ®Çu trªn su hµo vô xu©n, gi¶m ®−îc 2- 4 lÇn phun thuèc so víi ruéng n«ng d©n. §èi víi s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng h¹i trªn rau thËp tù, l¹c, hµnh t©y cã thÓ hoµn toµn phßng trõ cã hiÖu qu¶ b»ng bÉy pheromone. TriÓn khai ¸p dông pheromone trªn diÖn réng ®Ó phßng trõ s©u h¹i vµ n«ng d©n vïng rau H¶i D−¬ng, H¶i Phßng, B¾c Ninh, Hµ Nam, Ninh ThuËn ®· chÊp nhËn ph−¬ng ph¸p nµy. T¹i B¾c Giang vµ H¶i D−¬ng, dïng pheromone ®Ó theo dâi qu¸ tr×nh ph¸t sinh cña s©u ®ôc cuèng qu¶ v¶i thiÒu lµm c¬ së x¸c ®Þnh thêi ®iÓm phun thuèc, kÕt qu¶ ®· gi¶m sè lÇn phun thuèc tõ 3- 4 lÇn vµ tû lÖ qu¶ bÞ h¹i do s©u ®ôc cuèng qu¶ gi¶m ®−îc tõ 81,77- 87,86% so víi v−ên ®èi chøng cña n«ng d©n. Nãi chung, viÖc nghiªn cøu øng dông pheromone c«n trïng ë ViÖt Nam cßn rÊt míi mÎ. KÕt qu¶ thö nghiÖm sö dông bÉy pheromone trong 3 n¨m qua ®Ó phßng trõ s©u h¹i trªn c¸c c©y trång ®· kh¼ng ®Þnh tiÒm n¨ng to lín cña KTCN nµy trong qu¶n lý dÞch h¹i. §Æc biÖt, nã cã ý nghÜa to lín trong s¶n xuÊt s¶n phÈm an toµn cho tiªu dïng vµ xuÊt khÈu, b¶o vÖ m«i tr−êng, phôc vô môc tiªu ph¸t triÓn mét nÒn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nh÷ng n¨m qua míi chØ dõng l¹i viÖc thö nghiÖm dïng bÉy pheromone ®Ó phßng trõ s©u t¬ h¹i rau hä thËp tù, tuy kÕt qu¶ b−íc ®Çu nhËn thÊy cã nhiÒu triÓn väng øng dông trong s¶n xuÊt. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vÒ tËp tÝnh sinh sèng vµ giao tiÕp sinh s¶n cña tõng loµi s©u h¹i lµ nÒn t¶ng cho viÖc nghiªn cøu nhËn biÕt, tæng hîp, viÖc nghiªn cøu kü thuËt t¹o d¹ng sö dông pheromone vµ kü thuËt sö dông bÉy pheromone cho phï hîp víi tõng loµi s©u h¹i cÇn ph¶i ®−îc tiÕn hµnh nhiÒu h¬n n÷a. 11
Ch−¬ng 2 Môc tiªu, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu- triÓn khai 2.1. Môc tiªu 1/ Gióp c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ KTCN nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone c«n trïng phôc vô môc tiªu qu¶n lý s©u h¹i cã hiÖu qu¶. 2/ Sö dông KTCN pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ 3 - 4 loµi s©u h¹i quan träng trªn mét sè c©y trång chän läc cã ý nghÜa kinh tÕ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 2.2. Néi dung nghiªn cøu triÓn khai 2.2.1. TiÕp cËn vµ øng dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, KTCN nhËn biÕt, tæng hîp pheromone c«n trïng. - Nghiªn cøu tËp tÝnh (Behaviours) vµ ®¸nh gi¸ ®é nh¹y c¶m ph¶n øng víi pheromone tæng hîp cña c¸c loµi c«n trïng lµ s©u h¹i quan träng trªn c¸c c©y trång