Con người cần nghệ thuật để trở lại chất người
Suốt một thời gian dài, hoạ sĩ Nguyễn Trung trầm mình trong im lặng và sống như
một kẻ ẩn dật, để dồn hết tinh lực cho những suy tưởng của mình hiện hình trong
thứ ánh sáng duy mỹ của riêng anh.
Nguyễn Trung đang ở trong thời kỳ “mạnh mẽ nhất và tự do nhất”, như lời anh
tâm sự, để chuẩn bị cho triển lãm tranh trừu tượng của mình vào tháng 11.2010,
cùng với cuốn sách về cuộc đời nghệ thuật của anh.
Mấy hôm nay xem lại tranh của
anh, thấy như tìm lại được những
giấc mơ, những vẻ đẹp đã mất...
Làm thế nào anh có thể chạm vào
nơi tinh khiết nhất, mong manh
nhất của tâm hồn như thế?
Điều đó không lý giải được, như thể
tiềm thức vậy. Nghệ thuật là một quá
trình thức dậy và bừng nở của tiềm
thức, chứ không phải là những gì ở
bên ngoài. Những hoài niệm, kỷ niệm
xa xưa lắng xuống, âm ỉ, lên men, rồi
một ngày nào đó thành rượu. Vẽ một người đàn bà mình đang yêu tha thiết thì bức
chân dung ấy chẳng có giá trị gì, bởi nghệ thuật không phải là cảm hứng tức thì,
giống như một trái cây còn xanh. Cứ để đó, từ từ. Khi tiềm thức dậy lên, cầm tay
mình, vẽ mà không biết mình vẽ, thì đó là nghệ thuật.
Làm thế nào để giữ mãi là mình, sống được bằng tài năng và phẩm giá của
mình trong sự đổi thay của thời cuộc?
Tôi không cố giữ, cũng không chống đỡ, mà sống thuận theo tự nhiên, sống như là
mình có. Làm sao có thể chống chọi với một cỗ máy khổng lồ. Cũng có thể xảy ra
những bi kịch nhưng tôi không dùng vũ lực, sức mạnh dữ dội nào hết, giống như
đang tập thiền vậy. Chống đỡ là một bạo lực, mà bạo lực thì không bao giờ mang
tới sự bình lặng. Ý thức chống đỡ chỉ đến khi nào mình yếu đuối. Yếu đuối mới
gây hấn. Còn khi làm chủ được mình thì không cần phải đối phó gì hết, sống tự
tại.
Điều gì ở phụ nữ làm anh rung cảm nhất? Làm thế nào để giữ mãi vẻ đẹp
thanh khiết, thoát tục của cái đẹp, của tình yêu trong khi cuộc đời thì… trần
trụi thế?
Sự trong sáng, chân thành, rồi mới tới hình thức bên ngoài. Những gương mặt phụ
nữ tôi vẽ thường được lý tưởng hoá, phảng phất vẻ đẹp có tính tôn giáo. Tôi
thường quan sát những bức tượng, tranh tôn giáo trong các đền chùa, với làn ánh
sáng u uẩn hắt lên những cử chỉ, tay chân, những ngấn cổ sinh động, giống như
đang thở vậy. Tôi chịu ảnh hưởng nhiều từ tôn giáo. Tôi vẽ phụ nữ đẹp còn có
công lao của nhà văn viết truyện chưởng Kim Dung. Ông tả phụ nữ ai cũng tuyệt
vời, trong suốt. Và có lẽ vì mình yêu cái đẹp của họ, biết ngợi ca họ, và mình biết
để dành. Bất kể người phụ nữ đẹp nào tình cờ bắt gặp tôi đều không thể quên. Tôi
nhốt những hình ảnh ấy lại, ủ men, để đến một thời gian nào đó nó thức dậy và
hiện diện trong tranh.
Thời này đào đâu ra người quân tử như trong truyện chưởng Kim Dung!
Nhìn ra xã hội, điều gì khiến anh buồn nhất, khi những giá trị đẹp đang dần
mất đi?
