Đọc thơ di cảo mới của Lưu
Quang Vũ
Những câu thơ âm thầm
Muốn nói hết sự thực
Về đất nước của mình
(Lưu Quang Vũ)
Thơ phản kháng mà mềm như khóc
(Lê Xuân Đố)
“Mới” đây là mới được công bố. Trong sự nghiệp sáng tạo nhiều mặt của mình, Lưu
Quang Vũ ký thác tâm sự sâu nặng nhất, thể hiện mình rõ nhất ở thơ. Nhưng sinh thời anh
chỉ mới có một tập thơ in chung với Bằng Việt (Hương cây- Bếp lửa, 1968). Mãi đến khi
anh mất (1988), di cảo thơ của anh được công bố một phần (Mây trắng của đời tôi, Bầy ong
trong đêm sâu) người đọc mới biết rõ hơn khuôn mặt nhà thơ của Lưu Quang Vũ và hiểu vì
sao thơ anh viết nhiều những năm tháng ấy nhưng không in ra được. Năm nay, nhân kỷ
niệm 20 năm ngày mất của anh, thêm những bài thơ Lưu Quang Vũ viết từ giữa thập niên
1970 được in ra trong sách “Lưu Quang Vũ - Di cảo, thơ và nhật ký”. Trong khối thơ di cảo
mới này, tôi đặc biệt quan tâm tới những bài thơ nói về chiến tranh của anh và xin ghi
nhanh lại đây những cảm nhận ban đầu, như một nén hương tưởng niệm một tiếng thơ khác
biệt.
Lưu Quang Vũ sinh năm 1948, và như mọi thanh niên thế hệ mình, anh nhập ngũ ở
độ tuổi hai mươi, khi đất nước có chiến tranh. Thời Vũ nhập ngũ là giữa những năm sáu
mươi của thế kỷ hai mươi.
Thời đoạn 1968-1972 ở Việt Nam là gì? Là chiến tranh. Chiến tranh ở hồi bi kịch
nhất và bi tráng nhất. Nhưng Vũ, như các chàng trai cùng thời, khi mới nhập ngũ là vào bộ
đội - trường học lớn của cách mạng, là đi đánh Mỹ, là tham gia cuộc kháng chiến chống Mỹ
cứu nước. Thơ của anh khi mới khoác bộ quân phục màu xanh lên mình là mang chở nhận
thức và tình cảm chung của thời cuộc hồi đầu.
Công sự pháo
Phủ đầy ngụy trang xanh
Trong những chùm cây dại
Có vài cành bưởi cành chanh
Cả quê nhà
Cùng ta chiến đấu
Từng viên đạn lắp vào nòng pháo
Bồi hồi nghe hương lá bưởi lá chanh
(Lá bưởi lá chanh, 1965)
Cám ơn thời gian cám ơn hôm nay
Người chiến đấu mang nụ cười đẹp nhất
Ngày ấy ta chưa thấy hết tầm đất nước
Ngày ấy ta chưa hiểu rõ lòng ta
Anh chưa biết yêu em như bây giờ
(Ngày ấy..., 1967)
Thơ Tố Hữu ngày ấy từng viết: “Hoan hô anh giải phóng quân! Kính chào anh con
người đẹp nhất!”.
Thời cuộc hồi sau khắc nghiệt hơn, tàn nhẫn hơn. Giai đoạn “vào bộ đội” chuyển
nhanh sang giai đoạn “đi lính”. Người lính Lưu Quang Vũ trải đời quân ngũ và cuộc chiến
đã thấy ra “Giữa chiến tranh hiểu đời thực hơn nhiều / Rách tan cả những làn sương đẹp
phủ”. Không phải từ những bi kịch đời riêng của Vũ mà anh có cái nhìn sẽ bị coi là “u ám,
đen tối” như vậy về đất nước, nhân dân. Đọc hết thơ anh thì thấy có một cái gì đấy từ thẳm
sâu trong anh đã khiến anh sớm và nhanh nhìn cuộc đời ở phía “viển vông, cay đắng, u
buồn”. Nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn, một người bạn cùng thời Vũ, trong một bài
viết có nhắc lại câu thơ như đã thất lạc của Vũ: “tuổi hai mươi khốn khổ của tôi ơi / tuổi tai
ương dằng dặc trận mưa dài”. Cuộc chiến với sự chết chóc đổ vỡ của nó chỉ mài sắc và đào
sâu thêm nhiều nữa, mạnh nữa cảm quan ấy trong anh và của anh. Từ đây, với Vũ, cuộc
kháng chiến chống Mỹ cứu nước đã là cuộc chiến tranh Việt Nam mà đối tượng bị tàn phá
là đất nước ViệtNam và nạn nhân là con người Việt Nam. Đọc di cảo thơ Vũ thấy khẳng
định điều này. Những bài thơ lạc thời cuộc chiến được viết ra để bày tỏ một cách nhìn, một
thái độ, biết là không thể đăng được nhưng không thể nào không viết ra, chúng tập hợp
thành một di cảo để khi đưa ra dưới ánh mặt trời phát lộ một điều là Lưu Quang Vũ đã thay
đổi nhận thức và tình cảm của mình khi đi qua cuộc chiến. Đất nước nhân dân trở thành
cảm hứng lớn của thơ Lưu Quang Vũ thời chiến, được anh trình bày dưới cái nhìn thời
chiến đầy khắc khoải đau đớn, tuyệt vọng và bi quan. Điều quan trọng đáng nói ở đây là
anh viết những điều đó ngay khi đang trong cuộc chiến, và ngay ở tuổi đời rất trẻ.
