TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
385
ĐÁNH GIÁ TÌNH TRẠNG RỐI LOẠN NUỐT VÀ CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN
Ở BỆNH NHÂN NHỒI MÁU NÃO CẤP TẠI TRUNG TÂM ĐỘT QUỴ,
BỆNH VIỆN BẠCH MAI
Mai Duy Tôn1,2,3, Phạm Quang Thọ1,
Nguyễn Lê Ngọc1, Đào Việt Phương1,2,3
TÓM TẮT50
Mục tiêu: Đánh giá tình trạng rối loạn nuốt
(RLN) bằng bộ công cụ SSA và một số yếu tố
liên quan ở bệnh nhân (BN) nhồi máu não
(NMN) cấp tại trung tâm Đột quỵ Bạch Mai. Đối
tượng và phương pháp: Nghiên cứu quan sát
mô tả các BN chẩn đoán NMN cấp điều trị tại
trung tâm Đột quỵ Bạch Mai từ 01/01/2024-
31/03/2024, được đánh giá sàng lọc RLN bằng
công cụ SSA. Kết quả: 1068 BN được thu tuyển
vào nghiên cứu. Tuổi trung bình (67,3±12,3)
tuổi, nam giới (62,8%), tăng huyết áp là bệnh lý
đồng mắc phổ biến nhất. Trong nghiên cứu, điểm
Glasgow và NIHSS trung bình lần lượt là 15 và 7
điểm. RLN (16,7%). Các yếu tố liên quan tình
trạng RLN gồm: tuổi >55, tiền sử đột quỵ não cũ,
NIHSS >10, tắc động mạch lớn, nhồi máu vùng
thân não và biến chứng chuyển dạng chảy máu.
Kết luận: Rối loạn nuốt là tình trạng khá phổ
biến ở BN NMN cấp. Việc xác định các yếu tố
nguy cơ RLN giúp dự đoán, từ đó có kế hoạch dự
phòng và điều trị BN tốt hơn.
Từ khóa: Nhồi máu não cấp, Rối loạn nuốt.
1Trung tâm Đột quỵ BV Bạch Mai
2Bộ môn Đột quỵ và Bệnh lý mạch máu não Đại
học Y Dược, Đại học Quốc gia Hà Nội
3Đại học y Hà nội
Chịu trách nhiệm chính: Mai Duy Tôn
ĐT: 0983668829
Email: tonresident@gmail.com
Ngày nhận bài: 19/8/2024
Ngày gửi phản biện: 21/8/2024
Ngày duyệt bài: 4/9/2024
SUMMARY
TO EVALUATE DYSPHASIA RATE
AND SOME PREDICTIVE FACTORS
AMONG ACUTE ISCHEMIC STROKE
PATIENTS AT BACH MAI STROKE
CENTER
Aims: To evaluate dysphagia rate and some
predictive factors among acute ischemic stroke
patients at Bach Mai Stroke Center. Subject and
methods: A cross-sectional study was carried out
among acute ischemic stroke patients treated at
Bach Mai Stroke Center from January 1, 2024, to
March 31, 2024. They were screened for
swallowing disorders using the SSA tool.
Results: 1068 patients were recruited into the
study. The mean age was 67.3 ± 12.3 years,
62.8% were male. Hypertension was the most
common comorbidity. In the study, the average
Glasgow and NIHSS scores were 15 and 7
points, respectively. Swallowing disorders
occurred in 16.7% of patients. Factors associated
with swallowing disorders include age >55,
history of previous stroke, NIHSS >10, large
artery occlusion, brainstem infarction, and
hemorrhagic transformation. Conclusion:
Dysphagia is quite common in patients with
acute ischemic stroke. Identifying risk factors for
swallowing disorders helps predict, thereby
planning better prevention and treatment of
patients.
Keywords: Acute ischemic stroke,
Swallowing disorders.