Người quân tử thời nào cũng hiếm. Tôi thấy con người ngày càng xuống dốc, mất
dần mọi thứ, lòng tốt, tình nhân ái. Người ta chỉ muốn thu vén tiền bạc cho riêng
mình một cách gấp gáp, thậm chí dùng cả bạo lực với những ông thần để giúp
mình kiếm tiền nhanh hơn... Tôi sống cô độc và ít bạn cũng là vì thế. Thấy ai
không giống mình là... từ luôn! Có thể tôi hơi khe khắt. Người hiền là không được
khe khắt, nhưng tôi không được vậy, rất dứt khoát chuyện đó. Người ta sống giả
nhiều quá rồi. Những người sống thực dụng, coi trọng vật chất thường xem nhẹ
tình cảm mình có được, và không biết trân trọng tình yêu. Đời sống vật chất cũng
đang làm người ta mất đi sự chân thành. Mọi thứ đều trở nên dễ dãi. Sự phồn vinh
đôi khi làm cho con người bị rẻ rúng, kể cả rẻ rúng với bản thân mình, với người
ăn kẻ ở trong nhà mình…
Thôi kệ, cứ để mọi thứ trôi dạt, rồi chân lý sẽ hiện ra. Người sống có lý tưởng thì
bên ngoài và bên trong luôn trong suốt, không bao giờ thay đổi. Cái chúng ta cần
nhất bây giờ là một nền giáo dục lành mạnh để cho con người trở về với vẻ đẹp
đích thực.
Nổi tiếng từ năm 19 tuổi và sớm được bạn bè quý trọng, vì sao anh lại ra khỏi
trường Mỹ thuật giữa chừng?
Thời tuổi trẻ của tôi vui lắm, sống tự do,
và làm những gì mình thích. Nhưng
cách dạy ở trường Mỹ thuật từ xưa tới
giờ vẫn... dở! Số tôi đi đâu cũng đều bị
người ta ăn hiếp. Ra phường, học ở
trường, ra đường đều bị ăn hiếp. Mình
trọng người ta mà người ta tưởng mình
sợ. Tự thấy mình học rất tốt, mà những ông thầy cứ không đồng ý. Hay là do mình
chủ quan, nhưng cảm giác bị người ta ăn hiếp cứ đè nặng tôi hoài. Khi tôi buộc
phải học lại năm thứ hai, ngày đầu tiên đến trường thấy buồn quá. Tôi không nghĩ
mình tài, và cũng không chống lại mấy ông thầy, tôi chỉ không thích cách dạy. Lúc
nào tôi cũng nghĩ chắc mình dở quá. Rồi tôi quyết định tự mình học vậy. Mỹ thuật
đối với tôi là một mình, độc lập, không lệ thuộc vào ai.
Để tạo được dấu ấn riêng đòi hỏi anh phải có một bản lĩnh như thế nào để tự
học trong cả một quá trình dài, khi điều kiện thông tin còn rất thiếu thốn?
Con người ngày càng xuống dốc, mất
dần mọi thứ, lòng tốt, tình nhân ái.
Người ta chỉ muốn thu vén tiền bạc cho
riêng mình một cách gấp gáp, thậm chí
dùng cả bạo lực với những ông thần để
giúp mình kiếm tiền nhanh hơn
Phải đam mê, mới có sức theo đuổi đến cùng, và cả sự tự tin nữa. Có những cuốn
sách làm thay đổi một số phận. Thời ấy sách vở về mỹ thuật hiếm hoi lắm, một vài
cuốn sách mà tôi may mắn vớ được đã khai tâm tôi, như Bergson, Alain, hai triết
gia người Pháp. Tôi có được một số hiểu biết về đời sống nghệ thuật hiện đại qua
Khai sinh một nền nghệ thuật mới của Michel Ragon, một nhà văn, nhà sử học
nghệ thuật, nhà phê bình, người dấn thân cho nghệ thuật tiên tiến, nhất là nghệ
thuật trừu tượng. Hay những bài tiểu luận của Tagore cũng góp phần chỉ ra mục
đích của nghệ thuật cho tôi... Tôi đã đọc, vỡ lẽ ra nhiều điều, rồi thôi, thậm chí
không nhớ nữa.