n«ng, l©m nghiÖp. Tõ ®ã, lµm c¬ së ®Þnh h−íng nghiªn cøu tæng hîp vµ sö dông pheromone cã hiÖu qu¶. - TiÕp cËn ph−¬ng ph¸p vµ KTCN nhËn biÕt, ®¸nh gi¸ vai trß cña c¸c thµnh phÇn ho¸ häc quan träng cña pheromone mét sè s©u h¹i. TiÕp cËn vµ häc tËp kü thuËt c«ng nghÖ t¹o ph¶n øng tæng hîp pheromone s©u h¹i. - Thö nghiÖm KTCN lµm s¹ch gi¸ thÓ vµ ®iÒu chÕ s¶n xuÊt pheromone cña s©u xanh (H. armigera) vµ/hoÆc s©u keo da l¸ng (S. exigua). - Nghiªn cøu KTCN s¶n xuÊt c¸c d¹ng sö dông pheromone víi chÊt liÖu nhùa plastic (d¹ng sîi xèp) vµ d¹ng sö dông pheromone víi chÊt liÖu cao su nh©n t¹o (d¹ng qu¶ chu«ng) vµ vµ cao su tù nhiªn d¹ng vi èng. 2.2.2. Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ sè l−îng quÇn thÓ mét sè loµi s©u h¹i quan träng trªn c©y trång ë ViÖt Nam trªn c¬ së sö dông bÉy pheromone ®Ó phôc vô dù b¸o s©u h¹i ph¸t sinh g©y h¹i trªn c©y trång. - Nghiªn cøu theo dâi biÕn ®éng sè l−îng gi÷a tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy víi s©u non ph¸t sinh t¹i ba vïng sinh th¸i träng ®iÓm ë ViÖt Nam, gåm: H¶i D−¬ng (®¹i diÖn ®ång 12
b»ng s«ng Hång), Ninh ThuËn (§¹i diÖn vïng Duyªn h¶i miÒn Trung) vµ TiÒn Giang (§¹i diÖn cho vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long). - Theo dâi dù b¸o kh¶ n¨ng ph¸t triÓn quÇn thÓ cña mét sè s©u h¹i quan träng. Tr−íc hÕt thö nghiÖm ®èi víi s©u keo da l¸ng (S. exigua) h¹i hµnh vµ/hoÆc s©u xanh (H. armigera). 2.2.3. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n sö dông pheromone trong qu¶n lý tæng hîp s©u h¹i c©y trång n«ng nghiÖp - TriÓn khai x©y dùng m« h×nh øng dông pheromone trong qu¶n lý tæng hîp c¸c s©u h¹i chÝnh, phôc vô s¶n xuÊt rau, qu¶ an toµn trªn diÖn tÝch 60 ha trong 2 n¨m t¹i c¸c tØnh. - So¹n th¶o, in Ên, ph©n ph¸t cho c¸c ®Þa ph−¬ng 2.000 tê b−ím vµ/hoÆc x©y dùng b¨ng h×nh “H−íng dÉn kü thuËt sö dông pheromone ®Ó phßng trõ s©u h¹i” phôc vô phæ biÕn kü thuËt cho ng−êi n«ng d©n c¸c ®Þa ph−¬ng. - Tæ chøc 6 líp (mçi tØnh 2 líp) tËp huÊn kü thuËt sö dông pheromone trong phßng trõ s©u h¹i trªn rau cho kho¶ng 200 hé n«ng d©n tham gia. 2.2.4. Trao ®æi th«ng tin vµ chuyÓn giao KTCN gi÷a c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ Mü vÒ nhËn biÕt, tæng hîp vµ øng dông pheromone ®Ó qu¶n lý s©u h¹i bÒn v÷ng. - Mçi n¨m cã 2 c¸n bé khoa häc cña ViÖn BVTV sang t¹i Tr−êng §H Cornell (Mü) trong thêi gian 1 tuÇn ®Ó häc ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tËp tÝnh sinh sèng cña c«n trïng. KTCN nhËn biÕt, tæng hîp vµ t¹o d¹ng