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
386
I. ĐẶT VẤN ĐỀ
Đột quỵ là nguyên nhân hàng đầu gây tử
vong và khuyết tật trên toàn cầu. Theo ước
tính, tại Việt Nam hàng năm có khoảng hơn
157 nghìn BN đột quỵ mới. Trong số đó, chủ
yếu là BN nhồi máu não với tỷ lệ khoảng
76%. [1], [2]
Rối loạn nuốt là một trong các biến
chứng phổ biến sau đột quỵ nhồi máu não,
với tỷ lệ mắc có thể lên tới 80%. RLN làm
tăng nguy cơ mắc viêm phổi do hít sặc, suy
dinh dưỡng, mất nước, kéo dài thời gian nằm
viện của BN. Việc dự đoán, đánh giá RLN
cũng như dự phòng và điều trị các biến
chứng giúp cải thiện tình trạng lâm sàng của
người bệnh. [3]
Bộ công cụ đánh giá nuốt tiêu chuẩn hóa
SSA hiện được áp dụng tại trung tâm Đột
quỵ Bạch Mai là một công cụ khá đơn giản,
nhưng có độ nhạy và độ đặc hiệu cao trong
việc phát hiện RLN, lần lượt là 97% và 90%
khi so sánh với phương pháp đánh giá nuốt
qua nội soi ống mềm FEES. Công cụ SSA
được sử dụng thường quy trong thực hành
lâm sàng, giúp sàng lọc một cách hiệu quả
các BN RLN sau đột quỵ. [4]
Nghiên cứu nhằm đánh giá tình trạng
RLN bằng bộ công cụ SSA và một số yếu tố
liên quan ở BN nhồi máu não cấp tại trung
tâm Đột quỵ Bạch Mai.
II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Các BN được chẩn đoán xác định nhồi
máu não cấp, điều trị tại trung tâm Đột quỵ,
bệnh viện Bạch Mai, thỏa mãn các tiêu chuẩn
lựa chọn:
Tuổi ≥ 18; chẩn đoán nhồi máu não cấp
với các bằng chứng hình ảnh học sọ não (cắt
lớp vi tính hoặc cộng hưởng từ); được đánh
giá sàng lọc RLN bằng công cụ SSA trong
vòng 24 giờ sau nhập viện theo 3 bước:
Bước 1 (Tiêu chuẩn): Đánh giá về độ
thức tỉnh của người bệnh và khả năng kiểm
soát các cơ vùng đầu cổ.
Bước 2 (Gián tiếp): Đánh giá khả năng
kiểm soát vận động của các nhóm cơ vùng
miệng và phản xạ bảo vệ đường thở của
người bệnh, đồng thời loại trừ các vấn đề về
hô hấp đã có từ trước.
Bước 3 (Nuốt nước): Đánh giá khả năng
nuốt thực tế của người bệnh.
Hình 1: Quy trình đánh giá sàng lọc rối loạn nuốt bằng công cụ SSA
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
387
2.2. Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu: quan sát mô tả
Thời gian thu thập số liệu: từ 01/01/2024
đến 31/03/2024
Các biến số, chỉ số trong nghiên cứu:
- Nhân khẩu học: Tuổi, giới.
- Các yếu tố nguy cơ đột quỵ: Tăng huyết
áp, đái tháo đường, rung nhĩ, tiền sử đột quỵ.
- Hình ảnh học sọ não: Vị trí tổn thương
nhồi máu não (tuần hoàn trước, tuần hoàn
sau, thân não), mạch máu liên quan (tắc
mạch máu lớn: động mạch cảnh trong, não
giữa, thân nền, và bệnh mạch máu nhỏ) và
chuyển dạng chảy máu.
- Mức độ lâm sàng và biện pháp điều trị:
NIHSS, điểm Glasgow, điều trị tiêu sợi
huyết, lấy huyết khối.
- Tình trạng rối loạn nuốt: được đánh giá,
sàng lọc bằng bộ công cụ SSA.
2.3. Xử lý số liệu
Các số liệu thu thập được xử lý bằng
phần mềm SPSS 20.
Số liệu được trình bày dưới dạng trung
bình ± độ lệch chuẩn (biến định lượng
chuẩn) hoặc trung vị± tứ phân vị (biến định
lượng không chuẩn) và tần suất, phần trăm
(biến định tính).
Phân tích hồi quy logistic được áp dụng
để đánh giá các yếu tố dự báo tình trạng
RLN ở người bệnh.
III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu 1068 BN đột quỵ nhồi máu
não, tuổi trung bình: 67,3; nam: 62,8%. Tăng
huyết áp (57,3%).