Những bước ngoặt nào làm thay đổi quan niệm nghệ thuật của anh?
Khó có thể nói rõ ràng về từng giai đoạn, đó là một chuyển động tự nhiên. Tôi
thay qua đổi lại liên tục từ hiện thực sang trừu tượng, nhưng không bỏ hẳn cái nào,
không vứt hết những gì mình đã có. Trong nghệ thuật, tôi là một người... nguy
hiểm (cười hóm hỉnh), lúc nào cũng bị xẻ ra làm hai, vì cứ thấy ai đẹp là chuyển
theo liền, coi bộ không được thì... bỏ chạy theo người khác! Dường như đó cũng là
“cách” của tôi, để không bị “căng” quá. Nhưng tôi vẫn nuôi nấng con đường trừu
tượng vì theo sự hiểu biết của tôi, tranh trừu tượng xuất phát từ Á Đông. Michel
Ragon từng viết: “Trong những tranh trừu tượng, ít hay nhiều cũng có chất thiền”.
Năm 1990, khi qua Pháp, được nhìn tận mắt tranh trừu tượng, tôi nghĩ con đường
đó rất hạp với con người Á Đông mình, những gì tôi được sống, được thấy từ nhỏ,
dễ gợi cho mình nguồn cảm hứng.
Tôi không hề định trước thế nào là một bức tranh đẹp. Vẽ một bức tranh, hạnh
phúc nhất là khi cảm thấy hài lòng, thấy vui, tôi mới ký tên, coi như hoàn tất. Có
những bức tranh tôi vẽ đã lâu, nhưng chưa bao giờ ký tên, vì thấy nó chưa được.
Phải rất chân thực, để tự làm khó mình. Đừng tự dò hỏi mình rằng thế nào là đẹp,
sẽ không ra đâu. Bất cứ một nguyên tắc nào cũng trở thành cứng nhắc, lỗi thời,
không hợp với con người mình, vì mình hôm nay khác với mình ngày mai, và sẽ
thay đổi mãi mãi. Cũng đừng nói tới trường phái này phương pháp nọ. Nghệ thuật
theo tôi phải thật hồn nhiên, người nghệ sĩ phải lắng nghe tiếng nói sâu thẳm bên
trong mình, phải chiêm nghiệm, phải thật yên tĩnh, chậm rãi... có như vậy mới
không ngừng thay đổi, để không lặp lại ngày hôm qua. Nếu không sẽ nhàm chán
lắm. Một nhà phân tâm học mà tôi quý trọng, có sưu tập tranh của tôi, đã nói một
câu tôi rất thích: “Từ khi anh chuyển qua trừu tượng, tôi không thích chút nào,
nhưng có một điều mừng là anh có thay đổi, mà như vậy là anh vẫn còn sống”.
Nhìn rõ chuyển động của xã hội, những được mất của cả một dân tộc, của đời
sống con người, điều gì khiến anh day dứt nhất, để có thể vẽ một cách xúc
động về nỗi đau nhân tình, tạo nên bước ngoặt mới trong tranh trừu tượng?
Điều day dứt nhất vẫn là nỗi đau muôn thuở của con người, làm sao đừng lặp lại
chiến tranh. Nghệ thuật phải có sức mạnh nào đó để con người ngày càng hiểu biết
nhau hơn, yêu nhau hơn.
Hoạ sĩ Đỗ Hoàng Tường:
“Nguyễn Trung là một cái tên chững chạc
của mỹ thuật Việt Nam. Tôi biết tên anh từ
khi mình còn là một đứa trẻ con, đã bị
chiêu dụ bằng những tranh thiếu nữ màu
xanh ngọc của anh in trên những tờ lịch
tháng… Sau này, dù đã quen biết anh nhiều