sö dông pheromone. C¸c chuyªn ®Ò häc tËp tõng n¨m sÏ ®−îc x¸c ®Þnh tuú thuéc kÕt qu¶ thùc hiÖn trong n¨m tr−íc. - §ång thêi, mçi n¨m cã 2 hoÆc 3 c¸n bé khoa häc cña Tr−êng §H Cornell (Mü) ®Õn lµm viÖc t¹i ViÖn BVTV (ViÖt Nam) tõ 1 ®Õn 2 tuÇn ®Ó gióp thiÕt lËp ch−¬ng tr×nh dµi h¹n trong nghiªn cøu pheromone giíi tÝnh c«n trïng vµ ph¸t triÓn KTCN sö dông pheromone giíi tÝnh ®Ó dù b¸o vµ phßng trõ s©u h¹i. 2.3. ®èi t−îng vµ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - TriÓn khai 2.3.1. §èi t−îng nghiªn cøu vµ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn S©u t¬, s©u khoang, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng ®−îc chän lµ nh÷ng ®èi t−îng s©u h¹i quan träng trªn rau, mµu ë ViÖt Nam vµ cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng thuèc rÊt nhanh. Ng−êi n«ng d©n th−êng sö dông rÊt nhiÒu lo¹i thuèc ho¸ häc kh¸c nhau víi sè lÇn phun cho mçi vô gieo trång ngµy cµng nhiÒu. Pheromone ®−îc coi lµ c«ng cô cã hiÖu qu¶ 13
cao trong qu¶n lý dÞch h¹i vµ kh«ng lµm s©u h¹i ph¸t triÓn tÝnh kh¸ng. TriÓn khai sö dông pheromone ®Ó qu¶n lý 4 loµi s©u h¹i quan träng nªu trªn sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ trong h¹n chÕ sö dông thuèc trõ s©u ho¸ häc, gi¶m d− l−îng thuèc ho¸ häc ®éc h¹i trong s¶n phÈm, søc khoÎ ng−êi lao ®éng vµ m«i tr−êng. Trong giai ®o¹n 2002- 2004, th«ng qua ch−¬ng tr×nh hîp t¸c KHCN víi Trung Quèc ®· gióp n¾m v÷ng ®−îc kü thuËt sö dông pheromone s©u t¬ dùa trªn s¶n phÈm pheromone do phÝa b¹n cung cÊp. KÕt qu¶ hîp t¸c ®· b−íc ®Çu gióp c¸c c¸n bé khoa häc ViÖt Nam tiÕp cËn víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ øng dông pheromone c«n trïng, më ra triÓn väng to lín cña viÖc sö dông chóng trong qu¶n lý dÞch h¹i. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i ph¸t triÓn t¹o kh¶ n¨ng sö dông pheromone mét c¸ch chñ ®éng, ®−a KTCN pheromone c«n trïng thËt sù trë thµnh mét gi¶i ph¸p h÷u hiÖu trong theo dâi vµ phßng trõ s©u h¹i ë ViÖt Nam. §Ó ®¹t ®−îc yªu cÇu ®ã, ®ßi hái ph¶i ®i s©u nghiªn cøu trong KTCN phèi chÕ s¶n xuÊt pheromone vµ kü thuËt t¹o d¹ng sö dông. ViÖc nghiªn cøu vÒ tËp tÝnh sinh sèng vµ giao tiÕp sinh s¶n cña tõng loµi s©u h¹i, gióp cho viÖc nghiªn cøu nhËn biÕt, s¶n xuÊt måi pheromone còng nh− kü thuËt sö dông pheromone trªn tõng lo¹i c©y trång ngoµi ®ång ruéng. Trong ch−¬ng tr×nh hîp t¸c ViÖt - Mü, tiÕp cËn vµ tranh thñ sù gióp ®ì còng nh− häc tËp kinh nghiÖm cña c¸c b¹n ®ång nghiÖp Mü, ®Ò tµi tËp trung cè g¾ng ®i s©u nghiªn cøu kü thuËt c«ng nghÖ s¶n xuÊt måi pheromone, kü thuËt t¹o d¹ng vµ kü thuËt sö dông pheromone. Tr−íc hÕt, ®Ó phôc vô theo dâi vµ phßng trõ s©u s©u khoang vµ s©u xanh h¹i c©y trång lµ nh÷ng ®èi t−îng s©u h¹i mµ viÖc phßng trõ chóng ®ang gÆp nhiÒu khã kh¨n kh«ng chØ ë ViÖt Nam mµ cßn ë nhiÒu n−íc trong khu vùc . 