Anh gọi những người trẻ nối nhau ra trận là “những đứa trẻ buồn ướt lạnh”. Họ đi
với tâm trạng “lòng chỉ muốn yêu thương / mà cứ phải suốt đời căm giận”, cho nên “giết
xong quân giặc / chẳng thấy lòng thảnh thơi nhẹ nhõm / chỉ nỗi buồn trĩu nặng / dâng lên
như đá trên mồ”. Và trong mắt những đứa trẻ buồn cầm vũ khí giết người ấy kẻ thù hiện ra
thế này:
xác ngụy nằm ruồi muỗi bâu đầy
những đôi mắt bệch màu hoa dại
những gương mặt trẻ măng xanh tái
những bàn tay đen đủi chai dầy
các anh ơi, đừng trách chúng tôi
các bà mạ, tha thứ cho chúng tôi
chúng tôi chẳng thể làm khác được
quả đồi cháy như một phần quả đất
bao đời người ta đã giết nhau
với các anh tôi oán hận gì đâu
nhưng còn có cách nào khác được
Đó chính là nỗi buồn có thực đau buốt ngực Vũ. Và dù anh có nói theo truyền thông
thời cuộc là phải bắn giết nhau thế để “con người được làm con người trở lại” thì thực chất
anh đã hiểu khác: “nhưng mãi mãi chẳng bao giờ sống dậy / những tháng năm đã mất /
những nhịp cầu gẫy gục / những toa tàu đã sụp đổ tan hoang”. Sau đổ máu, tất cả đã
nhuốm máu.
Cùng thời gian Lưu Quang Vũ viết những câu thơ để trong sổ tay này, ở bên kia
chiến tuyến có một người lính và một nhà thơ là Nguyễn Bắc Sơn in tập thơ “Chiến tranh
Việt Nam và tôi”, trong đó có những câu thơ đồng vọng tâm tưởng với Vũ: “Ta bắn trúng
ngươi vì ngươi bạc phước / Vì căn phần ngươi xui khiến đó thôi”. Cũng cùng thời gian này,
Tố Hữu có tập thơ “Ra trận”: “Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận”.
Từ Hiệp định Paris về kết thúc chiến tranh Việt Nam 1973 đến kết thúc chiến tranh
Việt Nam 1975, thơ Lưu Quang Vũ vừa trần trụi hiện thực vừa mong manh dự cảm. “Hòa
bình đến mong manh / Nhiều tin đồn mà chẳng có gì ăn”. Trong một bài thơ viết năm 1973
nhan đề “Nơi tận cùng”, Vũ viết:
Nơi tận cùng mọi con đường
Một chiếc mũ rách
Úp trên nấm mồ sỏi cát
Nơi tận cùng mọi con đường
Pho tượng đá cụt đầu đứng sững
Nơi tận cùng hoàng hôn
Trên vỏ chai trống rỗng
Trước đó, Vũ đã lập hồ sơ mùa hạ 1972, đã dựng một Guernica bằng thơ về Khâm
Thiên dưới bom B52. Cái năm 1972 kinh hoàng, một mùa hè đỏ lửa. Bản hồ sơ ngày đó của
anh đến hôm nay vẫn còn là một tài liệu lịch sử của tư tưởng và tâm hồn, không chỉ của một
con người, một nhà thơ, mà còn của một thời đại, một giống nòi.
những siêu nhân vĩ đại
những tư tưởng lớn lao nghe đến kinh người
những thần tượng tiêu vong những đứa trẻ ra đời
bóng tối nắm tay nhau, tình yêu chưa hợp lại
thế giới lo âu đầy xấu xa phản bội
ngày càng ít những điều đáng để ta tôn trọng
nền văn minh lạ lùng của những trái bom
những đám mây gây mưa những mìn nổ từ trường
dân tộc mấy mươi năm giết và bị giết
mỗi phút sống của tôi đều có người đang chết
Anh sẽ nói lại những điều này trong phiên tòa anh muốn lập ra để xét xử những kẻ đã
gây ra thảm họa Khâm Thiên 1972.
những kẻ nào đã gây ra tội ác
những kẻ nào để tội ác gây ra
những chính khách những nhà thơ
những bộ óc chế súng bom hủy diệt
các tư tưởng cầm quyền các nước
lãnh tụ tối cao của mọi đảng trên đời
các ông kêu: vì hạnh phúc con người
nay con người chết đi
cái phúc ấy ai dùng được nữa!