Các phương thức lạ hóa trong nghệ thuật biểu đạt truyện cười

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:5

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Truyện cười, với chức năng chính là gây cười, thường sử dụng nhiều phương thức nghệ thuật để tạo nên hiệu quả bất ngờ và hài hước. Bài viết này sẽ tập trung phân tích các phương thức "lạ hóa" – tức là làm cho những điều quen thuộc trở nên mới mẻ, bất ngờ – được sử dụng trong nghệ thuật biểu đạt của truyện cười. Chúng ta sẽ xem xét các kỹ thuật như sự tương phản, nghịch lý, sự biến đổi bất thường, và sự phá vỡ chuẩn mực để làm rõ cách thức mà những yếu tố này góp phần tạo nên tiếng cười và ý nghĩa sâu xa của truyện cười. Qua đó, bài viết sẽ góp phần làm sáng tỏ hơn nghệ thuật xây dựng và thể hiện truyện cười.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Các phương thức lạ hóa trong nghệ thuật biểu đạt truyện cười

38 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl đã không hiểu nghĩa, mà đến chữ “bôi” (cái chén) cũng không đọc được, trong lúc CÁC PHUONG THÚC LẠ chúng được ghi ỏ Tam, tự kinh (sách dạy vỡ lòng cho trẻ ngày trưốc). Làm thầy mà HOA TRONG NGHỆ THUẬT đến sách vỡ lòng cũng chưa thông suốt thì BIỂU DẠT TRUYỆN CƯỜI sao gọi được là thầy? Cho nên, đây là một sự phóng đại. Sự phóng đại ấy được thể hiện qua việc thầy dạy bừa “Phàm huấn TRIỀU NGUYÊN mông” là ông Phàm, ông Huấn, ông Mông, và biến “bôi” thành “bất” với nghĩa 1. Khái quát là cây bất (mọc ỗ biển Đông!), ỏ hai buổi Sở dĩ người nghe (đọc) truyện cưòi dạy khác nhau, tức thuộc hai hoàn cảnh phát ra được tiếng cười, bởi vì lí trí, tình nói năng riêng biệt. Hoặc như truyện cảm của họ gặp phải điều không bình “Diệu k ế ’ sau: thường: thay vì họ tưỏng cuốỉ cùng nhân Một quan võ có tính sợ vợ. Một hôm, vật sẽ nói, sẽ làm điều “A”, thì hoá ra đang cầm cự với giặc ở hiên thuỳ, bỗng nhân vật đã nói, làm điều “B”, thậm chí nghe tin mật háo là phu nhân đang ở sau “không A”. Tức trí tuệ, cảm xúc đã không lưng xốc tới để hỏi tội quan về việc đem lưồng trước, đã bị đánh lạc hướng trước nàng hầu đi theo. Quan bèn triệu ban tham đối tượng đang quan tâm. Và thông mưu lại vấn kế. Kẻ đưa k ế này, người bày thường, càng lạ lẫm, bất ngờ, tiếng cười càng sảng khoái, thú vị. mưu nọ, quan đều thấy không ổn. Phương thức, thủ pháp nghệ thuật Bỗng một viên quân sư, vốn dòng râu góp phần quan trọng làm nên điều ấy, gọi quặp, tiến lại tâu rằng: chung là lạ hoá. Có ba phương thức lạ ■ Trước mặt, địch quân như gió bão, - hoá thưồng gặp ở truyện cưòi, đó là lạ hoá sau lưng phu nhăn như nước lũ. Song lọt theo lối phóng đại, lạ hoá theo lối tạo sự vào tay giặc không nguy bằng lọt vào tay việc bất ngd và lạ hoá theo lối dựng hoàn phu nhân. Chỉ có nước tướng quân hàng cảnh phi thực tế. giặc, để thoát khỏi tay phu nhân là hay 2. Miêu tả các phương thức lạ hoá hơn cả. trong nghệ thuật biểu đạt truyện Quan vỗ đùi khen: cười ■Diệu kế! Tuyệt diệu kế! [5, 61]. 2.1. Lạ hoá theo lối phóng đại Việc sỢ vợ được phóng đại đến mức + Lôĩ phóng đại phổ biến là phóng đại chịu đầu hàng vào tay giặc (có thể bị giết các thói tật của nhân vật. Cách phóng đại chết, thưòng cũng phải thân bại danh là thông qua các hành động (lời nói, việc liệt) còn hơn gặp mặt vợ. Điều phóng đại làm) của nhân vật mà biểu hiện cái thói ấy được thực hiện bỏi một chuỗi các sự tật được phóng đại ấy. Thí dụ, truyện việc: a) Quan nghe vợ đến hỏi tội đem “Cây bất ở biển Đông” kể về sự kém cỏi nàng hầu đi theo là hoảng hốt, vội triệu của thầy đồ, chẳng những trước cụm từ ban tham mưu lại để tìm cách đôì phó; b) “Phàm huấn mông” (Phàm việc dạy học) Các kế sách đưa ra, quan đều cho không