2.3.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ triÓn khai 1. Nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ tËp tÝnh sinh sèng, ph¶n øng vµ møc ®é nh¹y c¶m pheromone cña c¸c loµi s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng ph¸p dßng khÝ (Air Flow) víi ¸p lùc dßng khÝ l−u chuyÓn theo thêi gian kh¸c nhau: 5; 10; 15; ... vµ tíi 180 phót. Mçi ®ît thÝ nghiÖm tiÕn hµnh víi sè l−îng tõ 50 - 100 tr−ëng thµnh ®ùc cña loµi s©u h¹i cÇn nghiªn cøu. Sau mçi kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh th× tiÕn hµnh ®Õm vµ ghi chÐp l¹i sè tr−ëng thµnh di chuyÓn vÒ phÝa cã ®Æt måi pheromone. C¸c thÝ nghiÖm tr−íc hÕt ®−îc tiÕn hµnh t¹i phßng thÝ nghiÖm c«n trïng cña tr−êng §H Cornell ®Ó tiÕp cËn vµ häc tËp ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu theo phÝa b¹n h−íng dÉn. Sau ®ã, sÏ tù tiÕn hµnh t¹i phßng thÝ nghiÖm cña ViÖn BVTV (ViÖt Nam). 14
2. NhËn biÕt, ph©n tÝch thµnh phÇn ho¸ häc pheromone s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh trªn hÖ thèng m¸y ph©n tÝch ®iÖn lý (Electronic Antenno-Graphy - EAG) kÕt hîp víi hÖ thèng ph©n tÝch s¾c ký khÝ (Gas Chromatography). Tæng hîp pheromone s©u h¹i ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng ph¸p ho¸ hîp tõng phÇn c¸c hîp chÊt h÷u c¬ d¹ng vßng, kÕt hîp ph−¬ng ph¸p oxy ho¸ khö b»ng trang thiÕt bÞ vµ ho¸ chÊt hiÖn cã cña Phßng thÝ nghiÖm pheromone cña Tr−êng §H Cornell. 3. Ph¸t triÓn d¹ng sö dông pheromone theo ph−¬ng ph¸p t¹o d¹ng måi bÉy trªn chÊt liÖu cao su (Rubber septum) d¹ng qu¶ chu«ng vµ d¹ng vi èng. víi liÒu l−îng pheromone kh¸c nhau tõ 1,0 vµ 2,0 microlit/gi¸ thÓ tuú theo loµi s©u h¹i. Mçi ®ît thÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh víi sè l−îng tõ 500 - 1000 ®¬n vÞ måi pheromone cho mçi lo¹i gi¸ thÓ. ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh t¹i Phßng thÝ nghiÖm pheromone cña ViÖn BVTV. Sau ®ã, ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng hÊp dÉn cña s©u h¹i ®èi víi mçi lo¹i gi¸ thÓ t¹o d¹ng ®−îc tiÕn hµnh trùc tiÕp trªn ®ång ruéng theo ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm cña Hummell H. E. vµ Muitler T.A. (1984). Mçi lo¹i måi pheromone cña gi¸ thÓ ®−îc tiÕn hµnh theo ph−¬ng ph¸p 50 bÉy, kh«ng nh¾c l¹i, trªn lo¹i c©y trång mµ loµi s©u h¹i ®ã th−êng ph¸ h¹i. Hµng ngµy ®Õm vµ ghi chÐp sè l−îng tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo tõng bÉy vµo buæi s¸ng kÕt hîp vít bá chóng khái bÉy. ThÝ nghiÖm tiÕn hµnh liªn tôc tõ khi ®Æt måi bÉy pheromone cho tíi khi måi pheromone kh«ng cßn hiÖu lùc hÊp dÉn tr−ëng thµnh s©u h¹i. Sè liÖu ®−îc sö lý so s¸nh theo ch−¬ng tr×nh CSTATE theo ph−¬ng thøc so s¸nh cÆp gi¸ trÞ trung b×nh sè l−îng tr−ëng thµnh vµo bÉy hµng ngµy cña mçi lo¹i gi¸ thÓ pheromone. 4. Nghiªn cøu sö dông bÉy pheromone ®Ó theo dâi dù b¸o sè l−îng quÇn thÓ dÞch h¹i ®−îc tiÕn hµnh víi ®èi t−îng s©u h¹i quan träng trªn tõng lo¹i c©y trång. Lùa chän ®Þa ®iÓm thÝ nghiÖm víi c©y trång ®−îc gieo trång cïng thêi vô trªn diÖn tÝch tèi thiÓu tõ 3 -5 ha. Mçi ®ît thÝ nghiÖm tiÕn hµnh triÓn khai víi sè l−îng 25 - 30 bÉy pheromone vµ sö dông måi pheromone d¹ng qu¶ chu«ng t−¬ng øng víi ®èi t−îng s©u h¹i cÇn nghiªn cøu. Hµng ngµy theo dâi, ghi chÐp sè l−îng tr−ëng thµnh vµo tõng bÉy kÕt hîp vít bá tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy chÕt. §ång thêi, ®Þnh kú 5 ngµy/lÇn ®iÒu tra theo dâi vµ ghi chÐp mËt ®é s©u non tæng sè ph¸t sinh trªn c©y trång theo ph−¬ng ph¸p 5 ®iÓm chÐo gãc kh«ng lÆp l¹i trùc tiÕp trªn ®ång ruéng. Tõ ®ã, tæng hîp vµ ®¸nh gi¸ mèi quan hÖ gi÷a sè l−îng tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy vµ mËt ®é s©u non ph¸t sinh trªn ®ång ruéng. 15
5. X©y dùng m« h×nh tr×nh diÔn vµ huÊn luyÖn n«ng d©n vÉn ¸p dông theo ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu triÓn khai vÉn th−êng ¸p dông cña ViÖn BVTV. M« h×nh thùc hiÖn víi qui m« tõ 5 - 10 ha/vô. C¸c bÉy Pheromone ®−îc ®Æt ngay tõ khi trång rau víi mËt ®é 100 bÉy/ha ë ®é cao 30 cm so víi mÆt ruéng rau. BÉy pheromone ph¶i ®Æt liªn tôc tõ ®Çu vô ®Õn cuèi vô rau. ChØ phun thuèc khi cÇn thiÕt b»ng c¸c lo¹i thuèc sinh häc hoÆc thuèc ho¸ häc cã tÝnh chän läc cao víi ®èi t−îng cÇn phßng trõ. Theo dâi mçi lo¹i s©u ph¸t sinh trªn ruéng, trong ruéng khu m« h×nh theo dâi 10 bÉy cè ®Þnh ph©n bè r¶i r¸c trong m« h×nh, cßn trong khu ruéng n«ng d©n th× ®Æt 10 bÉy r¶i r¸c ®Ó theo dâi. Hµng ngµy vµo c¸c buæi s¸ng, ®Õm sè l−îng tr−ëng thµnh s©u h¹i vµo bÉy råi vít bá. §¸nh sè thø tù 10 bÉy theo dâi vµ sè liÖu cña bÉy nµo ghi riªng cho bÉy ®ã. §ång thêi theo dâi ®Þnh kú 5 ngµy/lÇn mËt ®é s©u non s©u h¹i trªn 30 c©y trªn ruéng theo ph−¬ng ph¸p 5 ®iÓm chÐo gãc cuèn chiÕu kh«ng