Bảng 1: Đặc điểm chung của nhóm nghiên cứu (N=1068)
Đặc điểm
N (%) hoặc Trung bình ± độ lệch chuẩn
Tuổi
67,3 ± 12,3
Giới (Nam)
671 (62,8)
Tiền sử bệnh
Đột quỵ não cũ
82 (7,7)
Tăng huyết áp
612 (57,3)
Đái tháo đường
192 (18,0)
Rung nhĩ
216 (20,2)
Tại thời điểm nhập viện, điểm Glasgow trung vị là 15 (14-15), điểm NIHSS 7 (4-10). Có
33% BN tắc động mạch lớn (tuần hoàn não trước hoặc tuần hoàn não sau), trong đó tỷ lệ tiêu
sợi huyết (6,7%), can thiệp lấy huyết khối động mạch (10,2%). Biến chứng chảy máu chuyển
dạng (6,2%).
Bảng 2: Đặc điểm lâm sàng, hình ảnh học (N=1068)
Đặc điểm
N (%) hoặc Trung vị (Tứ phân vị)
NIHSS
7 (4-10)
GCS
15 (14-15)
Vị trí mạch tắc
Tắc động mạch cảnh trong
86 (8,1)
Tắc động mạch não giữa
189 (17,7)
Tắc Tandem
34 (3,2)
HỘI NGHỊ KHOA HỌC TOÀN QUỐC CHUYÊN NGÀNH ĐỘT QUỴ VÀ CÁC BỆNH THẦN KINH LIÊN QUAN LẦN THỨ X
388
Tắc động mạch thân nền
43 (4,0)
Tắc mạch nhỏ
716 (67,0)
Vị trí vùng nhồi máu
Tuần hoàn trước
955 (89,4)
Tuần hoàn sau
113 (10,6)
Tiểu não
39 (3,7)
Thân não
74 (6,9)
Điều trị tái tưới máu
Tiêu sợi huyết
49 (4,6)
Lấy huyết khối
87 (8,1)
Kết hợp
22 (2,1)
Chuyển dạng chảy máu
66 (6,2)
Rối loạn nuốt
178 (16,7)
Có 16,7% BN có rối loạn nuốt. Mô hình
phân tích hồi quy logistic cho thấy các yếu tố
tuổi >55, NIHSS>10, tiền sử đột quỵ cũ, tắc
động mạch lớn, nhồi máu thân não, điều trị
tiêu sợi huyết và chảy máu chuyển dạng có
liên quan đến tình trạng RLN. Không có sự
khác biệt về giới, tỷ lệ nhồi máu não tuần
hoàn sau giữa hai nhóm có và không có rối
loạn nuốt
IV. BÀN LUẬN
Nghiên cứu 1068 BN NMN với tuổi
trung bình (67,3±12,3) và tỷ lệ BN nam
(62,8%), kết quả này khá tương đồng với các
công bố tại Việt Nam cũng như trên thế giới,
trong đó tỷ lệ BN nữ chẩn đoán NMN cấp
thường thấp hơn nam giới. Lý do hiện chưa
được lý giải rõ. Tuy nhiên, một nghiên cứu
năm 2023 gợi ý vai trò của hút thuốc lá là
yếu tố phổ biến ở nam, liên quan đến tỷ lệ
đột quỵ cao hơn ở nam giới. [2]
Bảng 3: Một số yếu tố liên quan đến rối loạn nuốt (N=1068)
Có rối loạn
nuốt
(N=178)
Không rối
loạn nuốt
(N=890)
OR (95% KTC)
Giới (Nam)
98 (55,1)
573 (64,4)
0,678 (0,489-1,039)
Tuổi >55
163 (91,6)
736 (82,7)
2,274 (1,303-3,967)
Tiền sử đột quỵ cũ
25 (14,0)
58 (6,5)
2,344 (1,422-3,863)
NIHSS >10
112 (62,9)
105 (11,8)
12,687 (8,798-18,29)
Tắc mạch lớn
133 (74,7)
219 (24,6)
9,056 (6,250-13,121)
Nhồi máu não tuần hoàn sau
24 (13,5)
89 (10,0)
1,403 (0,866-2,273)
Nhồi máu thân não
20 (11,2)
54 (6,1)
1,96 (1,141-3,364)
Điều trị tái tưới máu
88 (49,4)
70 (7,9)
11,454 (7,818-16,782)
Chuyển dạng chảy máu
40 (22,5)
26 (2,9)
9,632 (5,696-16,290)
TẠP CHÍ Y HỌC VIỆT NAM TẬP 543 - THÁNG 10 - SỐ ĐẶC BIỆT - 2024
389
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra tăng huyết áp,
đái tháo đường và rung nhĩ là các yếu tố
nguy cơ hàng đầu ở BN NMN. Trong nghiên
cứu này, phần lớn các BN đều có tiền sử tăng
huyết áp (57,3%), tiếp theo là rung nhĩ