TẠP CHÍ VHDG SỐ 1/2011 39 ổn; c) Khi viên quân sư râu quặp (cùng Truyện thứ nhất: “Đặt vòng” hội cùng thuyền với quan) nêu kế “hàng Bà vợ thực hiện k ế hoạch hoá gia giặc, để thoát khỏi tay phu nhân”, thì đình, đi đặt vòng tránh thai. Ong chồng quan rất phấn chấn, xem đó là “diệu kê1’! hỏi: Các sự việc này nốỉ tiếp nhau và kết hợp - Họ đặt vòng to hay nhỏ? lại để tạo nên một sự phóng đại (về cái tật sợ vợ) - Tức: a + b + c = “tật sợ vợ được • To nhỏ nào ai nhìn thấy, ai đo! phóng đại”. Chồng hỏi lại: + Như vậy, có thể thấy, cách phóng - Vòng đó làm bằng gì? Nhựa hay sắt đại vừa trình bày khác với việc phóng đại mạ nhỉ? ngay một chi tiết được đề cập thường gặp - Hình như i-nốc, vì lúc đặt trên đĩa trong ca dao và thơ. Chẳng hạn, trong ca nó kêu leng keng. dao: “Lỗ mũi thì tám gánh lông; Chồng Chồng giật thót người: yêu chồng bảo râu rồng trời cho” (lông - Ấy chết, bà bảo họ đổi lại vòng nhựa mũi mọc nhiều của chị nọ được phóng đại lên thành tám gánh, ngay lúc được nêu); đi, mình là nông dân hay đi ngoài đồng trong thơ: “Vật mình vẫy gió, tuôn mưa; gặp mưa bão, sét nó bắt i-nốc đánh chết Dầm dề giọt ngọc, thân thờ hồn mai” tươi đấy! [4, 60]. (Truyện Kiều, đoạn tả nỗi đau đón của Truyện thứ hai: “Tường tận” Kim Trọng lúc chàng gặp lại gia đình Mẹ dặn con: Vương Quan, sau khi nghe ông bà viên ■ Quán cà phê mờ bên kia đường là ngoại kể lại tai họa khiến Thuý Kiểu phải bậy bạ lắm, đừng sang uống mà hư người bán mình. Cách miêu tả chàng Kim vật đi đấy con ạ. vã được phóng đại đến mức “vẫy gió, tuôn mưa”, nhằm cho thấy sự đau đớn dữ dội, Ông bốnghe vậy, hùa theo: tột cùng của chàng). - Đúng như vậy, bọn tiếp viên bên ấy, Xét về cấu tạo ngữ pháp, cách phóng ăn mặc hỗ hang, có nhiều đứa xỉnh đại trong truyện cười được thực hiện ở các nhưng đều hư hỏng cả, cái gì cũng tiền, ngữ cảnh khác nhau thuộc phạm vi văn phải mười nghìn đồng một lần nó nâng bản, còn với ca dao và thơ, như qua hai cốc đưa lên mồm cho khách uống đấy. trích dân được nêu, chúng là một bộ phận Bà vợ nghe vậy sửng cồ lên: của nòng cốt câu, ở đây là phần báo - Ả, hoá ra ông đã sang rồi phải (thường gọi là vị ngữ), thuộc phạm vi cầu. không? Nếu không sang làm sao mà ông 2.2. Lạ hoá theo lối tạo sự việc bất • • • • biết tường tận đến vậy! [4, 216]. ngờ Với truyện “Đặt vòng”, việc “ông + Nói bất ngờ nhưng sự việc được nêu chồng giật thót người”, bảo vợ đổi lại vòng phải phù hợp vổi kết cấu, nhân vật, tức nhựa, thay vì vòng i-nốc, do sợ “sét nó bắt tương ứng với cốt kể (hay đoạn mạch) và i-nôc đánh chết tươi đấy!” thật bất ngờ. tính cách, đặc điểm của nhân vật. Nghĩa Sự hợp lẽ của điều bất ngờ này là do ít là, bất ngồ mà hợp lẽ, chứ không tuỳ tiện, hiểu biết, nhưng quan trọng hơn là yếu tô' vô lôì. Chẳng hạn, hai truyện cưồi sau: tâm lí: quá nhạy cảm với đô'i tượng liên