lÆp l¹i. Ghi chÐp tû mØ ngµy phun thuèc, lo¹i thuèc, chi phÝ BVTV vµ diÔn biÕn thêi tiÕt trong suèt thêi gian tõ ®Çu vô ®Õn cuèi vô rau ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ cña viÖc øng dông pheromone trong phßng trõ tæng hîp s©u h¹i rau thËp tù 6. Tæng hîp vµ sö lý sè liÖu: TÊt c¶ sè liÖu thÝ nghiÖm thu thËp ®Òu ®−îc xö lý theo ch−¬ng tr×nh thèng kª IRRISTAT hoÆc MSTAT t−¬ng øng. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ h¹n chÕ sè l−îng quÇn thÓ s©u h¹i cña pheromone qua c¸c thÝ nghiÖm ngoµi ®ång réng ®−îc sö lý dùa theo c«ng thøc Henderson- Tillton. 2.3.3. TÝnh míi, tÝnh s¸ng t¹o vµ nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña ®Ò tµi nghiªn cøu Sö dông hîp chÊt ho¸ häc cã ho¹t tÝnh sinh häc nh− pheromone c«n trïng lµ mét ®Þnh h−íng gi¶i ph¸p míi trong b¶o vÖ thùc vËt ë nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi trong kho¶ng 40 n¨m trë l¹i ®©y. Sö dông pheromone trong qu¶n lý s©u h¹i ®−îc dùa trªn nguyªn lý t¸c ®éng vµo ho¹t ®éng giao tiÕp sinh s¶n gi÷a con ®ùc vµ con c¸i trong cïng mét loµi. Lµm ho¹t ®éng giao tiÕp sinh s¶n cña chóng bÞ quÊy rèi, ®Ó tõ ®ã lµm h¹n chÕ kh¶ n¨ng giao phèi vµ ph¸t triÓn sè l−îng quÇn thÓ cña loµi s©u g©y h¹i trªn c©y trång. ë ViÖt Nam, viÖc nghiªn cøu vµ sö dông pheromone c«n trïng lµ vÊn ®Ò kh¸ míi mÎ. ViÖc nghiªn cøu ph¸t triÓn chÕ phÈm pheromone c«n trïng ®Ó phôc vô phßng chèng s©u h¹i trong mÊy n¨m qua ®· ®−îc mét sè c¬ quan khoa häc quan t©m. T¹i Ph©n viÖn Ho¸ häc c¸c hîp chÊt thiªn nhiªn ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu tæng hîp c¸c pheromone giíi tÝnh vµ ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh c«ng b−íc ®Çu trong tæng hîp thµnh phÇn chÝnh cña pheromone s©u 16
t¬, s©u khoang, s©u xanh, s©u keo da l¸ng, s©u ®ôc vá tr¸i b−ëi, kiÕn v−¬ng vµ s©u ®u«ng h¹i dõa, còng nh− bä hµ h¹i khoai lang (NguyÔn C«ng Hµo, NguyÔn Cöu ThÞ H−¬ng Giang vµ CS, 2005). Cßn t¹i Trung t©m nghiªn cøu Ho¸ sinh øng dông còng tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu tæng hîp mét sè thµnh phÇn ho¸ häc c¸c pheromone cña mät h¹i kho, s©u ®ôc th©n mÝa, s©u x¸m h¹i rau mµu vµ mét sè s©u kh¸c (TrÇn Kim Qui, 2005). Ngoµi ra, c¸c c¸n bé thuéc Bé m«n BVTV (Tr−êng §H CÇn Th¬) còng ®· tiÕn hµnh mét sè thÝ nghiÖm vÒ tÝnh hÊp dÉn s©u h¹i cña c¸c pheromone do Tr−êng §H N«ng nghiÖp Tokyo (NhËt B¶n) cung cÊp trªn c©y ¨n qña ë vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long (TrÇn V¨n Hai, Lª V¨n Vµng vµ CS, 2005). Nh÷ng