(20,2%) và đái tháo đường (18,0%). Đáng
chú ý, có 7,7% BN tái phát đột quỵ nhồi máu
não. Kết quả này khá tương đồng với các
phát hiện của Oliwia Maciejewska và cs khi
nghiên cứu về tình trạng RLN trên BN
NMN, với phần lớn BN có tiền sử tăng huyết
áp, đái tháo đường, rối loạn chuyển hóa lipid
và khoảng 13,5% BN có tiền sử đột quỵ
trước đó. [5]
RLN là một biến chứng nặng nề sau
NMN, không chỉ làm tăng nguy cơ tử vong
sau đột quỵ mà còn có thể gây ảnh hưởng
nặng nề đến chất lượng cuộc sống của BN
đột quỵ. Trung khu điều hành nuốt nằm ở
nhân đơn độc, cấu trúc lưới và nhân hoài
nghi ở vùng hành não, cần có sự phối hợp
chặt chẽ với hoạt động chức năng của hạch
nền, đồi thị, hệ viền, tiểu não, vỏ não cảm
giác và vận động. Các tổn thương nhu mô
não trong đột quỵ NMN, đặc biệt là tổn
thương hành não, thân não, dẫn đến rối loạn
chức năng nuốt ở người bệnh. [6]
Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ BN RLN
sau đột quỵ khác nhau, dao động từ 19% đến
81%, tùy thuộc từng công cụ sàng lọc RLN
với độ nhạy khác nhau. [5], [7] Trong nghiên
cứu này, chúng tôi sử dụng bộ công cụ SSA
để đánh giá, sàng lọc RLN trong vòng 24 giờ
đầu tiên ở BN NMN cấp. Đây là công cụ
đánh giá hiệu quả, với độ nhạy, độ đặc hiệu
cũng như giá trị dự báo dương tính, giá trị dự
báo âm tính cao, được chứng minh qua các
nghiên cứu trên thế giới. [4]
Kết quả của nghiên cứu này cho thấy
RLN gặp ở 16,7% BN, thấp hơn đáng kể so
với các công bố trước đó. Để lý giải, chúng
tôi cho rằng, tình trạng nhập viện của quần
thể BN nghiên cứu không quá nặng nề, với
điểm đánh giá ý thức Glasgow trung vị là 15
và NIHSS trung bình là 7 điểm, thấp hơn
đáng kể so với các nghiên cứu trước đó. [8]
Việc xác định các yếu tố liên quan đến
RLN đóng vai trò quan trọng trong việc theo
dõi, tiên lượng, dự phòng và xử trí BN hiệu
quả hơn. Yang C. và Pan Y. tiến hành phân
tích gộp 10 nghiên cứu cho thấy BN tuổi cao,
tăng huyết áp và nhồi máu vùng thân não có
tỷ lệ RLN sau đột quỵ NMN cao hơn và
không có sự khác biệt có ý nghĩa về tỷ lệ giới
tính giữa hai nhóm BN có và không có RLN.
[9]
Phân tích hồi quy logistic được tiến hành
nhằm đánh giá các yếu tố tiên lượng tình
trạng RLN sau đột quỵ ở BN NMN. Kết quả
chỉ ra một số yếu tố dự báo có liên quan, bao
gồm: tuổi >55, tiền sử đột quỵ cũ, NIHSS
>10, tắc động mạch lớn, nhồi máu vùng thân
não và biến chứng chuyển dạng chảy máu.
Kết quả này cũng phù hợp về cơ chế bệnh
sinh của RLN là tuổi cao, điểm NIHSS lớn,
tình trạng đột quỵ cũ và tổn thương chuyển
dạng chảy máu gắn liền với tình trạng lâm
sàng, ý thức nặng nề; tổn thương thân não
ảnh hưởng trực tiếp đến trung khu điều hành
hoạt động nuốt.
V. KẾT LUẬN
Rối loạn nuốt là một tình trạng khá phổ
biến ở bệnh nhân đột quỵ nhồi máu não. Việc
xác định được một số yếu tố liên quan rối
loạn nuốt ở bệnh nhân nhồi máu não, bao
gồm: tuổi >55, tiền sử đột quỵ não cũ,