40 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl quan, ỏ nhân vật ngưòi chồng (có thể đây quỷ, mà còn là hoàn cảnh của cuộc sông cũng là tâm lí chung của giới mày râu). thật, với nhân vật là người bình thường. Với truyện “Tường tận”, việc người Có thể xem mọi hoàn cảnh thuộc thế mẹ đang từ tốn răn dạy con trai về cà phê giới siêu hình, siêu nhiên, với nhân vật là đèn mờ, bỗng sửng cồ lên với chồng về thần thánh, ma quỷ được dựng lên, đều là chính chuyện ấy, thật bất ngờ. Sự hợp lẽ hoàn cảnh phi thực tế. Truyện “Khuyến của điều bất ngồ này là khi nghe từ giáo” đã tạo dựng một hoàn cảnh như miệng ông chồng nói ra những “tiếp vậy. Nhân vật là một ông chuyên đi viên”, “ăn mặc hở hang”, “xinh”, “mười khuyến giáo nhưng có được bao nhiêu thì nghìn đồng một lần nâng cốc...” có vẻ “lẻm vào mồm hết”, lúc chết bị Minh sành sỏi, thì cơn ghen trổi dậy, khiến bà Vương bắt đày vào ngục tôĩ, mới đến cửa ta nhanh chóng đổi vai, từ vai ngưồi mẹ ngục, đã bảo những người bị giam: “Các (đang thân mật) sang vai người vợ (nôì bác ở đây, tôi thế này mà cũng chịu được tam bành), làm bật ra nhận xét hồ đồ: à? Để tôi đi khuyến giáo, mỗi bác cúng “Nếu không sang làm sao mà ông biết cho ít nhiều, tôi sẽ thuê người mở một cái tưòng tận đến vậy!” (chẳng lẽ, thí dụ, chỉ cửa sổ thật to thông lên tròi, cho nó sáng nghe người khác kể thôi, há không biết ra chứ!”, ứ ng xử trong hoàn cảnh khắc được ngần ấy hay sao?). nghiệt này, nhân vật đã bộc lộ cái thói tật + Sự việc bất ngờ chủ yếu được tạo ra mang tính bản chất và góp phần quan ở tình tiết cuốỉ truyện. Sự việc ây như trọng để làm nên tiếng cười. một bí mật, phải đợi đến cuốỉ mổi “bật Hoặc như truyện sau: “Chỉ có một con mí”. Mà phải thế mổi tạo được sự thích ma thú cho người đọc (đốì với loại truyện sử Con Diêm Vương ốm. Diêm Vương sai dụng lạ hoá theo lối này) và góp phần tạo quỷ sứ lên trần đón thầy lang xuống ra tiếng cười. Nói như vậy để phân biệt chữa. Khi tên quỷ sứ đi, Diêm Vương dặn: vổi phương thức lạ hoá theo lôi phóng đại. - Tìm nhà thầy lang nào có ít ma Lạ hoá theo lôi phóng đại được thực hiện đứng ở cửa nhất, thì hãy vào. bởi một chuỗi các sự việc trên nhiều tình tiết. Tình tiết cuối truyện có khi chỉ như Lên đến trần, tên quỷ sứ đi khắp nơi, một sự xác định sau cùng. Chẳng hạn, không tìm được thầy lang nào như thế cả. tình tiết cuối truyện “Diệu kế” (“Quan vỗ Nhà thầy nào xoàng ra cũng ba bốn chục đùi khen: - Diệu kế! Tuyệt diệu kế!”), nêu con ma đứng ở cửa. việc chấp nhận đầu hàng giặc để thoát Đang định quay về thì bỗng thấy nhà tay vợ của quan, đồng thời, về phương một thầy lang nọ chỉ mỗi một con ma. thức biểu đạt, đã xác định lối phóng đại Mừng quá, tển quỷ sứ bắt thầy lang đó đang được sử dụng từ các tình tiết trưởc. xuống âm phủ. Xuống đến nơi, liền dẫn 2.3. Lạ hoá theo lối dựng hoàn thầy vào yết kiến Diêm Vương. cành phỉ thực tế Diêm Vương đón được thầy giỏi mừng Hoàn cảnh phi thực tế không chỉ là lắm, phán hỏi: hoàn cảnh thuộc thế giới siêu hình, siêu - Nhà ngươi làm thuốc đã bao năm nhiên, với nhân vật là thần thánh, ma nay mà khá như vậy?