kÕt qu¶ thÝ nghiÖm còng chØ râ tiÒm n¨ng to lín cña viÖc sö dông pheromone trong hÖ thèng phßng trõ tæng hîp s©u h¹i c©y trång ë n−íc ta. Tuy nhiªn, tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ nµy míi tËp trung vµo viÖc nghiªn cøu tæng hîp c¸c pheromone, cßn viÖc nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone vµ x¸c ®Þnh kiÓu bÉy, kü thuËt sö dông thÝch hîp víi tõng loµi s©u th× ch−a ®−îc tiÕn hµnh hoÆc míi chØ b−íc ®Çu. HÇu nh− trong vµi n¨m qua, c¸c néi dung nghiªn cøu sö dông pheromone ®Ó qu¶n lý s©u h¹i trªn diÖn réng ngoµi s¶n xuÊt míi chØ thËt sù b¾t ®Çu tõ n¨m 2002 t¹i ViÖn B¶o vÖ thùc vËt, chñ yÕu vÒ kü thuËt sö dông bÉy pheromone ®Ó trõ s©u t¬. ViÖc nghiªn cøu ®−îc thùc hiÖn trong khu«n khæ ®Ò tµi hîp t¸c KHCN theo nghÞ ®Þnh th− ViÖt Nam - Trung Quèc. Song ®ã lµ nh÷ng tiÒn ®Ò khoa häc c«ng nghÖ hÕt søc quan träng, t¹o ra kh¶ n¨ng cho c¸n bé ViÖt Nam tiÕp cËn vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, t− duy vÒ ph−¬ng thøc vµ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn øng dông pheromone c«n trïng trong qu¶n lý dÞch h¹i c©y trång n«ng nghiÖp. Th«ng qua ho¹t ®éng hîp t¸c KHCN gi÷a ViÖt Nam vµ Mü, nh÷ng vÊn ®Ò míi mµ ®Ò tµi ®· cè g¾ng ®i s©u nghiªn cøu nh»m ph¸t triÓn KTCN sö dông pheromone trong qu¶n lý dÞch h¹i trªn diÖn réng. §ã lµ nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph¶n øng phèi chÕ s¶n xuÊt pheromone khoang vµ s©u xanh; nghiªn cøu t¹o d¹ng sö dông pheromone c«n trïng trªn c¬ së gi¸ thÓ cao su tù s¶n xuÊt ®−îc t¹i ViÖt Nam, còng nh− nghiªn cøu kiÓu bÉy phï hîp víi kh¶ n¨ng cña ng−êi n«ng d©n vµ c¸c khÝa c¹nh kü thuËt sö dông bÉy pheromone c«n trïng trong c«ng t¸c b¶o vÖ c©y trång trªn diÖn réng, phï hîp víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n−íc ta. 17
ch−¬ng 3 KÕt qu¶ nghiªn cøu - triÓn khai 3.1. §é nh¹y c¶m cña mét sè s©u h¹i ®èi víi pheromone tæng hîp vµ c¸c s©u h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý chóng 3.1.1. Møc ®é nh¹y c¶m trong ph¶n øng víi pheromone tæng hîp Dùa theo h−íng dÉn vÒ ph−¬ng ph¸p cña phÝa b¹n, chóng t«i ®· tiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi tr−ëng thµnh s©u khoang trong buång kÝn trong thêi gian 3 giê liªn tôc th× cã tíi 67,8% sè tr−ëng thµnh ®ùc dÞch chuyÓn vÒ phÝa måi ngay sau khi ph¶n øng víi pheromone ®−îc 5 phót. Sau ®ã gi¶m dÇn vµ thÓ hiÖn sù æn ®Þnh. Tuy nhiªn, qua quan s¸t th× sau 40 phót tiÕp cËn víi pheromone, chóng b¾t ®Çu biÓu hiÖn di chuyÓn mét c¸ch kh«ng ®Þnh