TẠP CHÍ VHDG s ố 1 / 2 0 1 1 , 41 Thầy lang thưa: Một ông tai mắt trong làng, tính thích - Thưa, tôi mới làm nghề thuốc này ăn đỗ đen luộc, nhưng lại sợ vợ. Một hôm, được mấy hôm nay, và cũng mới chữa cho nhân lúc vợ đi vắng, ông ta luộc một nồi một người thôi ạ! [5, 124]. đỗ đen ăn vụng. Ăn được một ít thì vợ về. Lúc ấy, lại đêh giờ phải ra đình lễ thánh. Tạo hoàn cảnh con Diêm Vương ốm, Sợ để nồi đỗ ở nhà vợ biết thì nguy, ông ta sai quỷ sứ lên trần mời thầy lang xuống trút vào mũ, rồi đội lên đầu mà đi. Dọc chữa, mởi hay: thầy lang nào cũng từng đường, nước đỗ cứ chẫy ròng ròng, lem giết chết hàng loạt người! sở dĩ dựng luốc cả mặt. hoàn cảnh này, vì chỉ có ma quỷ mới nhìn thấy ma quỷ (chứ người trần mắt thịt thì Ra đến đình, mọi người trông thấy, không thấy ma quỷ được) và phải làm thế hỏi vì sao. Ông ta đáp: mới có cơ số kết án mấy ông lang băm. - Ay, tôi thường có tính đô mô hôi mực Bên cạnh hoàn cảnh phi thực tế thuộc như thế đấy! [5, 70], thế giới siêu hình, có không ít hoàn cảnh Tạo hoàn cảnh một chức sắc làng ăn phi thực tế là hoàn cảnh của cuộc sông vụng đỗ đen luộc mà sỢ vợ, đến mức trút thật. Nói cuộc sông thật, bởi đó không nồi đỗ vào chiếc mũ đặc biệt (chỉ đội khi phải là chôn sinh hoạt của ma quỷ, thần đi lễ thánh), khiến nước đỗ (màu đen) thánh như thưồng thấy trong văn học, chảy xuống lem luốc cả mặt, thì rõ là phi mà là nơi trần thế, đời thường. Nhưng thực tế. Bởi đã “tai mắt trong làng” thì đây là một loại đời thường đã bị bóp méo, hiếm có ai ngu dại như thế. Dựng hoàn “che mắt”, để chỉ xuất hiện dưới một dạng cảnh này, dân gian hẳn muôn trêu đùa, thức tương ứng với kết cấu gây cưòi mà kết án mấy ông râu quặp, vì sợ vợ mà tác giả dân gian muôn thể hiện. Truyện đánh mất cả tác phong, tư cách của mình. “Chọn người gầy mà chữa” kể về một ông 3. Nhận xét lang tồi làm chết bệnh nhân, nhà chủ doạ kiện lên quan, khiến ông hốt hoảng, lạy - Tổng thể truyện cười nói chung là lục van xin. Nhà chủ bắt phải khiêng một tiếng cưòi. Tiếng cười ấy được tạo ra quan tài đi chôn thì mới tha. Thầy lang từ kết cấu (cũng có thể gọi là cơ chế gây gọi vợ và hai con cùng đi khiêng. Do cười). Để cơ chế này vận hành, nói cách người chết béo, quan tài nặng, mọi người khác, để tiếng cưòi bật ra, cần có sự hỗ phải méo mặt. Họ thốt lên những lời oán trợ của một (hay một vài) phương thức, thán về nghề chữa bệnh. Dựng lên hoàn thủ pháp nghệ thuật. Phương thức, thủ cảnh này, tác giả dân gian đã gạt bỏ tập pháp nghệ thuật được sử dụng chủ yếu ở quán, nghi lễ về việc tang ma mà dân tộc đây là lạ hoá. Điều cần nhấn mạnh là cái nào, địa bàn nào cũng có. Tập quán, nghi phương thức, thủ pháp vừa nêu chỉ có vai lễ ấy không để chỉ bôn ngưòi là vỢ chồng trò quan trọng trong một số bước của cơ và hai con của ông lang đi khiêng quan chế, chứ không phải chính nó là cơ chế tài(1 Nên đây là hoàn cảnh phi thực tế. ). ấy