h−íng. Theo Roeflot (2004), ®ã lµ hiÖn t−îng "nhiÔu ph¶n øng" hay cßn gäi lµ hiÖn t−îng "øc chÕ d¹ng c−ìng chÕ" do kh«ng tiÕp cËn ®−îc con c¸i thËt sù ®Ó giao phèi nh− b×nh th−êng. 80 Sè tr−ëng thµnh cã ph¶n øng 70 60 50 40 30 20 TN.1: 59 con TN.2: 43 con 10 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 90 105 120 Thêi gian (phót) H×nh 1. BiÕn ®éng tû lÖ % sè c¸ thÓ tr−ëng thµnh s©u khoang cã ph¶n øng víi pheromone tæng hîp (ViÖn BVTV, 2006) TiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi s©u t¬, s©u xanh vµ s©u keo da l¸ng còng cho diÔn biÕn t−¬ng tù nh− s©u khoang nªu trªn (B¶ng 1). Nh×n chung, cã tõ 56,7 – 73,3% sè c¸ thÓ tr−ëng thµnh ®ùc cã ph¶n øng nhanh víi pheromone tæng hîp t−¬ng øng. Trong sè c¸c s©u thÝ nghiÖm th× ph¶n øng cña s©u xanh lµ thÊp nhÊt, chØ cã 56,7% sè c¸ thÓ cã ph¶n øng pheromone sau thêi gian 5 phót. 18
B¶ng 1. Tû lÖ % sè c¸ thÓ s©u h¹i cã ph¶n øng nh¹y c¶m víi pheromone tæng hîp (ViÖn BVTV, 2006) TT Ngµy thÝ nghiÖm Loµi s©u Sè c¸ thÓ % Sè c¸ thÓ cã ph¶n thÝ nghiÖm øng sau 5 phót 1 22/4/2006 S©u khoang 30 73,3 2 25/4/2006 S©u khoang 47 68.1 3 13/5/2006 S©u xanh 21 61,9 4 27/7/2006 S©u xanh 60 56,7 5 24/3/2006 S©u t¬ 30 70,0 6 25/3/2006 S©u t¬ 30 73,3 Qua ®ã, cho thÊy khi sö dông bÉy pheromone ®Ó phßng trõ hoÆc ®Ó dù b¸o s©u h¹i cÇn l−u ý bé phËn tr−ëng thµnh kh«ng vµo bÉy do sè l−îng s©u vµo bÉy ®Õm ®−îc th−êng thÊp h¬n kho¶ng 40% so víi sè l−îng ph¸t sinh thËt sù trªn ®ång ruéng. 3.1.2. C¸c s©u h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp ®Ó qu¶n lý TiÕn hµnh thÝ nghiÖm theo ph−¬ng ph¸p ®−îc chØ dÉn t¹i phßng thÝ nghiÖm nghiªn cøu tËp tÝnh c«n trïng (Insect Behaviour Lab.) t¹i Phßng nghiªn cøu C«n trïng (§H Cornell vµ §H Michigan). §· tiÕn hµnh thÝ nghiÖm víi tæng sè 21 loµi c«n trïng, trong sè ®ã gåm 9 loµi thÝ nghiÖm t¹i §H Cornell vµ 12 loµi t¹i §H Michigan. B¶ng 2. Danh s¸ch mét sè s©u h¹i cã tiÒm n¨ng sö dông pheromone tæng hîp ®Ó theo dâi vµ phßng trõ cã hiÖu qu¶ TT Tªn khoa häc Tªn ViÖt Nam Hä Bé 1 Plutella xylostella S©u t¬ Yponomeutidae Lepidoptera 2 Spodoptera litura S©u khoang Noctuidae Lepidoptera 3 Spodoptera exigua S©u keo da l¸ng Noctuidae Lepidoptera 4 Helicoverpa armigera S©u xanh Noctuidae Lepidoptera 5 Heliothis virescens S©u xanh h¹i thuèc l¸ Noctuidae Lepidoptera 6 Pectiniphora gossypiella S©u hång h¹i b«ng Gelechiidae Lepidoptera 7 Ostrinia nubilalis S©u ®ôc th©n ng« Pyralidae Lepidoptera 8 Grapholita molesta S©u ®ôc qu¶ t¸o Tortricidae Lepidoptera 19