42 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổl Bên cạnh đó, cũng nhận ra rằng, ba hợp vối tính cách, đặc điểm định trưổc của lối lạ hoá vừa trình bày có thể sử dụng nhân vật, tức đốỉ tượng đề cập của tình tiết riêng rẽ (như “Đổ mồ hôi mực”, “Đặt này hạn chế, khiến phương thức biểu đạt vòng”,...); đồng thời, cũng có thể kết hợp cũng bị ràng buộc tương ứng; cho nên, để lạ vối nhau trong cùng một truyện (như hoá, lôĩ phóng đại hoặc dựng hoàn cảnh phi “Diệu kể”, “Chỉ có một con ma”,...). thực tế là những thủ pháp thích hợp. Còn - Do trọng tâm ý nghĩa và tiếng cười truyện cười hiện đại thường không bị ràng dồn vào tình tiết cuối, mà nội dung của buộc như vậy, lại đòi hỏi cao về tính hiện thực, nên lạ hoậ theo lối bất ngờ tỏ ra phù tình tiết này phù hợp vối tính cách, đặc điểm của nhân vật chính(4 , nên ỏ đây có > hợp hơn®. Lí do khác, có tính tất yếu, là quan niệm thẩm mĩ của cộng đồng thay sự biểu hiện mạnh các phương thức nghệ đổi, khiến phương thức biểu đạt trong tác thuật gây cười. Nếu lạ hoá theo lối phóng phẩm nghệ thuật (ở đây là từ truyện cười đại hay dựng hoàn cảnh phi thực tế, nội truyền thống đến truyện cười hiện đại), dung của tình tiết này lắm khi chỉ như cũng thay đổi theo.O một sự xác định sự phóng đại hay thừa nhận hoàn cảnh phi thực tế đã được nêu T.N trước ấy, thì lạ hoá theo lối tạo sự việc bất TÀI LIỆU THAM KHẢO ngờ là nhiệm vụ duy nhất mà tình tiết 1. Đinh Gia K hánh (1997), “B. Các thể cuối phải thể hiện. loại tự sự dân gian: r v . Truyện cười”, trong Văn học dân gia n Việt N a m , Nxb. Giáo dục, - Truyện cười truyền thống vận dụng Hà Nội, tr. 362 - 391. phương thức lạ hoá cả ba lối phóng đại, 2. Hoàng Tiến Tựu (1990), “D. Truyện tạo sự việc bất ngờ, và dựng hoàn cảnh cười”, trong Văn học d â n gian, tập 2, Nxb. phi thực tế; trong lúc truyện cười hiện đại Giáo dục, H à Nội, tr. 82 - 108. chủ yếu dùng lốỉ tạo sự việc bất ngờ. Lôì 3. Lê Chí Q uế (2001), “Truyện cười”, phóng đại và dựng hoàn cảnh phi thực tế trong Văn học dân gian Việt N am , Nxb. Đại khiến sự vật, sự việc bị méo mó, bất học quốc gia H à Nội, tr. 135 - 156. thưồng. Lốì tạo sự việc bất ngờ có yêu cầu 4. N guyễn Cừ (2007), Truyện cười Việt về tính hợp lẽ, lôgic của các tình tiết, N am , Nxb. V ăn học, H à Nội. đoạn mạch truyện. Cho nên, xét mặt hiện 5. Trương Chính, Phong Châu (1986), thực, truyện cưòi truyền thông không gần Tiếng cười dân gian Việt N a m , Nxb. Khoa học gũi với cuộc đời thường bằng truyện cười xã hội, H à Nội. hiện đại. Nói cách khác, truyện cưòi CHÚ THÍCH truyền thông thiên về tư duy hình tượng, (1) . Việc khiêng quan tà i thưòng phải huy đậm chất hư cấu nghệ thuật, trong lúc động vài chục tra i trá n g (không lấy phụ nữ). truyện cười hiện đại có phần thiên về tư (2) . Thí dụ, cơ chế h à n h chính một cửa duy lí tính, coi trọng mặt lí lẽ và tính xác hiện nay, giả sử cơ chế này có tác dụng tô't thực của sự vật, sự việc. như mong đợi, th ì các hiệu quả có được tuy x u ất p h át từ các bộ p h ận chuyên môn, nhưng Trong một chừng mực nhất định, có khi nhìn n h ậ n k hái quát, th ì không phải từ thể tìm thấy lí do như sau: với truyện mỗi bộ phận này hay sự tổng hợp từ chúng, cười truyền thông, bởi lời nói việc làm góp mà từ cái cơ chế được tu â n thủ. phần gây cưòi ở tình tiết cuôĩ phải phù (Xem tiếp trang 61)